Ήχος α' τετράφωνος και ήχος α' εκ του Κε - ποια η διαφορά;

[ybulbu]

Μίλησα σήμερα στο τηλέφωνο με τον Άρχοντα κ. Δημήτριο Νεραντζή και μου ζήτησε να μεταφέρω στο Διαδίκτυο την εξής ερώτηση: τι διαφορά έχουν οι ήχοι α' τετράφωνος και α' εκ του Κε;
Θέτει το ερώτημα ως αφορμή μουσικού διαλόγου παρακαλώντας να τοποθετηθούν όσοι έχουν γνώμη επί του θέματος.

 

[Αντώνιος Βασιλείου]

Μίλησα σήμερα στο τηλέφωνο με τον Άρχοντα κ. Δημήτριο Νεραντζή και μου ζήτησε να μεταφέρω στο Διαδίκτυο την εξής ερώτηση: τι διαφορά έχουν οι ήχοι α' τετράφωνος και α' εκ του Κε;
Θέτει το ερώτημα ως αφορμή μουσικού διαλόγου παρακαλώντας να τοποθετηθούν όσοι έχουν γνώμη επί του θέματος.

Απολύτως καμία

 

[evangelos]

Το ίδιο είναι, ο πρώτος τετράφωνος σημειώνεται στην νέα μέθοδο στον Κε.
Ο κύριος πρώτος ήχος θέλει την πρώτη βαθμίδα εκ φύσεως ημιτόνιο(ακολουθεί την δώρια αρμονία-υπάτη μέσων).
Όταν είναι τετράφωνος δεν κουνιέται ο ζω, γιατί δεν έχει πιο πάνω άλλο διαζευκτικό να τον τραβήξει.
Αντιθέτως ο χαμηλός πρώτος ήχος (εκ του Πα) δεν έχει σταθερή την πρώτη βαθμίδα βου, γιατί υψώνεται λόγω της διάζευξης δι-κε: Κατά τον αρχαίο κανόνα "πάσα τριφωνία τον εαυτόν ήχο ποιεί" ο βου σηκώνεται για να συμφωνήσει με τον κε, έτσι ο πα από πρώτος γίνεται παροδικά πλάγιος πρώτος(υποδώριος όπως ο δι-μέση χορδή, πάλι κατά τον ίδιο κανόνα της συμφωνίας της τριφωνίας).
Ο ζω στον τετράφωνο σηκώνεται πολύ σπάνια, μόνο όταν το μέλος ξεπεράσει το τετράχορδο κατά το πεντάχορδο σύστημα του τροχού.

 

[ARGITAN]

Ο πρώτο ήχος ως τετράφωνος έχει μεν βάση τον Πα , αλλά η μελωδία του επιμένει και προβάλλει την τετραφωνία. Εστω ως παράδειγμα η Δοξολογία του Ιακώβου σε ήχο πρώτο τετράφωνο. Ακόμα και οι καταβασίες των Χριστουγέννων. Οι πεζές τρίφωνες, οι ιαμβικές τετράφωνες,για τον ίδιο λόγο.
Ο πρώτος εκ του Κε, απλά είναι πάνω στη αρχαία του βάση ,που ήταν ο Κε, και που σήμερα πλέον τα ειρμολογικά μέλη θεωρούνται ως μέλη του πλαγίου του πρώτου.. Συμπληρώνω, ότι, ο πρώτος ειρμολογικά απ΄τον Κε είναι ανάμνηση του ήχου Νάος, χαμηλωμένος ο Πα,κάτι αντίστοιχο με τον χαμηλωμένο Δι,του λεγόμενου Παθητικού - τώρα που την βρήκαν αυτή την ορολογία αγνοώ - πρώτου ήχου από τον Πα...

 

[kyriakis]

Για να μας προκαλεί ο κ. Νεραντζής σε τετοιο διάλογο, σίγουρα η απάντηση δεν ειναι απλή. Κάτι θελει να μας διδάξει γι αυτό μας ωθεί προς έρευνα. Λοιπόν ας πω τη άποψη μου. Ο πρώτος εκ του Κε ειναι κύριος ήχος με μόνιμη βάση τον Κε. Κι άρα ως κύριος ήχος βαίνει επι το οξύ. Οι μελωδικές του γραμμές ειναι διαφοροποιημένες απο τον τετράφωνο του οποιου η βάση έχει μετατεθεί απο τον Πα , τεσσερις φωνές πάνω. Γι αυτό συχνά πλαγιάζει για να συναντήσει την κοιτίδα του απο όπου μετετέθη. Ο πρώτος εκ του Κε εχει την " αυτοσυνειδησία" της φυσικής του βάσης κι όχι την αίσθηση της μετάθεσης. Γι αυτό μελη εκ του Κε όπως το Θεοτόκε του Μπερεκέτη έχουν την αίσθηση της ανόδου. Της αρχαιότητας του μέλους. Ενώ τετράφωνα μέλη όπως το " την γαρ σην μήτραν" συχνά πλαγιάζουν, στεκουν στον Βου , καταλήγουν στον Πα και επανερχονται στη μετάθεση του στον Κε.

