Κακά τα ψέματα όμως: η μουσική πραγματικότητα διαμορφώνεται στον ελληνόφωνο χώρο από ψάλτες σχεδόν αποκλειστικά, που ενώ δεν έχουν τα εύσημα και τις περγαμηνές πανεπιστημιακών τίτλων φιλολογίας, και εκ πρώτης όψεως μοιάζουν ολιγογράμματοι, εν τούτοις κατά συντριπτική πλειοψηφία μελοποιούν κατ’ έννοιαν.
Θα πρέπει να ορίσουμε για τί ακριβώς συζητάμε, όπως το πρότεινε και ο κ. Γιάννου παραπάνω. Τι εννοείτε "κατ' έννοιαν"; Την λεγόμενη περιγραφική μελοποιία; Ή την προσπάθεια να τονίζουν σωστά τις λέξεις και να χωρίζουν, όπου το καταλαβαίνουν ή όπου το επιθυμούν ή όπου πιστεύουν ότι μπορεί να γίνει, σωστά τα νοήματα; Αν εννοείτε το πρώτο, εγώ δεν μιλώ για το ίδιο.
Επιπλέον, παρά τον φερόμενο ως άσωτο βίο τους, δείχνουν να νιώθουν τί ψάλουν αρκετά καλά, και μέχρι τελευταίας αναπνοής αναμέλπουν δοξολογίες στον εν Τριάδι Θεό. Αυτά έχουν τεράστια σημασία όχι ηθικολογική –άπαγε της ανοίας- ,αλλά προκειμένου να εννοήσουμε τί αντιληπτικό πεδίο έχουν οι εν λόγω μουσικοί.
Ενδιαφέροντα ειλικρινά αυτά και μεγάλης σημασίας, ειδικά το "δείχνουν να νιώθουν τι ψάλλουν". Το χρειαζόμαστε! Φτάνει όμως αυτό το τόσο σημαντικό; Ήδη αναφέρθηκε το αυτονόητο: ότι οι ύμνοι γράφτηκαν για να διδάξουν τους πιστούς, να δοξολογήσουν τον Θεό, να ικετεύσουν οι ψυχές τον Δημιουργό τους και τόσα άλλα. Είναι εύστοχο να θεωρήσουμε ότι οι υμνογράφοι είχαν τη σκέψη: "δεν πειράζει για τα νοήματα που περιέχουν τα ποιήματα μας, εάν η μουσική τα καταστρέφει και δεν γίνονται αντιληπτά θα αρκεστούμε στο ότι η μουσική είναι ωραία και ας μη υπηρετούν το σκοπό για τον οποίο τα γράψαμε (να διδάξουν, δοξολογήσουν, κ.λπ.)";
Και βέβαια θέλω και πάλι να πω ότι διαφορετικό είναι το αργό μέλος με τις εκτενείς συλλαβές που άλλον σκοπό έχει και ασφαλώς η μουσική παίζει πρωτεύοντα ρόλο. Μιλάμε για τα άλλα όπου ο λόγος κυριαρχεί.
Από την άλλη, μια και κάτι κολυβογράμματα έχω διδαχθεί, αναρωτιέμαι πόσο δίκαιο είναι να κατηγορούμε κάποιον ψάλτη για έναν παρατονισμό που υπάρχει σε όλα τα παραδεδομένα μουσικά κείμενα. Σε ανύποπτο χρόνο ο π. Μάξιμος έγραψε ότι συνέστησε στον ψάλτη του να μην αλλάζει το παραδεδομένο μουσικά κείμενο (received tradition) του κανόνα των Χαιρετισμών της Θεοτόκου.
εδώ Και για τους λόγους που εξήγησε, δεν είχε άδικο! Η μουσική μας είναι και τέχνη που υπηρετεί κατά βάσιν τον λόγο, αλλά κατά την άποψή μου οφείλει να υπάρχει αρμονική συναλληλία και αλληλοπεριχώρηση του ενός από το άλλο.
