Στοιχεία για τον αργό ή σύντομο τρόπο ψαλμώδησης των βυζαντινών μελών από παράλληλη μελέτη πηγών Τυπικού, Λειτουργικής και μουσικών χφφ.

[Deacon]

Περὶ τὸ εἶναι σύντομον·

View attachment 105734

View attachment 105735

To "σύντομον" σε αυτές τις περιπτώσεις φανερώνει απλά μικρότερη έκταση του μαθήματος, και δεν σχετίζεται άμεσα με τον τρόπο ερμηνείας της σημειογραφίας. Το συγκεκριμένο "Τη υπερμάχω" χαρακτηρίζεται σύντομο σε σχέση με τα παλαιά μαθήματα που ήταν εκτενέστατα.

 

[Dimitri]

Ευχαριστώ πολύ όλους για την ωφέλιμη και όμορφη συζήτηση. Δεν είδα αν υπενθυμίστηκε ήδη παλαιότερο θέμα περί πραείας και ίσης φωνής στο Ψ και αν είναι και τόσο σχετική με τον σύντομο/αργό τρόπο.

 

[Deacon]

Για να "ζεστάνω" λίγο το θέμα, να πω ότι βρήκα σπουδαία στοιχεία για το θέμα που εξετάζουμε εδώ στο Τυπικόν Μεγάλου Μετεώρου του 1580.
Έχει σπουδαίες επεξηγήσεις για το θέμα, και για πρώτη φορά διαφοροποίηση της ψαλμώδησης Καταβασιων, Ειρμών και τροπαρίων με ένα τρόπο που θέλει μελέτη, και έως τώρα δεν είχα συναντήσει. Έχει και πολλά άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία.

Αυτή την περίοδο έχοντας τα παιδιά στο σπίτι, δεν μπορώ πολύ να μελετήσω. Ελπίζω να βρώ λίγο χρόνο (αν έχουμε υγεία και επιτρέψει ο Θεός) και να παραθέσω συστηματικά τα ευρήματα εδώ για σχολιασμό και μελέτη.

 

[Shota]

Ωρολόγιο του ετ. 1820.

 

[Deacon]

Μέρες που έρχονται, θυμήθηκα κάτι που με απασχόλησε αρκετά στο παρελθόν, και μάλιστα είχα κάνει σχετική αναφορά και στο blogspot που διατηρούσα μέχρι πρό ολίγου καιρού. Σε όλα τα μουσικά Τριώδια του Παλαιού Στιχηραρίου που έχω δει (και υπάρχουν αρκετά στο αρχείο μου, κάποια αρκετά παλαιά, π.χ. του ιγ'-ιδ' αι.) τα Θεοτοκία των αντιφώνων της Ακολουθίας των Παθών δεν είναι τονισμένα μουσικά, αλλά στην θέση τους υπάρχει μόνο το ποιητικό κείμενο. Αυτό για μένα ήταν εξ αρχής μια ένδειξη διαφορετικής ψαλμώδησης των συγκεκριμένων ύμνων. Δεν υπήρχε όμως στα χέρια μου κάτι σαφέστερο που να δείχνει διαφορετική μεταχείριση ως προς το ψάλσιμο.
Βρήκα λοιπόν μια σημαντική αναφορά στο αναφερθέν στο μήνυμα #83 Τυπικό του Μεγάλου Μετεώρου, στην σελίδα 418.
Εκεί λοιπόν γράφει:
"Τὰ δὲ ἀντίφωνα / ψάλλομεν ἐκ δευτέρου, [ἐκτὸς] τὰ θεοτοκία τε καὶ καθίσματα. [Τα] θεοτοκία ψάλλονται χύμα."

Αυτή είναι η μοναδική σαφής αναφορά για την διαφορετική μεταχείριση του μέλους των συγκεκριμένων θεοτοκίων που έχω βρεί, και για μένα είναι σημαντική, διότι σαφώς και στην παράδοσή μας τα θεοτοκία αυτά ψάλλονται σε σύντομο ειρμολογικό ύφος, απλά η μη σημείωσή τους με μουσικούς χαρακτήρες θεωρώ ότι υποδεικνύει τρόπο απόδοσης σύντομο και σωζόμενο προφορικά μόνο την εποχή εκείνη.

Προσπαθώ εσχάτως να επανέλθω στην μελέτη του σπουδαίου αυτού Τυπικού, διά του οποίου βλέπουμε τον μοναστηριακό τρόπο λατρείας των Μετεώρων στα μέσα του 16ου αι. Έχω βρεί πολύ σπουδαία στοιχεία που βοηθούν στην κατανόηση του θέματος που αναλύεται στο παρόν νήμα. Υπάρχουν εκπληκτικές αναφορές, αρκετά λεπτομερείς, που όμοιές τους δεν έχω συναντήσει. Να δώσει ο Θεός, να βρώ λίγο χρόνο να το ξαναπιάσω και να ανεβάζω σιγά-σιγά στοιχεία μέσα από το συγκεκριμένο Τυπικό.

Edit: Ανεβάζω ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα από το Στιχηράριο ΕΒΕ 890, φ. 197v, εκ της ακολουθίας των Αγίων Παθών. Φαίνεται το θεοτοκίο μόνο με γράμματα, και όλα τα υπόλοιπα αντίφωνα με μουσικούς χαρακτήρες. Έτσι είναι όλα τα Στιχηράρια της Εποχής, αλλά και αρκετά νεώτερα, όπως Χρυσάφου και Γερμανού.

