Οι λόγοι όμως που έχει δώσει ο Χρύσανθος, περιγράφοντάς τους στην πανδουρίδα δυο φορές στο θεωρητικό του, είναι ακριβέστατοι. Κι αυτό οφείλει να το παραδέχεται, όποιος ασχολείται με τα θέματα αυτά, είτε συμφωνεί είτε διαφωνεί (λόγω ιδιεολογίας κυρίως) με τα διαστήματα που παρουσίασε ο Χρτύσανθος.
Είναι γνωστή η διαφωνία μου με το Χάρη πάνω στο θέμα. Ξαναγράφω κι εγώ την άποψή μου εν περιλήψει: η παρατήρησή μου ότι οι λόγοι είναι άστοχοι, δεν έχει να κάνει όχι με το ότι υπάρχει κάποιο μαθηματικό λάθος, όπως στους λόγους του μαλακού διατόνου του Καρά. Οι λόγοι του Χρυσάνθου (9/8-12/11-88/81) φυσικά και είναι διαστηματικά ακριβέστατοι και δίνουν πλήρες τετράχορδο.Το θέμα όμως είναι ότι τα ισοδύναμα διαστηματικά μεγέθη των λόγων του (δηλ. 12-9-9 σε κλίμακα 72άρα ή 12-8-8 σε κλίμακα 68άρα) δεν χρησιμοποιήθηκαν σε κανένα σχεδόν θεωρητικό βυζαντινής μουσικής, παρά μόνο από τους Άραβες, που τα είχαν ήδη υιοθετήσει πριν από το Χρύσανθο, και συγκεκριμένα από τους Zalzal και Al Farabi, από τους οποίους προφανώς και τα δανείστηκε ο Χρύσανθος. Επομένως είναι άστοχη εξαρχής η υιοθέτηση των λόγων του Al Farabi από τον Χρύσανθο στην κατατομή του κανόνα, αφού στην πράξη δεν εννοούσε ο Χρύσανθος διατονικό τετράχορδο 12-8-8, με όμοιο ελάσσονα και ελάχιστο τόνο, αλλά 12-9-7, με διαφορετικό ελάσσονα και ελάχιστο, όπως το έγραψε στην κλίμακα (έστω από λάθος συγκερασμό, δεν το εξετάζουμε: αν ήθελε ο Χρύσανθος να μας πει να ψάλουμε όμοιο ελάσσονα και ελάχιστο τόνο, δεν είναι δυνατόν να μην είδε την οθφαλμοφανέστατη αυτή αναντιστοιχία της κλίμακάς του με αυτό που ήθελε να δηλώσει στην πράξη!)
Από τη μαρτυρία δε του Σύριου μουσικού, συγχρόνου του Χρυσάνθου, Mishaqa (1800-1888), την οποία δημοσίευσε
εδώ ο Γιάννης Αρβανίτης, φαίνεται ότι βυζαντινά διαστήματα για το ελάσσονα και ελάχιστο τόνο την εποχή του Χρυσάνθου εθεωρούντο όχι τα διαστηματικά μεγέθη των λόγων του Χρυσάνθου 12/11 και 88/81, τα οποία οδηγούν σε κλίμακα με ισομερή σχεδόν ελάσσονα και ελάχιστο τόνο (δηλ. 9-9/72 ή 8-8/68, "Arab partitioning" στην εικόνα από το κείμενο του Mishaqa), αλλά αυτά που έδωσε στην κλίμακα (δηλ. 9-7/68 ή 10-8/72, "Greek partitioning" κατά Mishaqa), είναι δε χαρακτηριστικό και το σημείο που αναφέρει ρητά για την ελληνική φύση του ακούσματος 12-9-7 και της διάκρισης ελάσσονος και ελαχίστου τόνου:
The modern Greeks [...] they aknowledge three kinds of intervals. The first interval is equal to the four-quarter interval of the Arabs, but they divide into twelve minutes. The second interval contains nine minutes [...] The third interval is equal to seven minutes [...]
(δείτε και το σχολιασμό μου στο κείμενο του Mishaqa
εδώ).