Βεβαίως! αυτό το τελευταίο νομίζω ήταν ένα σημείο στο οποίο δεν είχαμε διαφωνίες. Αλλά, ας μην ξεχνάμε ότι και ο κόσμος συνηθίζει σε σωστότερες θέσεις, χωρισμούς ή μουσικές, αρκεί βέβαια να του τα δείξουμε στη σωστή μορφή τους και με φειδώ, γνώση, κ.λπ. τα οποία ειπώθηκαν. Παράδειγμα: όλοι ξέρουμε τι γίνεται με τη μουσική των Εγκωμίων και πώς ο κόσμος ξέρει και θέλει αυτά που ακούει στις τηλεοράσεις. Προσωπικά το ξέκοψα και επί πολλά χρόνια λέμε την παραδοσιακή μελωδία. Ο κόσμος που στην αρχή αντιδρούσε και λοξοκοιτούσε (μέχρι και οι δικές μου εδώ στο σπίτι) το έμαθε μια χαρά και συμψάλλει! Εάν δεν το έκανα θα λέγαμε ακόμη τα γλυκανάλατα, ειδικά της τρίτης στάσης. Συμπέρασμα: Εάν με γνώση, με φειδώ, με σταθερότητα, κ.λπ. που δεν τα ξαναγράφω, κάνουμε μερικές προσεκτικές τομές υπέρ επιτυχέστερων τονισμών, όπως αποδεικνύεται ότι έκαναν και μεγάλοι πρωτοψάλτες εδώ κι εκεί, θα το μάθει ο κόσμος και θα το καταλάβει.
Π.χ. Δηλαδή να ψάλλω
ημών εξανέστημεν; Δεν νομίζω.
Ή μήπως
Ουρανών υψηλοτέρα / χαίρε γης το θεμέλιον; Δεν νομίζω. Όλοι αντιγράφουν τις κορώνες στο Ουρανών υψηλοτέρα και κατακρημνίζονται στο θεμέλιον. Ακούς, και τι δεν ακούς, παρά "το μέτρο". Και θα καταδικάσουμε όποιον ψάλλει όμορφα και επιτήδεια, χωρίς πολλές αλλαγές: Ουρανών υψηλοτέρα χαίρε / γης το θεμέλιον εν τη ση νηδύι άχραντε ακόπως βαστάσα; Και το καταλαβαίνει ο κόσμος και σιγά σιγά το συνηθίζει και το μαθαίνει. Παιδεία δεν θέλουμε; Πρέπει όμως να παιδευτούμε πρώτα εμείς. Όχι μόνο στα εύκολα.
Δεν μας ενοχλούν όμως τα αμανετζίδικα Χαίρε Νύμφη και Αλληλούια, εκείνα τα έχουμε στο προσκεφάλι μας ως βίβλο ζωής. Περιποιούν ιδιαίτερη τιμή προς την Θεοτόκον (την όντως βίβλον ζωής) οι φωνές μας σ' αυτά; Α, ναι ξέχασα, αυτά τα λέμε από χειρόγραφο του Στανίτσα, ή του Ταλιαδώρου, ή από απομαγνητοφώνηση του τάδε ή του τάδε, άρα...."ψηλώνει ο νους μας" ότι γινόμαστε κι εμείς ίδιοι. Και χρειάζεται να γίνουμε σε όλα ίδιοι; Προσωπικότητα δεν έχουμε; Κρίση;
Τώρα που τα γράφω αυτά έβγαλα μια παλιά κασέτα του Στανίτσα και ακούω:
Ισχύς και οχύρωμα ανθρώπων / χαίρε άχραντε, τόπε αγιάσματος της δόξης... και άλλα διάφορα. Μπράβο στον παππού. "Το μέτρο";
Στα εξαποστειλάρια ο Στανίτσας (κοίταξα 3-4 επί τροχάδην) πολλές φορές καταργεί τους δύο χρόνους για να ενώσει φράσεις με συνεχόμενο νόημα, τονίζει σωστά το
χωρὶς στο Ζ' το οποίο συχνά-πυκνά ακούω λάθος ενώ είναι εξόφθαλμο, κ.ά.