 

[π. Μάξιμος]

"... [Τα] θεοτοκία ψάλλονται χύμα."

https://analogion.com/forum/index.p...λλαρίδου-Αθήνα-τ-Α΄-1894-και-τ-Β΄-1895.18467/

 

[Κων/νος Βαγενάς]

https://analogion.com/forum/index.php?threads/«Μεγάλη-Εβδομάς»-Ιωάννου-Θ-Σακελλαρίδου-Αθήνα-τ-Α΄-1894-και-τ-Β΄-1895.18467/

Ομολογώ ότι αυτό μου ήρθε και μένα πρώτο στο μυαλό (λογικό με βάση την ενασχόλησή μου με τον Σακελλαρίδη). Ερώτηση: η παραπάνω διάταξη των χφφ αποκλείεται να σημαίνει "χύμα επι του ίσου" ;

 

[Deacon]

Ερώτηση: η παραπάνω διάταξη των χφφ αποκλείεται να σημαίνει "χύμα επι του ίσου" ;

Προσωπικά, δεν έχω υπόψιν τέτοια παράδοση πουθενά για τα συγκεκριμένα θεοτοκία. Νομίζω ότι δεν μπορούμε να συνδέσουμε την εποχή του Σακελλαρίδη (ουσιαστικά αρχές του 20ου αι.) με τον 16ο αι. στον οποίο αναφέρεται το Τυπικό του Μ. Μετεώρου και την εποχή του Παλαιού Στιχηραρίου γενικότερα.
Θα δούμε στην συνέχεια ότι ο όρος χύμα χρησιμοποιείται στο τυπικό που ανέφερα για να δηλώσει ένα εύρος απόδοσης από ένα σύντομο μέλος μέχρι κάτι σαν καταλογάδην ή μονότονο ύφος ανάγνωσης, ίσως.
Το θέμα θέλει προσεκτική διερεύνηση και τοποθέτηση της κάθε μαρτυρίας στο λατρευτικό πλαίσιο της εποχής της κατ' αρχάς, και εν συνεχεία συσχέτιση με το πριν και το μετά αν υπάρχει.

Ένα χαρακτηριστικό σημείο, το οποίο νομίζω έχει συζητηθεί κατά το παρελθόν στο φόρουμ, είναι τα απολυτίκια των κατανυκτικών εσπερινών και τί σημαίνει το "χύμα" στο "Υπό την σήν ευσπλαχνίαν". Θεωρώ ότι δεν σημαίνει ανάγνωση, αλλά πιστεύω ότι την εποχή που εμφανίστηκε η συγκεκριμένη οδηγία στο σημείο αυτό τα πρώτα 3 τροπάρια λέγονταν σε αργότερο μέλος, όπως του αργού ειρμολογίου, και το τελευταίο στο σύντομο ειρμολογικό, που τότε δεν καταγραφόταν με μουσικούς χαρακτήρες. Ότι πριν τον 18ο αι. παρόμοια μέλη (απολυτίκια κ.λπ.) σώζονται σε αργό ειρμολογικό μέλος μαρτυρείται επαρκώς στα χφφ. Όπως π.χ. και τα στιχηρά του Πάσχα, που και αυτά σώζονται σε πιό αργό μέλος.

Έχω και εγώ μια απορία, τώρα που είδα την σημαντική μαρτυρία που παρέθεσε ο π. Μάξιμος από τον Σακελλαρίδη. Έχουμε στοιχεία για το πώς έψαλλε τα συγκεκριμένα θεοτοκία ο Σακελλαρίδης ή κάποιοι μουσικοί του απόγονοι; Θα είχε ενδιαφέρον.

 

[Κων/νος Βαγενάς]

Προσωπικά, δεν έχω υπόψιν τέτοια παράδοση πουθενά για τα συγκεκριμένα θεοτοκία. Νομίζω ότι δεν μπορούμε να συνδέσουμε την εποχή του Σακελλαρίδη (ουσιαστικά αρχές του 20ου αι.) με τον 16ο αι. στον οποίο αναφέρεται το Τυπικό του Μ. Μετεώρου και την εποχή του Παλαιού Στιχηραρίου γενικότερα.
Θα δούμε στην συνέχεια ότι ο όρος χύμα χρησιμοποιείται στο τυπικό που ανέφερα για να δηλώσει ένα εύρος απόδοσης από ένα σύντομο μέλος μέχρι κάτι σαν καταλογάδην ή μονότονο ύφος ανάγνωσης, ίσως.
Το θέμα θέλει προσεκτική διερεύνηση και τοποθέτηση της κάθε μαρτυρίας στο λατρευτικό πλαίσιο της εποχής της κατ' αρχάς, και εν συνεχεία συσχέτιση με το πριν και το μετά αν υπάρχει.

Ένα χαρακτηριστικό σημείο, το οποίο νομίζω έχει συζητηθεί κατά το παρελθόν στο φόρουμ, είναι τα απολυτίκια των κατανυκτικών εσπερινών και τί σημαίνει το "χύμα" στο "Υπό την σήν ευσπλαχνίαν". Θεωρώ ότι δεν σημαίνει ανάγνωση, αλλά πιστεύω ότι την εποχή που εμφανίστηκε η συγκεκριμένη οδηγία στο σημείο αυτό τα πρώτα 3 τροπάρια λέγονταν σε αργότερο μέλος, όπως του αργού ειρμολογίου, και το τελευταίο στο σύντομο ειρμολογικό, που τότε δεν καταγραφόταν με μουσικούς χαρακτήρες. Ότι πριν τον 18ο αι. παρόμοια μέλη (απολυτίκια κ.λπ.) σώζονται σε αργό ειρμολογικό μέλος μαρτυρείται επαρκώς στα χφφ. Όπως π.χ. και τα στιχηρά του Πάσχα, που και αυτά σώζονται σε πιό αργό μέλος.

Έχω και εγώ μια απορία, τώρα που είδα την σημαντική μαρτυρία που παρέθεσε ο π. Μάξιμος από τον Σακελλαρίδη. Έχουμε στοιχεία για το πώς έψαλλε τα συγκεκριμένα θεοτοκία ο Σακελλαρίδης ή κάποιοι μουσικοί του απόγονοι; Θα είχε ενδιαφέρον.