 

[xroa]

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχουμε δυο διαφορετικές υποδιαιρέσεις του α΄ ήχου. α) Ο έσω πρώτος του στιχηραρίου, έχει μεταφερθεί στη νέα γραφή στον Κε (βλ. Θεαρχίω νεύματι, Πέτρου, σε αντίθεση με το Ιωάννου που είναι στον Πα) και έκτοτε όλοι οι σύγχρονοι μελοποιοί τα ομόηχα μαθήματα τα έχουν τονίσει και μεταφέρει στην βάση αυτή . Με την μετάθεση αυτή του Κε, ο ήχος εργάζεται στο οξύ 4χορδο, με τρόπο τέτοιο που να μεταφέρεται το μέλος του βαρέως 4χόρδου με βάση τον Πα πανομοιότυπα στο Κε και χρησιμοποιεί τους ίδιους δεσπόζοντες φθόγγους Πα Γα Δι (ενίοτε) σε αντιστοιχία με τους Κε, νη΄, πα΄ , και τις ίδιες καταλήξεις με οριστική κατάληξη στην βάση του Κε, δίχως να γίνεται χρήση του τροχού στο οξύ παρά μονάχα στο βαρύ 4χορδο. Το άκουσμά του και η πορεία του μέλους είναι του α΄ στιχηραρικού , σε άλλη όμως βάση (Κε) του μαλακού διατόνου. Για να γίνει μια πρακτική σύγκριση δεν μένει παρά να ψάλλουμε και τα δυο μαθήματα του Πέτρου και του Ιωάννου και θα διαπιστώσουμε ότι ψάλλουμε ακριβώς το ίδιο όμως σε άλλη τονιαία βάση. β) Στον 4φωνο πρώτο (βλ. Δοξολογία Ιακώβου και Την γαρ σην μήτραν) υπάρχει μεγαλύτερη έκταση του μέλους τόσο στο βαρύ όσο και οξύ 4χορδο, όπου το μέλος κινείται μεταξύ του έξω κυρίου (Κε) και του πλαγίου του (Πα) με ποικιλία και ευρύτητα μελωδικών γραμμών, κάνοντας χρήση, όπου χρειαστεί, του σκληρού διατόνου. Επίσης χειρίζεται άλλους δεσπόζοντες φθόγγους (Κε-Πα) και καταλήξεις με οριστικές προς παύσιν καταλήξεις στον Πα. Εδώ η χρήση του τροχού είναι απαραίτητη όταν το μέλος επιμένει στη νήτη.

 

[ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΧΡΥΣΟΒΑΛΑΝΤΗΣ]

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχουμε δυο διαφορετικές υποδιαιρέσεις του α΄ ήχου. α) Ο έσω πρώτος του στιχηραρίου, έχει μεταφερθεί στη νέα γραφή στον Κε (βλ. Θεαρχίω νεύματι, Πέτρου, σε αντίθεση με το Ιωάννου που είναι στον Πα) και έκτοτε όλοι οι σύγχρονοι μελοποιοί τα ομόηχα μαθήματα τα έχουν τονίσει και μεταφέρει στην βάση αυτή . Με την μετάθεση αυτή του Κε, ο ήχος εργάζεται στο οξύ 4χορδο, με τρόπο τέτοιο που να μεταφέρεται το μέλος του βαρέως 4χόρδου με βάση τον Πα πανομοιότυπα στο Κε και χρησιμοποιεί τους ίδιους δεσπόζοντες φθόγγους Πα Γα Δι (ενίοτε) σε αντιστοιχία με τους Κε, νη΄, πα΄ , και τις ίδιες καταλήξεις με οριστική κατάληξη στην βάση του Κε, δίχως να γίνεται χρήση του τροχού στο οξύ παρά μονάχα στο βαρύ 4χορδο. Το άκουσμά του και η πορεία του μέλους είναι του α΄ στιχηραρικού , σε άλλη όμως βάση (Κε) του μαλακού διατόνου. Για να γίνει μια πρακτική σύγκριση δεν μένει παρά να ψάλλουμε και τα δυο μαθήματα του Πέτρου και του Ιωάννου και θα διαπιστώσουμε ότι ψάλλουμε ακριβώς το ίδιο όμως σε άλλη τονιαία βάση. β) Στον 4φωνο πρώτο (βλ. Δοξολογία Ιακώβου και Την γαρ σην μήτραν) υπάρχει μεγαλύτερη έκταση του μέλους τόσο στο βαρύ όσο και οξύ 4χορδο, όπου το μέλος κινείται μεταξύ του έξω κυρίου (Κε) και του πλαγίου του (Πα) με ποικιλία και ευρύτητα μελωδικών γραμμών, κάνοντας χρήση, όπου χρειαστεί, του σκληρού διατόνου. Επίσης χειρίζεται άλλους δεσπόζοντες φθόγγους (Κε-Πα) και καταλήξεις με οριστικές προς παύσιν καταλήξεις στον Πα. Εδώ η χρήση του τροχού είναι απαραίτητη όταν το μέλος επιμένει στη νήτη.

Το αντίθετο ακριβώς συνέβη. Όλο το παλαιό στιχηραριο ήταν μελισμενο στον τετραφώνο με εντελεις και παλαιότερα τελικές καταλήξεις στην πλαγιοτητα του. Σε έσω πρώτο έχουν μελισθει κατά την μεταβυζαντινή περίοδο τα μέλη του ειρμολογιου, ενώ το στιχηραριο άλλαξε δομή μόνο στην νέα του συντομότερη μελοποίηση (ή καταγραφή) κατά τον 18ο αιώνα και ακολούθως εξηγήθηκε στην νέα μέθοδο εκ του Πα

 

[emakris]

Το αντίθετο ακριβώς συνέβη. Όλο το παλαιό στιχηραριο ήταν μελισμενο στον τετραφώνο με εντελεις και παλαιότερα τελικές καταλήξεις στην πλαγιοτητα του. Σε έσω πρώτο έχουν μελισθει κατά την μεταβυζαντινή περίοδο τα μέλη του ειρμολογιου, ενώ το στιχηραριο άλλαξε δομή μόνο στην νέα του συντομότερη μελοποίηση (ή καταγραφή) κατά τον 18ο αιώνα και ακολούθως εξηγήθηκε στην νέα μέθοδο εκ του Πα