Τολμώ να πω ότι για τα δικά μου φιλολογικά και μουσικά κριτήρια ο φίλτατος κ. Γιάννου στη μελοποίηση του δοξαστικού Εσπερίων του αγίου Φανουρίου όχι μόνο δε δείχνει άγνοια του νοήματος, στο τέλος όπου χωρίζει : αυτώ μη παύση + πρεσβέυων + υπέρ των πίστει +και πό (νο)θω (παύση και μαρτυρία) τιμώντων την σεβασμίαν + μνήμην σου,
Θα μου επιτρέψετε να σας πω ότι δεν χωρίζει έτσι ο κ. Γιάννου στην θαυμάσια μελοποίηση που μας πρόσφερε:
καμία εντελής κατάληξη δεν υπάρχει σε όλη αυτή την φράση που μνημονεύσατε, άρα δεν διακόπτεται το νόημα. Ίσως θα μπορούσε κάποιος να πει για τους δύο χρόνους στο πόθω και στο σεβασμίαν, αλλά σας λέω και πάλι ότι δεν πρόκειται για εντελείς καταλήξεις και η μελωδία αφήνει την συνέχεια "ανοικτή" και αναπαύεται εκεί που και το νόημα κλείνει: στο τέλος.
Κι αν σε έναν λογοτέχνη- υμνογράφο θεωρούμε a priori δικαίωμα να κάνει χρήση υπερβατών, του μετρικού διασκελισμού και άλλων μέσων ποιητική αδεία, αντιστοίχως οφείλουμε σεβασμό και στον κάθε μελοποιό που εντάσσει κάποιες θέσεις που το αισθητήριό του το υπαγορεύει σε δεδομένα σημεία.
Ορθώς! Ουδείς το αμφισβητεί νομίζω. Στον κάθε μελοποιό εντάσσεται πιστεύω και όποιος έχοντας βαθιά γνώση της μουσικής παιδιόθεν, αλλά και εντελέστατη γνώση των κειμένων και θεολογική κατάρτιση ου την τυχαία (σπάνιος συνδυασμός!) προσπαθεί "να υπάρχει αρμονική συναλληλία και αλληλοπεριχώρηση του ενός από το άλλο" όπως ορθότατα γράψατε. Το αποτέλεσμα κρίνεται όπως πάντοτε, αλλά με μια παρατήρησή μου που ισχύει για όλους μας νομίζω: πόσες φορές δεν γίναμε μάρτυρες απίστευτης στενοκεφαλιάς διπλανών μας ή συνομιλητών μας και απελπιστικής εμμονής σε απολιθωμένες θέσεις χωρίς και οι ίδιοι να ξέρουν το γιατί, ή επειδή αρνούνται να "μετακινηθούν" προς κάτι σωστότερο το οποίο όμως απαιτεί να αλλάξουν αυτό που ξέρουν από... και εγώ δεν ξέρω πότε; Και στον χώρο της ψαλτικής, του Τυπικού, κ.λπ. τα ίδια. Απαιτείται τόλμη, όπως είπατε, για να κάνεις ένα βήμα παραπάνω, όχι μόνο γιατί πρέπει να γνωρίζεις σε βάθος και να προσπαθήσεις να ακροβατήσεις σωστά και να συνδυάσεις με στόχο το επιτυχέστερο αποτέλεσμα (να προσθέσεις το λιθαράκι σου που λέγαμε, αλλά όχι έτσι όπως το εννοούν αυτοί που νιάζονται μόνο για την μελωδία), αλλά και γιατί έχεις πολλούς που κρίνουν και κατακρίνουν το κάθετι, πολύ περισσότερο όταν αυτό τους βγάζει από την βόλεψή τους και έχει απαιτήσεις από αυτούς να γίνουν καλύτεροι. Και σου κολλούν ταμπέλα γιατί είναι ψυχολογικά ανάπηροι, δεν μπορούν να μείνουν για λίγο ανέστιοι, μακριά από μια ψυχολογική