Ο συσχετισμός μπορεί να είναι ο εξης: ο Σακελλαριδης μελετούσε μουσικα χφφ, τουλάχιστον αυτά που μπορούσε να βρει τότε στην ΕΒΕ ή όπου αλλού είχε πρόσβαση. Οπότε είναι πολύ πιθανόν κατ' εμέ να εισήγαγε, κατά μίμηση αυτής της διάταξης, την οδηγία "χύμα επί του ίσου" και στα δικά του θεοτοκια (μάλιστα όχι όλα, κάποια είναι κανονικά μελοποιημενα) εννοώντας αυτό ακριβώς που λέτε πιο πάνω: καταλογαδην.
Όσον αφορά την παράδοση τού Σακελλαρίδη, καθόσον είμαι, πράγματι, ο αρμόδιος να απαντήσω, απ' αυτά που έχω ακούσει, η προηγούμενη από μένα γενιά τα έλεγαν με κανονικό ειρμολογικο μέλος. Η προπροηγούμενη (Καψάσκης, Φίλιππας) δεν γνωρίζω (ένα απόσπασμα ηχογράφησης που έχουμε τυχαίνει να είναι στο ΙΔ αντίφωνο του οποίου το θεοτοκίο είναι κανονικά μελοποιημενο). Εγώ όμως προπερσι αποφάσισα να εφαρμόσω την οδηγία όπως είναι γραμμένη. Δεν είμαι σίγουρος αν λειτουργεί.

 

[Κων/νος Βαγενάς]

Ήθελα επίσης να προσθέσω και κάτι ακόμα γενικο: τι σημαίνει γενικά χύμα; Ή μάλλον: υπάρχει πραγματικά "σκετη" ανάγνωση στην λατρεία ή ακόμα και η απλή ανάγνωση (ψαλμοί, κοντακιο, οίκος κλπ) γίνονται επί μιας τονικής βάσης (βλ. και Πατριαρχείο);

 

[Deacon]

κατά μίμηση αυτής της διάταξης, την οδηγία "χύμα επί του ίσου

Ποιας διάταξης; Δεν αναφέρεται πουθενά στα χφφ της ΕΒΕ, τα μουσικά εννοώ, ο όρος "χύμα" για τα συγκεκριμένα θεοτοκία, ή πολύ περισσότερο ο όρος "χύμα επί του ίσου" που προσωπικά δεν τον έχω ξανασυναντήσει. Τί είδε ο Σακελλαρίδης και μιμήθηκε, πέρα από την καταγραφή των θεοτοκιων χωρίς μουσικά;

Η μαρτυρία που παρέθεσα πιό πάνω είναι σημαντική γιατί είναι πολύ σπάνια. Στα όσα χφφ έχω μελετήσει μέχρι τώρα, μουσικά και λατρευτικά, δεν έχω συναντήσει οδηγία για αυτά τα θεοτοκία.

Ο όρος χύμα φαίνεται από την μέχρι τώρα προσωπική μου μελέτη ότι σημαίνει γενικώς συντομότερα, άλλοτε σαφώς ψαλτά αλλά σύντομα, άλλοτε ακόμα πιο απλά. Στο τυπικό Μ. Μετεώρου είναι χαρακτηριστικό ότι χρησιμοποιείται κάποιες φορές σε συγκριτικό βαθμό, π.χ. "χυματικωτέρως" (sic) ή "χυματοτέρως" (sic) που δίνει μια αίσθηση της χρήσης του όρου γενικότερα. Θα τα δούμε όμως αυτά στην συνέχεια.

Edit: Τονίζω πάλι ότι οι οδηγίες-ρουμπρίκες που συναντούμε πρέπει να μελετώνται στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής τους για να δώσουν σωστές απαντήσεις και λύσεις. Π.χ. δεν είναι τυχαίο ότι από μουσικής απόψεως ο όρος "χύμα" σημαίνει αργό ειρμολογικό μέλος στα τέλη του 17ου αι. (βλ. Αναστασιματάριον Κουλιδά, τελευταίος στίχος Αμώμου Χρυσάφου κ.λπ.). Αυτό φυσικά και δεν μπορούμε να το προβάλουμε ως ερμηνεία πολύ πίσω, π.χ. στον 15ο αι., αλλά ούτε και στα νεώτερα χρόνια όπως από τον 19ο αι. και ύστερα.

 

[Deacon]

Ήθελα επίσης να προσθέσω και κάτι ακόμα γενικο: τι σημαίνει γενικά χύμα; Ή μάλλον: υπάρχει πραγματικά "σκετη" ανάγνωση στην λατρεία ή ακόμα και η απλή ανάγνωση (ψαλμοί, κοντακιο, οίκος κλπ) γίνονται επί μιας τονικής βάσης (βλ. και Πατριαρχείο);

Πολύ ουσιαστική αυτή η παρατήρηση, και νομίζω ότι παλαιότερα έτσι ήταν. Όχι μόνο στο Πατριαρχείο, αλλά και στην σλαβική παράδοση υπάρχει αυτό. Θυμάμαι γνωστούς μου Ρώσους και Ουκρανούς που σπούδαζαν Ελλάδα παλαιότερα, όταν διάβαζαν. Είχαν μια μονότονη απαγγελία που απηχεί παλαιά παράδοση πιστεύω.

 

[Deacon]

Χριστός Ανέστη!