Πολύ σωστά.
Βέβαια και στο νέο στιχηραρικό είδος, ο α΄ ήχος δεν είναι "κανονικός" έσω, διότι και πλαγιάζει και τη βάση του συνήθως την παίρνουμε ψηλότερα από τον Πα=Ρε (το τελευταίο το παρατηρεί και ο Χρύσανθος).
Επίσης, μία ακόμη λεπτομέρεια είναι ότι στα παλαιά θεωρητικά γίνεται διάκριση μεταξύ του απλού και του τετραφώνου α΄ ήχου εκείνης της εποχής, η οποία αποτυπώνεται και σε ρουμπρίκες των Παπαδικών ("α΄ ήχος τετράφωνος"). Εκ πρώτης όψεως (από μια απλή ανάγνωση των μελών) δεν είναι πολύ σαφής η διαφορά, θέλει μελέτη.

 

[Deacon]

Καταθέτω και την δική μου ανάγνωση. Πρώτο τετράφωνο οι παλαιοί θεωρώ ότι ονόμαζαν έναν έσω πρώτο που έδειχνε την τετραφωνία χωρίς να υπονοείται αλλαγή βάσης. Σε αυτή την κατηγορία είναι κατά την γνώμη μου κατ' εξοχήν το "Την γαρ σην μήτραν" και η δοξολογία Ιακώβου σε α' δ'φωνο σε μεγάλο μέρος της (όχι όλη), και ίσως κάποια άλλα μέλη που δεν εντάσσονταν καθαρά σε αυτόν τον ήχο αλλά είχαν την συμπεριφορά του.
Προσωπικά, το "Την γαρ σην μήτραν" το ψέλνω όλο με συνήχηση στον Πα, ακόμα και όταν το μέλος κινείται έξω (φυσικά προς το τέλος γίνεται αλλαγή σε πλ δ' και δικαιολογείται αλλαγή βάσης σε Νη για μια μικρή περίοδο). Παρότι κινείται έξω στο μεγαλύτερο τμήμα του, το μέλος δεν υπονοεί αλλαγή του ίσου του ήχου, δεν κάνει εκτενείς θέσεις έξω, δηλαδή, που να ζητούν συνήχηση σε άλλη βάση για να ακουστούν σωστά, εξ ού και το ότι το συγκεκριμένο μέλος ξεκινά με δεμένη ύφεση στο Ζω (ατζέμ).
Διασταλτικά, μπορούμε να εντάξουμε και στο ήθος αυτού του ήχου και άλλα μέλη, που όμως διαφοροποιούνται σε θεμελιώδη σημεία ώστε να μην μπορούν να φέρουν τον τίτλο αυτό, π.χ. το "Χαίροις ασκητικών" και τα αργά ευλογητάρια έχουν σε μεγάλο μέρος το ήθος αυτού του ήχου (κίνηση και πάνω από το Κε χωρίς αλλαγή βάσης και με Ζω χαμηλό), αλλά είναι οι συνεχείς καταλήξεις σε Δι ή τα περάσματα από το Δι (παλαιό χαρακτηριστικό μελών του πλ α' και των καταλήξεων του βαρέως) που τα εντάσσουν στον πλ α'.

Ο παλαιός α' στιχηραρικός δεν θεωρώ ότι είναι αυτό που ονόμαζαν τετράφωνο. Είναι ο κλασσικός α' ήχος που ξεκινά σε έξω τόπο φωνής και διαρκώς πλαγιάζει τέσσερις κάτω (συνήθως το δείχνει αμέσως, με την έναρξη του μέλους) για να δείξει την κυριότητά του. Όταν επανέρχεται έξω, στον Κε δηλαδή, επανέρχεται και η βάση εκεί. Αυτό είναι μια βασική διαφορά λοιπόν.

Για να καταλάβουμε καλύτερα σήμερα τον ήχο α' δ'φωνο θα μπορούσαμε να τον αποκαλέσουμε "α' τετραφωνών" και όχι "τετράφωνος". Νομίζω υπάρχει κάπου χαρακτηρισμός ήχου με χρήση μετοχής και όχι επιθετικού προσδιορισμού, αλλά τώρα δεν το έχω πρόχειρο να το παραθέσω (δεν θυμάμαι και αν είναι για τον α' ήχο ή για άλλο, αλλά σημασία έχει η χρήση του όρου ως φανέρωση συμπεριφοράς).