κάλυψη κι ας είναι λάθος. Να δουν και να περιμένουν, να ζυγιάσουν και να εκτιμήσουν με ανοιχτό τον εαυτό τους. "Εν Ελλάδι ομιλούσιν οι σοφοί και κρίνουσιν οι αμαθείς"· θα το θυμάστε από ένα βιβλίο του Ψάχου. Γνωρίζετε ότι όταν ανέλαβε να ανεβάσει λίγο των επίπεδο των ψαλτών της εποχής του από μία υπεύθυνη θέση, οι τελευταίοι έκαναν διαδήλωση έξω από το σπίτι του απαιτώντας να παραιτηθεί;
Και κάτι άλλο μιας και η κουβέντα περί λογοτεχνών: Πολλοί εξέχοντες και άγιοι εκκλησιαστικοί άνδρες έγραψαν στο παρελθόν λογοτεχνικά κείμενα, λόγους, εγκώμια για πρόσωπα της πίστης μας, με υπερθετικούς βαθμούς χαρακτηρισμών και μερικές φορές αμφιλεγόμενες θεολογικές θέσεις, πάνω στην προσπάθεια για λογοτεχνική έκφραση και μεγάλυνση του τιμωμένου προσώπου. Η ορθόδοξη εκκλησία συνοδικώς κινήθηκε πιο προσεκτικά: δεν ενσωμάτωσε στην επίσημη θεολογία της όλα τα λεγόμενα, κι ας ήταν μερικές φορές από αγίους. Αυτό μας λέει κάτι για την περίπτωσή μας;
Άραγε το ίδιο δε συμβαίνει και με το εωθινό που θα ψαλεί μεθαύριο; Και την δοθείσαν εξουσίαν/ πανταχού διδαχθέντες θα πούμε οι περισσότεροι. Μία εξαίρεση υπάρχει: στη μελοποίηση του σεβαστού πατρός Κων/νου Παπαγιάννη. Ο οποίος αποτολμά μια αλλαγή σύμφωνη προς το νόημα. Ωστόσο, χρειάζεται να κριθεί μέσα στο σώμα της εκκλησίας και της εκάστοτε λειτουργικής παράδοσης για να φανεί αν θα αντέξει όσο αντέχουν τα παράτονα τόσων αιώνων.
.
Βεβαίως, θα κριθεί από όλους τους πιστούς όταν καταλάβουν σιγά σιγά με την δική μας σωστή ψαλμώδηση (λειτουργοί είμαστε, κατώτεροι κληρικοί, κάποιοι έχουν οφφίκια διδασκάλου του Ευαγγελίου ή του Αποστόλου και τα σχετικά) ότι εδόθη στον Κύριο πάσα εξουσία εν ουρανώ και επί γης, "πανταχού"! ("άρα νικήσαμε!" φώναζε ένας ηγούμενος παλαιότερα με ιερό ενθουσιασμό, διαβάζοντας την σχετική φράση από το κατά Ματθαίον),
εάν πρώτα δεν κατακριθεί ως είθισται από όσους προτιμούν να διδάσκουν τους πιστούς ότι "πανταχού διδάχθηκαν" οι μαθητές, λέγοντας "μην τα αλλάζεις, η μουσική πρώτα, έτσι τα έγραψε ο Πέτρος" και τα τοιαύτα. Οι ίδιοι βέβαια βγάζουν να ψάλλουν τις συνθέσεις του ενός και του άλλου σύγχρονου μουσικού χωρίς πρόβλημα. Ξεπερνούν το μη παραδοσιακό πολλών θέσεων των νεότερων, και φαντάζονται με το μυαλό τους ότι με το να βάλουν το χφ. του τάδε ή του δείνα μπροστά στο αναλόγιο γίνονται σαν κι αυτόν, "ψηλώνει ο νους τους". Η με όλες τις προϋποθέσεις που αναφέρθηκαν διόρθωση κάποιων εξόφθαλμων λαθών τους μάρανε και την κυνηγάνε, πιθανώς γιατί θέλουν να αισθάνονται Πέτροι, on line με τον 18ο αιώνα.