Συνεχίζοντας το θέμα, στέκομαι σε διάφορα σημεία του Τυπικού Μεγάλου Μετεώρου που προανέφερα, τα οποία θεωρώ ότι κάτι έχουν να μας πουν για το θέμα που εξετάζουμε εδώ. Ένα από τα σημαντικότερα σημεία του χειρογράφου είναι στο φ. 8v (σελ. 40 της εκδόσεως). Εκεί διαβάζουμε ασυνήθιστα λεπτομερείς περιγραφές για την ψαλμώδηση των κανόνων ανάλογα με την Ωδή, αλλά και για τις διαφορές Στιχηρών και Αποστίχων. Διαβάζουμε λοιπόν:

Νόει / δὲ καὶ ἕτερον: ἐκ τῶν κανόνων Ὠδαί, πρώτη και τρίτη / και ἐνάτη, ἀργῶς καὶ ἐπιμελῶς [ψάλλεσθαι δεῖ], οὐχὶ δ' ὁμοίως, / ὅτι καὶ τοῦ θυμιᾶν ἧν, καὶ κρείττονες εἰσίν, παρὰ τῶν ἄλλων. / Οὕτως νόει καὶ τὴν ἅπασαν Ἀκολουθίαν. Ἄλλως ψάλλεται / εἰς καθημερινὸν Ἑσπερινὸν καὶ ἄλλως εἰς τ' Ἀποστίχου, / ἄλλως ἐν δοξολογίαις και ἄλλως ἐν τοῖς Ἀλληλουαρίοις. / Μία τὴν ἄλλην: ἡ μὲν ἀνάγει, ἡ δὲ κατάγει τοῦ καθη/μερινοῦ Ἑσπερινοῦ ἄνευ δοξολογίας εἶς βαθμὸς τοῦ μι/κρὰ φέρειν παρὰ τῆς δοξολογουμένης ἡμέρας. Τὰ δ' Ἀ/ποστίχου, ἑτέραν χυματικωτέρως, οὐχ ὁμοίως τῶν προ/σομοί[ων] τοῦ Ἑσπερινοῦ, ἐὰν εἰσί, καὶ τοῦ αὐτοῦ ὁμοίως / ἀλλὰ παντί που δῆλον μία τὴν ἄλλην ἡμέραν ἐχέτω / διαφοράν. Ἐκ τοῦ Ἑσπερινοῦ τὰ Ἀπόστιχα καὶ ἐκ τῶν / κανόνων αἱ Ὠδαὶ "ἐκτὸς τῶν προειρημένων τριῶν Ὠδῶν", / μικρὸν χυματοτέρως ψάλλονται παρὰ τῶν ἄλλων πάντοτε.

Λίγο πιό κάτω, δε, στην σελ. 41 της εκδόσεως (φ. 9r, υποσημείωση #19) διαβάζουμε:

Αἱ Καταβασίαι ἀργῶς και ἐπιμελῶς, παρὰ τῶν ἄλλων τροπαρίων ψάλλονται μεγαλοφώνως. Ὅτι τῆς ᾠδῆς μήτηρ ἐστίν.

Πολλά θα μπορούσαμε να σχολιάσουμε εδώ. Θα σταθώ στους όρους "χυματικωτέρως" και "χυματοτέρως" κυρίως, που είναι προφανώς συγκριτικοί βαθμοί του όρου "χύμα" ως τροπικού επιρρήματος. Σημαίνουν μάλλον "πιό χύμα" και υποδηλώνουν έναν πιό σύντομο και ίσως απλούστερο τρόπο ψαλμωδήσεως.

Να σημειώσω εδώ ότι από πλευράς Ειρμολογικού μέλους την περίοδο αυτή (μέσα 16ου αι.) βρισκόμαστε στην κυριαρχία των Ειρμολογίων τύπου Καρύκη, που είναι πρόδρομοι των Ειρμολογίων κυρίως του Μπαλασίου, αλλά και των άλλων Ειρμολογίων του 17ου αι. (Κοσμά, Ιωάσαφ κ.λπ.).

Έχουμε, λοιπόν, εδώ ένα διαχωρισμό των Α', Γ' και Θ' Ωδών που, σύμφωνα με τον γραφέα, ψάλλονται πιό αργά και με επιμέλεια, και όχι όμοια με τις υπόλοιπες Ωδές, διότι είναι "κρείττονες" των υπολοίπων και επίσης κατά την διάρκειά τους γίνεται και θυμίασμα υπό του Διακόνου και άρα χρειάζεται περισσότερος λειτουργικός χρόνος για να το καλύψει. Να σημειώσω εδώ, γιατί το θεωρώ σημαντικό, ότι ακόμα και στις μέρες μας υπάρχει το τυπικό σε πολλά παλαιά μοναστήρια να ψάλλονται τις καθημερινές μόνο η προαναφερθείσες Ωδές (σε κάποια και η Στ' Ωδή) και οι υπόλοιπες να αναγιγνώσκονται, συνήθεια που απηχεί πιστεύω αυτή την παλαιά τάξη διαχωρισμού των Ωδών.

Να προσθέσω ότι από μουσικής απόψεως, σχετικά δηλαδή με τον τρόπο αποδόσεως της μουσικής γραφής, οι παραπάνω μαρτυρίες είναι σημαντικές, αλλά όχι απολύτως ξεκάθαρες. Κι αυτό γιατί υπάρχουν περιπτώσεις όπως π.χ. τα αναστάσιμα Απόστιχα στα παλαιά Στιχηράρια, που έχουν πράγματι απλούστερο μέλος, σημειωμένο όμως με μουσική γραφή όμοια σε δομή με τα στιχηρά, και συνεπώς αν συνδέσει κανείς τους όρους "χυματικοτέρως" και "χυματοτέρως" με αυτές τις περιπτώσεις θα μπορούσε απλά να διαπιστώσει ένα απλούστερο μέλος που αποδίδεται μουσικά και τίποτα παραπάνω. Είναι όμως σημαντικές για πιθανά διαφορετικό μουσικό τρόπο απόδοσης ειδικά όταν αναφέρονται σε προσόμοια (Τὰ δ' Ἀ/ποστίχου, ἑτέραν χυματικωτέρως, οὐχ ὁμοίως τῶν προ/σομοί[ων] τοῦ Ἑσπερινοῦ), γιατί τα προσόμοια έχουν κατά βάση και εξ ορισμού ειρμολογικό μέλος, και άρα απλό από την φύση του, ακόμα και όταν σημειώνονται μουσικά.