Υ/γ Να συμπληρώσω κάτι ακόμη, για ένα σημείο που θεωρώ ότι προκαλεί μπέρδεμα. Ο χαρακτηρισμός ενός ήχου ως "α'", "α' δ'φωνος", "νάος" κλπ δεν σημαίνει ότι χαρακτηρίζει πλήρως την συμπεριφορά του σε όλο το μήκος του μέλους. Δεν δεσμεύεται ο μελοποιός κατά κάποιο τρόπο. Για παράδειγμα, κάθε φορά που ο πρώτος ήχος διφωνεί μέσε σε ένα μέλος του έχουμε νάο, αυτό δεν σημαίνει ότι το μέλος θα χαρακτηριστεί έτσι στην αρκτική μαρτυρία του. Π.χ. και η δοξολογία του Ιακώβου που προανέφερα, έχει μεγάλο μέρος της με το ήθος του α' δ'φώνου (τετραφωνούντα, όπως ίσως θα έπρεπε να τον λέμε για να μη μπερδευόμαστε), αλλά κάποια σημεία του έχουν σαφώς άλλο ήθος και ζητούν και αλλαγή της βάσης (συνεπώς και συνήχηση διαφορετική). Απλά, ο χαρακτηρισμός ίσως προκύπτει όταν τελικά διαπιστωθεί ποιό είναι το ήθος που κυριαρχεί. Είναι σαν τα χρώματα. Έχουν αναμίξεις. Μερικά δυσκολεύεσαι να τα κατατάξεις κάπου. Π.χ. κάποια λαδί χρώματα τα βάζουν στην παλέτα του πράσινου, άλλα στα καφέ, άλλα στα γκρί κ.ο.κ. Δεν ξέρω αν το παράδειγμα βοηθάει, αλλά έχει συνάφεια με την μουσική, γιατί και στην μουσική υπάρχει το "χρώμα" με άλλη έννοια. Έτσι, λοιπόν, θα βρούμε συμπεριφορές άλλων υποδιαιρέσεων του ήχου σε ένα μέλος, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πρέπει να ονομαστεί αλλιώς συνολικά.
Ως προς τον χαρακτηρισμό "νάος" (πολύ πονεμένη ιστορία και αυτή), υπάρχουν μετρημένα μέλη (συνήθως αργά, Χερουβικά, Μαθήματα κ.λπ.) που έχουν αυτόν τον χαρακτηρισμό, αλλά δεν έχουν φανερή διαφορά από τα κλασσικά παλαιά μέλη του α'. Ίσως η διφωνία του πρώτου να κυριαρχεί σαν ήθος και τελικά να δίνεται ο χαρακτηρισμός αυτός για να το διαφοροποιήσει κάπως από τα άλλα μέλη. Είναι λίγο υποκειμενικά αυτά τα ζητήματα στους παλαιούς πιστεύω. Τους άρεσε να δίνουν ονόματα. Αυτό δεν τους δέσμευε μουσικά.

 

[ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΧΡΥΣΟΒΑΛΑΝΤΗΣ]

Πολύ σωστά.
Βέβαια και στο νέο στιχηραρικό είδος, ο α΄ ήχος δεν είναι "κανονικός" έσω, διότι και πλαγιάζει και τη βάση του συνήθως την παίρνουμε ψηλότερα από τον Πα=Ρε (το τελευταίο το παρατηρεί και ο Χρύσανθος).
Επίσης, μία ακόμη λεπτομέρεια είναι ότι στα παλαιά θεωρητικά γίνεται διάκριση μεταξύ του απλού και του τετραφώνου α΄ ήχου εκείνης της εποχής, η οποία αποτυπώνεται και σε ρουμπρίκες των Παπαδικών ("α΄ ήχος τετράφωνος"). Εκ πρώτης όψεως (από μια απλή ανάγνωση των μελών) δεν είναι πολύ σαφής η διαφορά, θέλει μελέτη.

Γιαυτο ακριβως κύριε Μακρή απεφυγα να αναφερω οτι το νεο στιχηραρικό μελος ειναι μελισμενο στην εσω περιοχη, οπως και το γεγονος οτι στις χφ παπαδικες και στις ανθολογιες τους οντως απανταται ο ορος τετραφωνος, ο οποιος ειναι ενδιαφερον να δουμε και σε ποιας εποχης κωδικες αποτυπωνεται ο ορος αυτος.

 

[Deacon]

Ως προς τον χαρακτηρισμό "νάος" (πολύ πονεμένη ιστορία και αυτή), υπάρχουν μετρημένα μέλη (συνήθως αργά, Χερουβικά, Μαθήματα κ.λπ.) που έχουν αυτόν τον χαρακτηρισμό, αλλά δεν έχουν φανερή διαφορά από τα κλασσικά παλαιά μέλη του α'. Ίσως η διφωνία του πρώτου να κυριαρχεί σαν ήθος και τελικά να δίνεται ο χαρακτηρισμός αυτός για να το διαφοροποιήσει κάπως από τα άλλα μέλη.

Να επεξηγήσω λίγο παραπάνω τον όρο "νάος" όπως τον κατάλαβα από την δική μου έρευνα. Ίσως βοηθήσει στην όλη συζήτηση.

Θα ρωτήσει κάποιος εύλογα γιατί ο δίφωνος πρώτος να χρειάζεται να ονομάζεται κάπως (νάος δηλαδή); Θα δώσω ένα πρακτικό παράδειγμα για να γίνει κατανοητό γιατί (θεωρώ εγώ ότι) για τους παλαιούς, που δεν χρησιμοποιούσαν την έννοια της κλίμακας για να ανέβουν και να κατέβουν, αλλά φαίνεται από τις Προθεωρίες και τα παλαιά θεωρητικά ότι είχαν στον νού τους διαδοχή ήχων και μόνο, ήταν σημαντικό και χρήσιμο να ονομαστεί κάπως αυτός ο α' ήχος.

Ας πάρουμε το παράδειγμα του προσομοίου "Όσιε πάτερ" του πλ α'. Το μέλος κινείται σαν κλασσικός πλ α' (με το ήθος του α' τετραφωνούντα σε μεγάλο μέρος) με καταλήξεις στον Πα και κάποιες στάσεις στον Δι. Στο σημείο όμως "και αγιάσαντα την φύσιν των υδάτων" το μέλος αλλάζει βάση, η οποία μετατίθεται στον Κε. Αλλάζει και η ποιότητά του. Τί συμβαίνει εκεί; Εκεί ακριβώς έχουμε το ήθος του νάου, που είναι ένας πρώτος με διαστήματα νανα (εξ ού και να-ος, μικτός νανα και πρώτος)*, δηλαδή, ενώ μέχρι εκεί είχαμε τον ζω χαμηλό συνεχώς (αφού η συνήχηση εννοείται συνεχώς στον Πα), ξαφνικά το ίσο μετατίθεται κατά Τροχόν στο Κε και η ποιότητα του έσω μετατίθεται έξω 4 φωνές. Το Ζω λοιπόν παύει να είναι μειωμένο και κολλάει προς τον Νη' για να δείξει την αλλαγή του ήχου.