Πράγματι θέλει πολύ τόλμη για να διορθωθούν κάποια κακώς κείμενα και πάρα πολύ
ταπείνωση και open mind για να γίνουν αποδεκτά από μερικούς όταν είναι λογικά και με τέχνη καμωμένα. Μου έλεγε παλαιός θεολόγος ο οποίος ως φοιτητής γνώρισε τον μητροπολίτη που τράβηξε στα άκρα το θέμα του ημερολογίου και τελικά έγινε σχίσμα: Ήταν γύρω στο 1950, κάθησα δίπλα του και τόλμησα -νεαρός ήταν είπαμε- να τον ρωτήσω: εσείς σεβασμιώτατε είστε έξυπνος άνθρωπος. Πώς μπλεχτήκατε σ' αυτήν την ιστορία και γίναμε τώρα έτσι; Και η απάντηση ήταν: Εμ, κι εγώ παιδί μου νομίζεις ότι περίμενα να εξελιχτούν έτσι τα πράγματα; Κι ότι θα γίνει τέτοιο κακό; Εγώ απλώς είπα να φωνάξω αλλά δεν ήθελα να φτάσουμε ως εδώ. Μετά δεν ελεγχόταν το πράγμα". Καταλάβατε; "Για ένα πουκάμισο αδειανό"!
Τα όποια λάθη χρειάζονται ειδική μελέτη να ενταχθούν σε κατηγορίες και να μην καταδικάζονται εξ ορισμού. Μέγιστος πρωτοψάλτης πχ στο Δοξαστικό των Αίνων του Όρθρου της Μ. Τετάρτης κάνει ενδόφωνο πριν το απαρέμφατο μυρίσαι. Θεωρεί ότι σημαίνει ''μυρίζω'', αν και προφανέστατα έχει τη σημασία του ''αλείφω με μύρο''! Ναι αλλά το μύρον ευωδιάζει, μυρίζει. Άρα δεν είναι και τόσο εκτός νοήματος. Εξ άλλου τα κείμενα επιδέχονται τόσες ερμηνείες όσες και οι αναγνώστες τους!
Ε, καλά τώρα! Και ο άλλος στο
Εξέδυσάν με βγάζει το ράσο του (ευτυχώς μέχρι εκεί)! Μην δικαιολογούμε και τα αδικαιολόγητα.
Συμπέρασμα: έχουμε ανάγκη μιας συστηματικής μελέτης που θα καταδείξει πώς χειρίζονται στα διάφορα ήδη μελωδίας τους δύσκολους στίχους συγκεκριμένοι μελοποιοί. Αλλάζει κατά γένος και πώς ο χωρισμός; Πολύ εύστοχο το παράδειγμα της διαφορετικής μελοποίησης του Α Αντιφώνου των Αναβαθμών του πλ. Α ήχου στο αργό ειρμολογικό, αλλά και στο σύντομο ειρμολογικό γένος μελοποιίας.
Δεν πρόκειται για διαφορετικό χωρισμό! Σας εξήγησα ότι στο Αναστασιματάριο του Πέτρου ο χωρισμός είναι σωστός: Εν τω θλίβεσθαί με / Δαυιτικώς άδω Σοι Σωτήρ μου. Το αυτό και στο αργό μέλος. Στα σύντομα η (λάθος) αλλαγή εμφανίζεται αργότερα, τα έχω γράψει στο κείμενο το οποίο πολλάκις μνημονεύτηκε.
Κι ασφαλώς το αιτούμενο είναι η όποια γνώση να ελευθερώσει κι όχι να δεσμεύει, προκειμένου οι καρποί της να έχουν εφικτή εφαρμογή εις το λατρεύειν Θεώ ζώντι ευαρέστως, μετ’ αιδούς και ευλαβείας, και ψάλλειν συνετώς.
Γένοιτο!