Ίσως υποδηλώνεται και μουσική διαφοροποίηση πάντως με την φράση Οὕτως νόει καὶ τὴν ἅπασαν Ἀκολουθίαν. Ἄλλως ψάλλεται / εἰς καθημερινὸν Ἑσπερινὸν καὶ ἄλλως εἰς τ' Ἀποστίχου, / ἄλλως ἐν δοξολογίαις και ἄλλως ἐν τοῖς Ἀλληλουαρίοις. Δεν είναι όμως και εδώ ξεκάθαρο αν μιλάει ο Τυπικάρης για συντομότερη απόδοση του ιδίου μέλους ή για άλλο είδος ερμηνείας, αλλά οπωσδήποτε ο διαχωρισμός με βάση την λαμπρότητα της ημέρας ή το άν είναι νηστεία (αλληλούια), μας βάζει σε προβληματισμό.

Τέλος, πρέπει να αναφέρω ότι από τα ευάριθμα τυπικά που έχω μελετήσει ή απλά θεωρήσει, εδώ βρήκα την μοναδική μαρτυρία που οι Καταβασίες διαχωρίζονται κάπως από τα τροπάρια. Βέβαια, καθαρά μουσικά συμπεράσματα σχετικά με την σημειογραφία δεν μπορούν μάλλον να εξαχθούν, γιατί το πιό αργά και επιμελώς και μεγαλοφώνως ίσως έχει να κάνει με μια χρονική αγωγή και την ένταση της ψαλμωδίας, παρά με διαφοροποίηση συνδεόμενη με την σημειογραφία.

Πάντως, για να προϊδεάσω, υπάρχουν και άλλες μαρτυρίες μέσα στο συγκεκριμένο Τυπικό, που υποδηλώνουν την ύπαρξη ενός απλούστερου μέλους μη σημειουμένου με μουσική γραφή, τουλάχιστον κατά την δική μου θεώρηση. Θα προσπαθήσω να ανεβάζω σιγά-σιγά εδώ τα ευρήματα.

Πολλές αναστάσιμες ευχές σε όλους!

πΝ

 

[Deacon]

Άλλο ένα σημείο από το Τυπικόν Μεγάλου Μετεώρου (1580 μ.Χ.), όπου ο όρος χύμα είναι βέβαιο ότι δεν αντιστοιχεί σε κάποιο εκφωνητικό ή ημι-εκφωνητικό είδος, αλλά αναφέρεται σε σύντομη απόδοση του ύμνου, αλλά με κανόνες που υπάγονται σε συμπεριφορά ήχου είναι η εξής, από το φ. 180v (σελ. 390 εκδόσεως), όπου και περιγράφεται το τυπικό της Προηγιασμένης:

Εἰς δὲ τὸ Κύριε ἐκέκραξα ἰστῶμεν στίχους ι' καὶ ψάλλομεν τὸ / ἰδιόμελον τῆς ἡμέρας, δίς, καὶ τὸ μαρτυρικὸν χῦμα, / εἰς τὸν αὐτὸν ἦχον.

Τα μαρτυρικά τροπάρια του Εσπερινού της Μ. Σαρακοστής αποδίδονται εκ παραδόσεως με σύντομο ειρμολογικό μέλος, και ποτέ και πουθενά δεν διασώζεται παράδοση που να τα θέλει αποδιδόμενα εκφωνητικά, όπως π.χ. τα "Ελέησον ἡμᾶς, Κύριε" του Μ. Αποδείπνου, διότι απλούστατα ποτέ στιχηρά του Εσπερινού δεν αποδίδονται έτσι. Το "χύμα" λοιπόν εδώ σαφώς και διαφοροποιεί το μέλος των μαρτυρικών από αυτό των ιδιομέλων που προηγούνται, τα οποία και σήμερα λέγονται σε αργοσύντομο στιχηραρικό δρόμο.

Συνεπώς, θεωρώ ότι είναι πολύ σπουδαία μαρτυρία το συγκεκριμένο σημείο και συνδυάζεται απόλυτα με την χύμα απόδοση των θεοτοκίων των αντιφώνων της Μ. Πέμπτης, στην οποία αναφερθήκαμε σε προηγούμενο μήνυμα.

 

[Deacon]

Φυσικά και διασώζεται παράδοση με ημι-εκφωνητική απόδοση στιχηρών. Από τη μονή Βαλαάμ εν προκειμένω, αλλά όχι μόνο.

Πώς ερμηνεύονται τα μουσικά που παραθεσατε; Υπάρχει τέτοια παράδοση πουθενά στην ελληνόφωνη Ορθοδοξία; Προφανώς μιλάμε για μέρη που αποτελούν συνέχεια της βυζαντινής παράδοσης και όχι πιθανές εξαιρέσεις τύπου επτανησιακής μουσικής.
Νομίζω ότι δεν μπορεί να γίνει συσχετισμός με την μαρτυρία από τα Μετέωρα και γενικά με την μοναστική παράδοση στον ελλαδικό χώρο.