Αλλά και πέρα απ' αυτό, η υιοθέτηση της διαφοροποίησης ελάσσονος και ελαχίστου τόνου στα τμήματα της διατονικής κλίμακας από την συντριπτική πλειονότητα των θεωρητικών της μουσικής μας μετά το Χρύσανθο, δείχνει ότι η αναλογία που έκανε ο Χρύσανθος ήταν μεν άστοχη σε σχέση με τους λόγους, όμως ήταν σωστότατη ακουστικά (ευτυχώς δηλαδή, κατά μία έννοια, που... έκανε αυτόν τον λάθος συγκερασμό και τους ανακριβείς υπολογισμούς στο θεωρητικό του, οι οποίοι τον οδήγησαν σε... σωστό ακουστικό αποτέλεσμα!), ενώ η χρυσανθινή αναλογία ελάσσονος-ελαχίστου υιοθετήθηκε και από την Επιτροπή του 1881, όπως έχω δείξει
εδώ.
Έτσι αποτιμώ εγώ τη μαρτυρία του Mishaqa και την καθολική σχεδόν αποδοχή των λόγων 12-9-7 μέχρι τα χρόνια της Επιτροπής (αλλά και μέχρι σήμερα ουσιαστικά, αφού η Επιτροπή απλώς μετέφερε τη σωστή αναλογία σε ορθότερη κλίμακα). Άλλος φυσικά μπορεί να τα αποτιμήσει διαφορετικά, καμία αντίρρηση, δεν έχει νόημα όμως να ξαναγυρνάμε στα ίδια και στα ίδια, νομίζω οι εκατέρωθεν απόψεις έχουν εκτεθεί πλήρως.
Στην εργασία μου στην οποία παραπέμπω πιο πάνω, εξηγώ την κατατομή κανόνος του Χρυσάνθου, το λάθος στον υπολογισμό της αριθμητικής περιγραφής, ενώ έχει γίνει και μελέτη που δείχνει την διατήρηση των διαστημάτων αυτών στα λαρύγγια των Πατριαρχικών και άλλων παραδοσιακών ψαλτών (ενδεικτικά: Ναυπλιώτης, Πρίγγος, Παναγιωτίδης Στανίτσας, Γεροθεόδωρος κ.λ.π.). Παρόμοια συμπεράσματα, αν θυμάμαι καλά έβγαλε και ανάλογη μελέτη που εκπονήθηκε από το πανεπιστήμιο της Πάτρας.
Είναι σημαντικότατη η εργασία του Χάρη, καθώς δείχνει την επιβίωση του εφενδέκατου τόνου στη μουσική μας, είτε στην όμοια διφωνία του β' ήχου, είτε στους χαμηλούς ΒΟΥ και ΖΩ των λεγέτου και βαρέως διατονικού είτε στο ΒΟΥ του α' ήχου -κυρίως καθοδικά- κλπ. Κι αυτό γιατί εκφράζονται από πολλούς επιφυλάξεις ότι το διάστημα αυτό δεν απαντάται και δεν συνάδει με την εκκλησιαστική πράξη (βλ.
εδώ). Εγώ λοιπόν δεν λέω ούτε ότι δεν απαντάται (ο Χάρης έχει αποδείξει το αντίθετο και με το παραπάνω), ούτε όμως από την άλλη ότι αποτελεί κύριο γνώρισμα των κλιμάκων της μουσικής μας, αφού, αν γινόταν αυτό, οι κλίμακες θα είχαν τελείως διαφορετικό άκουσμα, παρόμοιο με αυτών της κοσμικής μουσικής των Αράβων. Η δική μου θέση είναι ότι το διάστημα αυτό είναι όντως ένα από τα χαρακτηριστικά της μουσικής μας σε συγκεκριμένες περιστάσεις, τις οποίες ονομάτισα. Αν μπορεί κανείς να το εκτελέσει (έχοντας ως οδηγό τους ψάλτες που προτείνει ο Χάρης και στους οποίους φαίνεται καθαρά η εκτέλεσή του), έχει καλώς, γιατί συμβάλλει στη διατήρηση του χρώματος αυτού της παράδοσής μας. Αν τώρα δεν μπορεί, καθώς στους νεώτερους χρόνους παρατηρείται μείωση του φαινομένου αυτού, δεν πειράζει: έχουμε τόσους και τόσους αξιολογότατους παραδοσιακούς ψάλτες που δεν τηρούν το διάστημα αυτό σχολαστικά: είπαμε, δεν είναι αυτό που χαρακτηρίζει τη μουσική μας, από την άλλη όμως είναι καλό και ωφέλιμο να έχουμε ως οδηγό τους παλαιούς ψάλτες, όπως κάνει ο Χάρης, και να προσπαθούμε, όσο είναι δυνατόν στο σημερινό ορθολογιστικό πλαίσιο, να πάρουμε λίγο κι εμείς από τη γεύση της τέχνης τους!