Είναι σημαντικό να σημειώσω ότι για τους παλαιούς οι φθορές είναι βασικά δύο, ο νενανώ και ο νανά. Ο νανά έχει το ήθος της τριφωνίας με τον Βου κοντά στον Γα. Αυτή είναι και η διαφορά του νάου. Όταν ο πρώτος διφωνεί (Πα-Γα ή Κε-Νη') το κάνει με πιό σκληρά διαστήματα.

Είναι χαρακτηριστικές οι ηχογραφήσεις του α' ήχου από Ναυπλιώτη. Μου έκανε εντύπωση με πόση συνέπεια, ακόμα και στις καταλήξεις, έκανε το Βου ψηλά προς τον Γα. Σημειώνω ιδιαίτερα τις καταλήξεις, διότι εκεί πάντα ο Βου έχει την τάση να βαραίνει προς τον Πα. Ο Ναυπλιώτης με απόλυτη συνέπεια νομίζω (το διακρίνω και στις παλαιές ηχογραφήσεις του Πρίγγου αυτό) κρατάει ψηλά τον Βου, ψηλότερα από ό,τι συνηθίζεται σήμερα.

Εν όλιγοις, νάος θεωρώ ότι για τους παλαιούς ήταν ο κάθε α' ήχος (έσω ή έξω) που διφωνούσε, αλλά όχι με οποιαδήποτε ποιότητα. Με τον δεύτερο φθόγγο (Βου ή Ζω) ψηλά, να έλκεται από την διφωνία.

*Το μικτός ήχος, πρωτότριτος τριτόπρωτος (έλεγξα το χφ), για τον νάο δεν είναι κάτι που το έβγαλα από το μυαλό μου. Υπάρχει σε παλαιό θεωρητικό με αυτή την εξήγηση ακριβώς. Μάλιστα μπαίνει στο ίδιο σημείο και εξήγηση του πρωτοβάρεως με τον ίδιο τρόπο. Είναι ένας βαρύς όχι πλάγιος του γ', αλλά μέσος του α', εξού και η ποιότητα μέσου που έχει. Δεν ξέρω αν είναι κάποιο από τα χφφ που μπορώ να ανεβάσω δημόσια. Θα το δώ και αν είναι θα ανεβάσω το συγκεκριμένο σημείο.
Edit: Βρήκα το επίμαχο σημείο, αλλά είναι από χφ που δεν μπορώ δυστυχώς να ανεβάσω.

 

[Γιώργος Μ.]

Να επεξηγήσω λίγο παραπάνω τον όρο "νάος" όπως τον κατάλαβα από την δική μου έρευνα. Ίσως βοηθήσει στην όλη συζήτηση.

Θα ρωτήσει κάποιος εύλογα γιατί ο δίφωνος πρώτος να χρειάζεται να ονομάζεται κάπως (νάος δηλαδή); Θα δώσω ένα πρακτικό παράδειγμα για να γίνει κατανοητό γιατί (θεωρώ εγώ ότι) για τους παλαιούς, που δεν χρησιμοποιούσαν την έννοια της κλίμακας για να ανέβουν και να κατέβουν, αλλά φαίνεται από τις Προθεωρίες και τα παλαιά θεωρητικά ότι είχαν στον νού τους διαδοχή ήχων και μόνο, ήταν σημαντικό και χρήσιμο να ονομαστεί κάπως αυτός ο α' ήχος.

Ας πάρουμε το παράδειγμα του προσομοίου "Όσιε πάτερ" του πλ α'. Το μέλος κινείται σαν κλασσικός πλ α' (με το ήθος του α' τετραφωνούντα σε μεγάλο μέρος) με καταλήξεις στον Πα και κάποιες στάσεις στον Δι. Στο σημείο όμως "και αγιάσαντα την φύσιν των υδάτων" το μέλος αλλάζει βάση, η οποία μετατίθεται στον Κε. Αλλάζει και η ποιότητά του. Τί συμβαίνει εκεί; Εκεί ακριβώς έχουμε το ήθος του νάου, που είναι ένας πρώτος με διαστήματα νανα (εξ ού και να-ος, μικτός νανα και πρώτος)*, δηλαδή, ενώ μέχρι εκεί είχαμε τον ζω χαμηλό συνεχώς (αφού η συνήχηση εννοείται συνεχώς στον Πα), ξαφνικά το ίσο μετατίθεται κατά Τροχόν στο Κε και η ποιότητα του έσω μετατίθεται έξω 4 φωνές. Το Ζω λοιπόν παύει να είναι μειωμένο και κολλάει προς τον Νη' για να δείξει την αλλαγή του ήχου.

Είναι σημαντικό να σημειώσω ότι για τους παλαιούς οι φθορές είναι βασικά δύο, ο νενανώ και ο νανά. Ο νανά έχει το ήθος της τριφωνίας με τον Βου κοντά στον Γα. Αυτή είναι και η διαφορά του νάου. Όταν ο πρώτος διφωνεί (Πα-Γα ή Κε-Νη') το κάνει με πιό σκληρά διαστήματα.

Είναι χαρακτηριστικές οι ηχογραφήσεις του α' ήχου από Ναυπλιώτη. Μου έκανε εντύπωση με πόση συνέπεια, ακόμα και στις καταλήξεις, έκανε το Βου ψηλά προς τον Γα. Σημειώνω ιδιαίτερα τις καταλήξεις, διότι εκεί πάντα ο Βου έχει την τάση να βαραίνει προς τον Πα. Ο Ναυπλιώτης με απόλυτη συνέπεια νομίζω (το διακρίνω και στις παλαιές ηχογραφήσεις του Πρίγγου αυτό) κρατάει ψηλά τον Βου, ψηλότερα από ό,τι συνηθίζεται σήμερα.

Εν όλιγοις, νάος θεωρώ ότι για τους παλαιούς ήταν ο κάθε α' ήχος (έσω ή έξω) που διφωνούσε, αλλά όχι με οποιαδήποτε ποιότητα. Με τον δεύτερο φθόγγο (Βου ή Ζω) ψηλά, να έλκεται από την διφωνία.

*Το μικτός ήχος, πρωτότριτος τριτόπρωτος (έλεγξα το χφ), για τον νάο δεν είναι κάτι που το έβγαλα από το μυαλό μου. Υπάρχει σε παλαιό θεωρητικό με αυτή την εξήγηση ακριβώς. Μάλιστα μπαίνει στο ίδιο σημείο και εξήγηση του πρωτοβάρεως με τον ίδιο τρόπο. Είναι ένας βαρύς όχι πλάγιος του γ', αλλά μέσος του α', εξού και η ποιότητα μέσου που έχει. Δεν ξέρω αν είναι κάποιο από τα χφφ που μπορώ να ανεβάσω δημόσια. Θα το δώ και αν είναι θα ανεβάσω το συγκεκριμένο σημείο.
Edit: Βρήκα το επίμαχο σημείο, αλλά είναι από χφ που δεν μπορώ δυστυχώς να ανεβάσω.

Πολύ κατανοητά τα λέτε, πάτερ, και για εμάς τους λιγότερο μουσικολόγους, ευχαριστούμε!
Μακάρι να γράφετε συχνότερα.

 

[NKontis]

Edit: Βρήκα το επίμαχο σημείο, αλλά είναι από χφ που δεν μπορώ δυστυχώς να ανεβάσω.

Μήπως θα μπορούσατε τουλάχιστον, πάτερ, να αναφέρετε ποιό είναι αυτό το χφ και να δώσετε μία παραπομπή;

Ευχαριστώ.

 

[Deacon]

Πολύ κατανοητά τα λέτε, πάτερ, και για εμάς τους λιγότερο μουσικολόγους, ευχαριστούμε!
Μακάρι να γράφετε συχνότερα.

Σας ευχαριστώ πολύ. Θα προσπαθήσω, όταν έχω κάτι να πω βέβαια.

 

[Deacon]

Μήπως θα μπορούσατε τουλάχιστον, πάτερ, να αναφέρετε ποιό είναι αυτό το χφ και να δώσετε μία παραπομπή;

Ευχαριστώ.

Ιβήρων χφ 1970, 13v-14r

 

[evangelos]

Τον Τάφον σου

Καταθέτω και την δική μου ανάγνωση. Πρώτο τετράφωνο οι παλαιοί θεωρώ ότι ονόμαζαν έναν έσω πρώτο που έδειχνε την τετραφωνία χωρίς να υπονοείται αλλαγή βάσης. Σε αυτή την κατηγορία είναι κατά την γνώμη μου κατ' εξοχήν το "Την γαρ σην μήτραν" και η δοξολογία Ιακώβου σε α' δ'φωνο σε μεγάλο μέρος της (.

Το χαρακτηριστικότερο δείγμα τετραφώνου πρώτου -συμπληρώνω και υπερθεματίζω κατά την δική μου θεώρηση και ερμηνεία -είναι το "Τον τάφον σου Σωτήρ" όπως και το αργό "Χριστός Ανέστη". Σε αυτές τις περιπτώσεις το ήθος του πρώτου ήχου ταυτίζεται με τον δεύτερο ήχο. Η άνω διφωνία παραμένει μικρή και η κάτω μεγάλη αλλά λόγω του υπερμείζονος τόνου δι-κε (ή Νη-πα, βλ σχετικό θέμα), της συνεχούς υφέσεως του ζω (ατζέμ) καθώς και περιστασιακής ύφεσης του άνω πα δίνει την ιδέα δευτέρου ήχου.
Σήμερα έχει γίνει σύγχυση και νομίζουν ότι σε αυτές τις περιπτώσεις αλλάζει ο ήχος. Όχι δεν αλλάζει ο ήχος, έτσι είναι ο πρώτος και ο πλάγιος του στην τετραφωνία, (ακούστε τον Ναυπλιώτη πως το λέει κυρίως στην αρχή ) γιατί όπως είπα και πριν δεν έχει άνω του τετραχόρδου διαζευκτικό για να αναγκάσει τον ζω να υψωθεί, κάτι το οποίο γίνεται σε περίπτωση μετάθεσης του χαμηλού πρώτου πα στον κε όπως στην περίπτωση που αναφέρατε, του "Όσιε πάτερ" στο σημείο "και αγιάσαντα την φύσιν των υδάτων".

 

[Deacon]

Το χαρακτηριστικότερο δείγμα τετραφώνου πρώτου -συμπληρώνω και υπερθεματίζω κατά την δική μου θεώρηση και ερμηνεία -είναι το "Τον τάφον σου Σωτήρ" όπως και το αργό "Χριστός Ανέστη". Σε αυτές τις περιπτώσεις το ήθος του πρώτου ήχου ταυτίζεται με τον δεύτερο ήχο. Η άνω διφωνία παραμένει μικρή και η κάτω μεγάλη αλλά λόγω της συνεχούς υφέσεως του ζω (ατζέμ) καθώς και περιστασιακής ύφεσης του άνω πα δίνει την ιδέα δευτέρου ήχου.

Σε αυτό που λέτε, που είναι σημαντικό, δεν βλέπω ταύτιση β' και α' με την σημερινή έννοια, αλλά με την παλαιά, που ήταν διαδοχή μικρού-μεγάλου διαστήματος προς τα πάνω, ενώ του νάου διαδοχή μεγάλου-μικρού. Ο σημερινός β' έχει χρωματιστεί περισσότερο σκληρά, από ό,τι εγώ προσωπικά θεωρώ ότι ήταν τότε. Οπότε θα συνόψιζα ότι αυτό που λέτε είναι η πορεία προς την φθορά που έχει το μέλος σήμερα, παρά ταύτιση β' και α'. Ναι, έχω αναθεωρήσει κάπως αυτό που υποστήριζα παλαιότερα, αλλά υπήρχαν δυσεπίλυτα προβλήματα όσο προσπαθούσα να εφαρμόσω το θεώρημα αυτό πηγαίνοντας προς τα πίσω, δηλαδή μελετώντας παλαιά θεωρητικά. Είναι ένα τεράστιο θέμα ο β' ήχος, αλλά έχει συνάφεια με τον α' δ'φωνο, όπως σωστά είπατε. Ο λόγος είναι κατά την γνώμη μου αυτός που εξήγησα. Β' ήχος είναι για τους παλαιούς διαδοχή μικρού-μεγάλου διαστήματος, όπως ακριβώς συμβαίνει με τον Ζω ύφεση-Νη' στον α' δ'φωνο και στον πλ α'. Το αντίστοιχο Νη' του β' σήμερα λέγεται ψηλότερα (φθορά β' στον Κε, άρα τρίχορδο Κε-Ζω-Νη'), όχι στην φυσική του θέση (π.χ. όπως λέμε το "Τον τάφον σου" από το Κε με φθορά). Είναι κοντά (ειδικά αν λες μαλακά διαστήματα) αλλά δεν ταυτίζεται με τον φυσικό Νη' κατά την γνώμη μου. Είναι λίγο πιό ψηλά. Έτσι το ακούω εγώ τουλάχιστον.

Edit: Για να συμπληρώσω αυτό που είπατε για την πορεία του μέλους προς το σημερινό, θεωρώ ότι η ειδοποιός διαφορά με τις παλαιές εκδοχές του μέλους του "Τον τάφον σου" είναι ότι από κάποια στιγμή και ύστερα σταμάτησε να γίνεται η πτώση στον έσω ήχο, στο Πα. Η περιστροφή γύρω από τον Κε και η μόνιμη αποβολή πλέον της πτώσεως στον Πα, δημιούργησε φυσιολογικά μια έλξη του Γά προς τον Δι (όπως γίνεται στο τέλος του "Σε την υπερ νουν"), οπότε οι διαδοχή δύο ομοίων τριχόρδων μικρού-μεγάλου διαστήματος (Γα-Κε και Κε-Νη) το έστρεψε προς τον β' με τα διαστήματα του τότε β' και σταδιακά με τα σημερινά, δηλαδή με λίγο πιό ψηλό τον Νη'.

Edit 2: Εν ολίγοις, θεωρώ πως λέμε τον β' ήχο πιό χρωματικά από ό,τι οι παλαιοί, και αυτό είναι φυσιολογικό λόγω της κυριαρχίας του ήθους του νενανώ σε πολλά βασικά μέλη, αλλά κυρίως στο στιχηράριο.

 

[evangelos]

Σε αυτό που λέτε, που είναι σημαντικό, δεν βλέπω ταύτιση β' και α' με την σημερινή έννοια, αλλά με την παλαιά, που ήταν διαδοχή μικρού-μεγάλου διαστήματος προς τα πάνω, ενώ του νάου διαδοχή μεγάλου-μικρού. Ο σημερινός β' έχει χρωματιστεί περισσότερο σκληρά, από ό,τι εγώ προσωπικά θεωρώ ότι ήταν τότε. Οπότε θα συνόψιζα ότι αυτό που λέτε είναι η πορεία προς την φθορά που έχει το μέλος σήμερα, παρά ταύτιση β' και α'. Ναι, έχω αναθεωρήσει κάπως αυτό που υποστήριζα παλαιότερα, αλλά υπήρχαν δυσεπίλυτα προβλήματα όσο προσπαθούσα να εφαρμόσω το θεώρημα αυτό πηγαίνοντας προς τα πίσω, δηλαδή μελετώντας παλαιά θεωρητικά. Είναι ένα τεράστιο θέμα ο β' ήχος, αλλά έχει συνάφεια με τον α' δ'φωνο, όπως σωστά είπατε. Ο λόγος είναι κατά την γνώμη μου αυτός που εξήγησα. Β' ήχος είναι για τους παλαιούς διαδοχή μικρού-μεγάλου διαστήματος, όπως ακριβώς συμβαίνει με τον Ζω ύφεση-Νη' στον α' δ'φωνο και στον πλ α'. Το αντίστοιχο Νη' του β' σήμερα λέγεται ψηλότερα (φθορά β' στον Κε, άρα τρίχορδο Κε-Ζω-Νη'), όχι στην φυσική του θέση. Είναι κοντά (ειδικά αν λες μαλακά διαστήματα) αλλά δεν ταυτίζεται με τον φυσικό Νη' κατά την γνώμη μου. Είναι λίγο πιό ψηλά. Έτσι το ακούω εγώ τουλάχιστον.

σήμερα αποξενώθηκε ο β ήχος από τον πλάγιο τέταρτο, σε αυτό ευθύνεται πολύ ο Χρύσανθος ο οποίος πρώτος είπε ότι ο β ήχος είναι οξύτερος από τον πλ δ. Η προφορική παράδοση όμως έχει σώσει την παλαιά σωστή αρμονία, τα έχουμε συζητήσει και στο παρελθόν στα της όμοιας διφωνίας. Τα τελευταία χρόνια όμως έχω διαπιστώσει ότι ο πλδ καθώς και ο δεύτερος έχουν μεγαλύτερη την κάτω διφωνία νη-βου (ή βου δι αν είναι ο β εκ του δι), έχω ακούσει αρκετά παραδίγματα (λχ Πως ψάλλουν στο πατριαρχείο β ήχο και τρέπουν τον βου σε νη και λένε Της μετανοίας , επίσης στο Ποίοις ευφημιών γίνεται αυτό, όπου ταυτίζεται και ο δ στιχηραρικός με τον νενανώ, όπως ακριβώς τον θεωρεί και ο Πλουσιαδηνός). Δηλαδή συνοψίζω, η άνω διφωνία είναι μικρή ώστε να παραλλαγίζεται-"ταυτίζεταΙ" με τον πρώτο κι η κάτω διφωνία μεγάλη ώστε να παραλλαγίζεται με τον πλάγιο τέταρτο και τον βαρύ (=β ήχος).

 

[evangelos]

Το χαρακτηριστικότερο δείγμα τετραφώνου πρώτου -συμπληρώνω και υπερθεματίζω κατά την δική μου θεώρηση και ερμηνεία -είναι το "Τον τάφον σου Σωτήρ" όπως και το αργό "Χριστός Ανέστη". Σε αυτές τις περιπτώσεις το ήθος του πρώτου ήχου ταυτίζεται με τον δεύτερο ήχο. Η άνω διφωνία παραμένει μικρή και η κάτω μεγάλη αλλά λόγω του υπερμείζονος τόνου δι-κε (ή Νη-πα, βλ σχετικό θέμα), της συνεχούς υφέσεως του ζω (ατζέμ) καθώς και περιστασιακής ύφεσης του άνω πα δίνει την ιδέα δευτέρου ήχου.
Σήμερα έχει γίνει σύγχυση και νομίζουν ότι σε αυτές τις περιπτώσεις αλλάζει ο ήχος. Όχι δεν αλλάζει ο ήχος, έτσι είναι ο πρώτος και ο πλάγιος του στην τετραφωνία, (ακούστε τον Ναυπλιώτη πως το λέει κυρίως στην αρχή ) γιατί όπως είπα και πριν δεν έχει άνω του τετραχόρδου διαζευκτικό για να αναγκάσει τον ζω να υψωθεί, κάτι το οποίο γίνεται σε περίπτωση μετάθεσης του χαμηλού πρώτου πα στον κε όπως στην περίπτωση που αναφέρατε, του "Όσιε πάτερ" στο σημείο "και αγιάσαντα την φύσιν των υδάτων".

Όλα αυτά τα στραβά στην θεωρία προέκυψαν γιατί αρνήθηκαν-παρενόησαν τον 19ο αιώνα την συνέχεια της αρχαίας αρμονικής θεωρίας, αντιστοιχίζοντας λάθος τις αρχαίες χορδές με τους νέους φθόγγους, εδώ εξηγώ αναλυτικά καθώς και εδώ

 

[Deacon]

ο οποίος πρώτος είπε ότι ο β ήχος είναι οξύτερος από τον πλ δ.

Αν εννοείτε τον μέσο β' (έσω δευτέρου κατά τους παλαιούς) δεν ήταν ο πρώτος ο Χρύσανθος που το διετύπωσε. Έχει διατυπωθεί από πολύ παλαιά. Ο Χρυσάφης στο θεωρητικό του το λέει και το υπονοεί και ο Γαβριήλ Ιερομόναχος. Ο β' προς τα κάτω είχε, από κάποια στιγμή και μετά τουλάχιστον, εφθαρμένα διαστήματα, αυτό είναι γνωστό. Τα προς τα πάνω διαστήματα είναι περισσότερο το θέμα προς συζήτηση, αν είχαν το σημερινό χρώμα ή όχι.

Γράφει ο Χρυσάφης χαρακτηριστικά: Η κατάληξις γουν ταύτης της φθοράς (του β' εννοεί) και η ανάπαυσις εστίν ο μέσος του δευτέρου, ήγουν ο πλάγιος τετάρτου· πλην ου κατέρχεται απλώς εις τον πλαγίου τετάρτου, αλλά δεσμείται υπό της φθοράς και λέγεται έσω δευτέρου· ει γαρ μη εδεσμείτο ο πλ δ' τίς ην χρεία ίνα τεθή δευτέρου φθορά; αλλά διά τούτο τίθεται η φθορά δεσμούσα το μέλος ελκόμενον.
Δεν χρειάζεται να εξηγήσω κάτι. Δεν κατέρχεται απλώς στον πλ δ' ο β', ειδάλλως ποιά η χρησιμότητα της φθοράς του β'; Αλλά τί κάνει; Κατέρχεται στον έσω β' με μέλος δεσμευμένο ελκόμενον λόγω της φθοράς.

Επίσης, πάλι γράφει χαρακτηριστικά ο Γαβριήλ Ιερομόναχος για την ποιότητα του μέσου του α' και μετά για τον μέσο β': Και εστίν άλλο της αυτού ιδέας το μέλος και άλλο το του μέσου· ο δεύτερος το αυτό έχει και μέσον και της αυτού ιδέας δηλωτικόν".
Εδώ είναι χαρακτηριστικό, ότι ενώ όλα τα θεωρητικά, αλλά και ο Γαβριήλ, λένε με σαφήνεια ότι οι μέσοι ήχοι έχουν άλλη ιδέα από τους κυρίους, εδώ ο Γαβριήλ λέει ότι στον β΄ (παραδόξως σύμφωνα με τα ισχύοντα για τους άλλους ήχους) έχει ίδια ιδέα ο κύριος και ο μέσος (η όμοια διφωνία).