 

[Deacon]

Θεωρώ αυτονόητο ότι η λειτουργική ζωή των Μετεώρων και ειδικά του Μ. Μετεώρου συνδέεται με το κλίμα της Κωνσταντινούπολης και του Αγίου Όρους. Οι πορεία των κτητόρων το φανερώνει αυτό (Όσιος Αθανάσιος Μετεωρίτης). Αλλά και η μελέτη του εν λόγω τυπικού έχει πολλά στοιχεία που το αποδεικνύουν, αλλά δεν είναι της παρούσης. Δεν είναι τυχαίο πιστεύω το γεγονός ότι π.χ. για το τυπικό της Υψώσεως του Τ. Σταυρού, ο μοναχός Χριστόδουλος παραθέτει και την σχετική διάταξη της Μονής Βατοπεδίου λέγοντας στο τέλος "Εἰ ἀρέσκει καὶ ὑμῖν αὕτη ἡ διάταξις ποιεῖτε εἰ βούλῃ. Βέλτιόν ἐστιν, ὡς ἐμεὶ δοκεῖ". Φαίνεται, λοιπόν, ότι τα αγιορειτικά τυπικά ήταν γνωστά και είχαν μελετηθεί από τους Μετεωρίτες Πατέρες.

Το ίδιο ισχύει και στα μουσικά/ψαλτικά θέματα. Η μελέτη των μουσικών χφφ (μέσω του εκδεδομένου Καταλόγου) που θησαυρίζονται στις εκεί μονές είναι αποκαλυπτική. Τυχαίνει επίσης να έχω φωτογραφίσει και να έχω στην κατοχή μου αρκετά χφφ από τις μονές Βαρλαάμ και Αγ. Στεφάνου. Από ψαλτικής απόψεως τα Μετέωρα πρέπει να ήταν πολύ κοντά στην αγιορειτική πρακτική, διότι και οι ποικιλία των ψαλτικών χφφ είναι πανομοιότυπη με τις αντίστοιχες αγιορειτικών μονών. Αυτά τα γράφω για να τοποθετήσω λατρευτικά και ψαλτικά το τυπικό στο οποίο αναφέρομαι στα τελευταία μηνύματα στην κατάλληλη συνάφεια με την ευρύτερη λατρευτική ατμόσφαιρα της εποχής.

Συνεχίζοντας την παράθεση στοιχείων από το Τυπικόν Μεγάλου Μετεώρου (1580 μ.Χ.), βάζω δύο σημεία αρκετά περίεργα ως προς την διατύπωση και όχι αμέσως ξεκάθαρα ως προς την ερμηνεία τους.

- Το πρώτο προέρχεται από το τυπικό της Ακολουθίας του Μ. Αποδείπνου, φ. 181v (σελ. 392 εκδόσεως). Αφού έχει δοθεί οδηγία να ειπωθούν μετά μέλους το "Η ασώματος φύσις τα Χερουβίμ" και το "Παναγία Δέσποινα Θεοτόκε", λίγο πιό κάτω λέει:

Μετὰ δὲ τὸ Πάτερ Ἡμῶν καὶ τὴν ἐκφώνησιν, ἄρχεται / ὁ ἐναρξάμενος χορὸς τροπάριον εἰς ἦχον Β', Φώτισον τοὺς ὀ/φθαλμούς μου. Τὸ αὐτὸ τροπάριον καὶ ὁ ἕτερος χορός. / Δόξα, ὁ πρῶτος, Ἀντιλήπτωρ τῆς ψυχῆς μου, καὶ νῦν, ὁ ἕ/τερος, θεοτοκίον, Ὅτι οὐ ἔχομεν παρρησίαν. Ψάλλονται δὲ / χυματικῶς καὶ μεγαλοφώνως καὶ μετὰ μέλους. Εἰσί δε καὶ / ἕτερα τροπάρια, ψαλλόμενα καὶ ταῦτα ἐν τοῖς Ἀποδείπνοις, / ἡμέραν παρ' ἡμέραν, μεγαλοφώνως καὶ μετὰ μέλους, / ἦχος πλάγιος Δ', Τῶν ἀοράτων ἐχθρῶν μου τὸ [ἄϋπνον]...

- Το δεύτερο έχει παρόμοια διατύπωση και αναφέρεται στην απαγγελία του Σήμερον γεννάται εκ Παρθένου από τον κανονάρχη στην Θ' Ώρα Παραμονής Χριστουγέννων, φ. 93v (σελ. 212):

Εἶτα εἰσελθῶν ὁ κανονάρχης / ἐν τῷ μέσῳ, ἀσκεπής, βλέπων κατ' ἀνατολάς, {καὶ} λέγει μετὰ μέλους, χῦμα καὶ μεγαλοφώνως, τὸ ἰδιόμελον, τὸ Σή/μερον γεννᾶται ἐκ Παρθένου, ὁ δρακὶ τῆν πᾶσαν / ἔχων κτίσιν. Λέγεται δὲ αὕτη ἡ πρώτη στιγμὴ ε'κ τρίτου, / ὑπὸ τοῦ κανονάρχου. Ἡ πρώτη φωνὴ ἡρέμα, ἡ / δευτέρα, πλέον μικρόν, ἡ τρίτη, μᾶλλον τῶν προτέρων δύο...

Η διαφορά μεταξύ των δύο εντοπίζεται μόνο στους όρους χύμα και χυματικώς. Από μουσικής πλευράς υπάρχει διαφορά στο ότι τα τροπάρια "Αντιλήπτωρ της ψυχής μου", όπως και τα "Των αοράτων εχθρών μου" εντάσσονται σαφώς σε ήχο, τα μεν πρώτα σε Β' και τα δεύτερα σε πλ Δ'. Ενώ στην απαγγελία του "Σήμερον γεννάται" δεν αναφέρεται ήχος προφανώς. Αν θεωρήσουμε ότι στην πρώτη περίπτωση έχουμε περιγραφή συντόμου μέλους και στην δεύτερη κάποιο εκφωνητικό είδος, αυτό που περιπλέκει τα πράγματα είναι ότι και στο "Σήμερον γεννάται" τίθεται ο όρος "μετά μέλους". Ίσως μπαίνει για να τονιστεί μια πιό λαμπρή εμμελής απαγγελία από τα συνήθη. Θεωρώ πάντως το γεγονός ότι μπαίνει ο όρος "χυματικώς" στην πρώτη περίπτωση και όχι απλά "χύμα" έχει την σημασία του εδώ.

Πάντως, όπως ανέφερα και σε προηγούμενα μηνύματα, ο όρος χύμα και τα παράγωγά του σημαίνουν μια γκάμα ερμηνειών στο συγκεκριμένο τυπικό και όχι κάτι απόλυτα προσδιορισμένο, με ένα εύρος που ξεκινάει από κάτι που ομοιάζει με σύντομο (ή συντομότερο από το αργό) μέλος μέχρι κάτι που πρέπει να ταυτίζεται με την απλή, ή ίσως σε κάποιες περιπτώσεις, με μια μονότονη ανάγνωση.

 

[Deacon]

Άλλο ένα ενδιαφέρον σημείο στο Τυπικόν Μεγάλου Μετεώρου (1580 μ.Χ.) είναι από τον Εσπερινό της παραμονής Χριστουγέννων, στις Προφητείες. Διαβάζουμε, λοιπόν, σε κάποιο σημείο του φ. 94r (σελ. 213):
Εὐθέως ἀνιστάμεθα πάντες καὶ λέγουν οἱ δομέ/στιχοι ψάλλοντες, ἡσύχως τῇ φωνῇ, εἰς ἦχον τοῦ τροπαρίου [Πλάγιον Β'] / χῦμα, Λαθὼν ἐτέχθης. Ὁ δὲ κανονάρχης, τοὺς [ε'] στίχους καὶ / οἱ δομέστιχοι τὸ τέλος τοῦ τροπαρίου, Καὶ μάγους σοι προ/σήνεγκεν, ἐν πίστει [προσκυνοῦντάς σε, μεθ' ὧν ἐλέησον ἡμᾶς], ἕνας πρὸς ἕνας. Μετὰ δὲ / τὸ τέλος τῶν στίχων, Δόξα καὶ Νῦν, τὸ τροπάριον Λαθὼν ἐτέχθης ψάλλομεν ὅλον χῦμα.

Σχετικά με το "Λαθών ετέχθης" υπενθυμίζω στοιχεία από παλαιότερες αναρτήσεις για σύγκριση:

«ὁ ψάλτης τροπάριον, ἦχος πλ. β’. Λαθὼν ἐτέχθης ὑπὸ τὸ σπήλαιον. Ψάλλεται δὲ ἐν τῷ μέσῳ μετὰ χειρονομίας».

και εδώ

Για το ότι το "λιτώς" δεν ταυτίζεται πάντα με το "ου μετά ήχου", αλλά φανερώνει ενίοτε ένα θεμελιώδες είδος ψαλμωδίας, συντομότερο και απλούστερο από το μετά μέλους ή μετά ήχου, υπάρχουν και άλλες μαρτυρίες. Μια ακόμα σημαντική βρίσκεται στο προαναφερθέν χφ 1877 της Βιβλιοθήκης του Βατικανού, Τυπικό του έτους 1292 (Dmitrijevskij, τόμ. Α', σελ. 846-847).

View attachment 105651
View attachment 105652

Οι ψάλτες ψάλλουν το Λαθών ετέχθης μετά χειρονομίας (ή ψαλτικώς, όπως αναφέρεται παρακάτων), έπειτα "δέχεται αυτό ο λαός, και ψάλλουσιν αυτό λιτώς και ου ψαλτικώς...", και στο τέλος οι ψάλτες το ίδιο τροπάριο ψαλτικώς.

Στην περίπτωση αυτή, που θεωρώ πολύ σπουδαία, η ψαλτική εκτέλεση (το μετά μέλους, δηλαδή) αντιδιαστέλλεται σαφώς με μια απλούστερη εκτέλεση, λιτώς και ου ψαλτικώς, που προφανώς έχει κανόνες ήχου, δεν είναι δηλαδή κάποιο μονότονο εκφωνητικό είδος που μπορεί κανείς να αποδώσει στο "χύμα" ή "λιτώς". Ενισχύεται λοιπόν το επιχείρημα που προανέφερα ότι πρέπει να υπάρχει ένα προφορικά σωζόμενο είδος ψαλμωδίας από την Βυζαντινή περίοδο ακόμα, συντομότερο και απλούστερο από την ψαλτική (ή μετά μέλους) εκτέλεση. Υπάρχουν και άλλα σημεία που κάτι τέτοιο φαίνεται και θα προσπαθήσω σύντομα να ανεβάσω.

Ο προβληματισμός μου είναι ο εξής: Αν το Βυζαντινό μέλος εξηγείται με ένα χρόνο ανά συλλαβή, τότε αυτό το συντομότερο είδος πώς θα μπορούσε να αποδοθεί; Με μισό χρόνο ανά συλλαβή; Μήπως αυτό το συντομότερο είδος έχει τον ένα χρόνο, και το μετά μέλους αναγκαστικά περνάει στην πιό αργή εξήγηση, με τουλάχιστον 2 χρόνους ανά συλλαβή;

Στο τυπικό που εξετάζουμε εδώ είναι σαφές ότι το Λαθών ετέχθης λέγεται χύμα, δηλαδή, με κάποιο σύντομο τρόπο, τόσο στην αρχή όσο και στο τέλος. Η εκτέλεση υπάγεται σε κανόνες ήχου (αναφέρεται σαφώς πλ β΄) και ψάλλεται από τους Δομεστίχους των χορών, δηλαδή από τους χοράρχες.

 

[Deacon]

Άλλο ένα πολύ ενδιαφέρον σημείο από το Τυπικόν Μεγάλου Μετεώρου βρίσκεται στο φ. 95v. (σελ. 216 εκδόσεως), όπου ο γραφεύς παρεμβάλλει ένα κεφάλαιο με τίτλο "Ερμηνεία εις ευτελεστάτη ραστώνη και καλώς ήν" μεταξύ όρθρου και Θ. Λειτουργίας Χριστουγέννων. Εκεί διαβάζουμε κάποιες ενδιαφέρουσες και μοναδικές ως προς το είδος τους οδηγίες για τον τρόπο ψαλμωδήσεως των προσομοίων και της Τιμιωτέρας:

Εἰς καθημερινὸν Ἑσπερινόν, εἰ οὐκ ἔστιν Δόξα, άλλά, ὅμοια / τῶν προσομοίων [ψάλλεται], το θεοτοκίον προσόμοιον, τὸ εἰς Δόξα, ψάλλομεν / πάντοτε ἀργότερα [=πλέον τῶν προσομοίων αργῶς] "ἀπὸ τὰ στιχηρὰ προσόμοια", ὅ/τι τὸ Δόξα δεῖ ἐπιμελωτέρως ψάλλεσθαι. Ὡσαύτως / καὶ τὴν Τιμιωτέραν, ἀργότερα ψάλλειν παρὰ τῶν λοιπῶν / Ὠδῶν, ὅτι ὄντως Τιμιωτέρα. Καὶ τοῦτο νόει ἴσως / αἱ φωναὶ τῶν χορῶν. Μὴ ὁ εἷς χορὸς ψηλὰ καὶ / ὁ ἕτερος χθαμαλά, ἤ ὁ εἷς ταχέως τοῦ ψάλλειν / καὶ ὁ ἕτερος ἀργῶς, ἀμέσως {καὶ} αἱ φωναὶ {καὶ} τοῦ λέγειν / καὶ τὸν στίχον τοῦ κυβερνᾶν <ὁ> κανονάρχης.

Το αργότερα εδώ θα μπορούσε απλά να σημαίνει με πιό αργή χρονική αγωγή, αλλά ίσως να σημαίνει και διαφορετική μεταχείριση. Εδώ μου κάνει εντύπωση ο όρος "επιμελωτέρως", που δεν δηλώνει απλώς πιό αργή ψαλμωδία, αλλά μεγαλύτερη επιμέλεια, πιθανόν μια πιό έντεχνη και καλλωπισμένη εκδοχή. Ίσως, και κάνω μια πιό προχωρημένη σκέψη που είναι οπωσδήποτε υπό διερεύνηση, η ανάγκη που υπήρχε ακριβώς να λέγονται άλλα τροπάρια πιό σύντομα και άλλα πιό αργά, να οδήγησε τελικά στην συνύπαρξη, από κάποιο σημείο και ύστερα ίσως, δύο τρόπων εκφοράς του ειρμολογικού μέλους. Και κάτι ακόμα. Ενώ αργότερες "Τιμιωτέρες" υπάρχουν στα μουσικά χφφ από παλαιά εξ όσων θυμάμαι, πιό αργά προσόμοια ή ειρμοί από αυτά του Ειρμολογίου δεν γνωρίζω να υπάρχουν. Είναι οπωσδήποτε ένα ενδιαφέρον σημείο αυτό στο όλο θέμα.

 

[Ἐρασιτέχνης]

Μέρες που έρχονται, θυμήθηκα κάτι που με απασχόλησε αρκετά στο παρελθόν, και μάλιστα είχα κάνει σχετική αναφορά και στο blogspot που διατηρούσα μέχρι πρό ολίγου καιρού. Σε όλα τα μουσικά Τριώδια του Παλαιού Στιχηραρίου που έχω δει (και υπάρχουν αρκετά στο αρχείο μου, κάποια αρκετά παλαιά, π.χ. του ιγ'-ιδ' αι.) τα Θεοτοκία των αντιφώνων της Ακολουθίας των Παθών δεν είναι τονισμένα μουσικά, αλλά στην θέση τους υπάρχει μόνο το ποιητικό κείμενο. Αυτό για μένα ήταν εξ αρχής μια ένδειξη διαφορετικής ψαλμώδησης των συγκεκριμένων ύμνων. Δεν υπήρχε όμως στα χέρια μου κάτι σαφέστερο που να δείχνει διαφορετική μεταχείριση ως προς το ψάλσιμο.
Βρήκα λοιπόν μια σημαντική αναφορά στο αναφερθέν στο μήνυμα #83 Τυπικό του Μεγάλου Μετεώρου, στην σελίδα 418.
Εκεί λοιπόν γράφει:
"Τὰ δὲ ἀντίφωνα / ψάλλομεν ἐκ δευτέρου, [ἐκτὸς] τὰ θεοτοκία τε καὶ καθίσματα. [Τα] θεοτοκία ψάλλονται χύμα."
Αυτή είναι η μοναδική σαφής αναφορά για την διαφορετική μεταχείριση του μέλους των συγκεκριμένων θεοτοκίων που έχω βρεί, και για μένα είναι σημαντική, διότι σαφώς και στην παράδοσή μας τα θεοτοκία αυτά ψάλλονται σε σύντομο ειρμολογικό ύφος, απλά η μη σημείωσή τους με μουσικούς χαρακτήρες θεωρώ ότι υποδεικνύει τρόπο απόδοσης σύντομο και σωζόμενο προφορικά μόνο την εποχή εκείνη.
.

Μήπως σχετίζεται με αυτό το γεγονός η αναγραφή της ταχείας χρονικής αγωγής στα θεοτοκία των αντιφώνων στο δοξαστάριο του Πέτρου από τον Εφέσιο (νομίζω η μοναδική φορά ή έστω πολύ σπάνια φορά αναγραφής της χρονικής αγωγής στο εν λόγω Δοξαστάριο), καθώς και η καταγραφή τους σε σύντομο ειρμολογικό μέλος, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα τροπάρια που ψάλλονται σε σύντομο στιχηραρικό μέλος;

 

[Shota]

Τυπικόν του Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου.