Deacon
Παλαιό Μέλος
Ανοίγω το θέμα αυτό σε συνέχεια των όσων σχετικών αναφέρθηκαν εδώ.
Είναι κατά την γνώμη μου ένα σπουδαίο αντικείμενο έρευνας, που αν γίνει συστηματικότερα μπορεί να αποδώσει σημαντικούς καρπούς, φωτίζοντας αρκετά δύσκολα σημεία της μουσικολογικής έρευνας εν γένει.
Προ πολλών ετών, ασχολούμενος με το ακανθώδες ζήτημα του τρόπου ερμηνείας και ψαλμωδήσεως του Βυζαντινού Μέλους, με τον τρόπο ερμηνείας, δηλαδή, της μουσικής σημειογραφείας των τελών της μεσοβυζαντινής, αλλά και της υστεροβυζαντινής περιόδου, είχα την σκέψη ότι στοιχεία για το θέμα αυτό θα μπορούσαν πιθανόν να προκύψουν από την παράλληλη μελέτη αρχαίων Τυπικών και γενικότερα λειτουργικών κειμένων. Πράγματι, στοιχεία υπάρχουν, ίσως όχι πολλά, αλλά ικανά σε αρκετές περιπτώσεις για να διαμορφώσουμε μια καλή εικόνα για το θέμα. Οπωσδήποτε, το δικό μου αρχείο είναι πεπερασμένο και δεν θα μπορούσε να εξαντληθεί εκ των πραγμάτων η πλήρης αξιοποίηση των σωζόμενων πηγών, αλλά ανοίγοντας αυτό το θέμα πιστεύω ότι θα δοθεί το έναυσμα για βαθύτερη μελέτη του.
Πριν προχωρήσω στην παράθεση των στοιχείων που προέκυψαν από την δική μου έρευνα, θα ήθελα να πω αδρά δυο λόγια, εισαγωγικά στην προβληματική του θέματος, καθώς και να δώσω μια πρώτη άποψη για το τί ακριβώς μας λένε τα στοιχεία αυτά.
Αποτελεί γνωστό πρόβλημα μεταξύ των ερευνητών ο τρόπος ερμηνείας της μουσικής σημειογραφίας, ειδικά για την προ του 17ου αι. περίοδο. Έχουν συζητηθεί κάποια πράγματα και εδώ, αλλά και σε άλλα νήματα του forum κατά καιρούς. Μέχρι τώρα υπήρχαν δύο βασικές σχολές σκέψης πάνω στο ζήτημα αυτό:
1. Μια που υποστηρίζει ότι κατά την βυζαντινή περίοδο και μέχρι κάποια στιγμή που ερευνάται ακόμα (οπωσδήποτε πολύ πριν τον 17ο αι., αν και υπάρχουν και εδώ διαφωνίες), το μέλος ήταν σύντομο, ή τουλάχιστον αρκετά συντομότερο από αυτό που επεβίωσε μέχρι την περίοδο της μεταρρύθμισης το 1814, και οπωσδήποτε αρκετά πλησιέστερο στην σημειογραφία (και στην βασική μετροφωνική δομή της) από ό,τι η αργή εξήγησή της. Θεωρείται ότι κατά την Βυζαντινή περίοδο η ερμηνεία τουλάχιστον του Ειρμολογίου και του Στιχηραρίου είναι η απλούστερη δυνατή, δηλαδή, πέρα του ότι τα μέλη αυτά είναι κατά βάση συλλαβικά (αντιστοίχιση κάθε συλλαβής με ένα χαρακτήρα ή ένα μελώδημα κατ'εξαίρεση), διατυπώνεται το βασικό θεώρημα ότι κάθε χαρακτήρας (ή συλλαβή) έχει την ελάχιστη δυνατή χρονική αξία, την μοναδιαία. Δηλαδή, κατά βάση έχουμε ένα χρόνο ανά συλλαβή. Αυτός είναι ο τρόπος προσέγγισης του θέματος του συνόλου σχεδόν των Δυτικών ερευνητών, αλλά και του βασικότερου εκπροσώπου αυτής της σχολής στην Ελλάδα, του κ. Ιωάννη Αρβανίτη (@Laosynaktis ), του οποίου η προσέγγιση θεωρώ ότι είναι ίσως η καλύτερα τεκμηριωμένη. Προσωπικά πιστεύω ότι η έρευνά του προσεκόμισε πολύτιμα στοιχεία στην μουσικολογική κοινότητα και έδωσε ωραία εναύσματα για μια πιο φρέσκια προσέγγιση του θέματος. Για μένα υπήρξε "αποκάλυψη" σε βασικά σημειογραφικά θέματα που ταλάνιζαν το μυαλό μου, αν και τελικά έχω αναπτύξει λίγο διαφορετική προσέγγιση, στο θέμα ειδικά των χρονικών αξιών.
2. Και μια που υποστηρίζει ότι το μέλος που παραλάβαμε το 1814 έρχεται ανόθευτο και σχεδόν ατόφιο από τα βάθη των αιώνων, με ελάχιστες μεταβολές, κυρίως ποιοτικές και όχι χρονικές, και ότι με την μέθοδο της αναγωγής θα μπορούσαμε να "δούμε" μουσικολογικά, αν όχι το μέλος της καθαυτό βυζαντινής περιόδου, τουλάχιστον σε χρονικό βάθος τόσο μεγάλο που η προσπάθεια για πιό πίσω να μοιάζει ανούσια, με αρκετά μεγάλη πιστότητα.
Προφανώς, ο παραπάνω διαχωρισμός είναι υπεραπλουστευμένος και χωρίς αξιώσεις εξαντλήσεως της μουσικολογικής διαμάχης και των υποκατηγοριών που πιθανόν γεννά στις σχολές σκέψεις, απλά εξυπηρετεί την κάπως γρήγορη, κατά το δυνατόν, εισαγωγή στο θέμα. Αν θέλει κάποιος θα μπορούσε να προσθαφαιρέσει στα παραπάνω κατά την ροή του νήματος και της συζήτησης. Καμία διάθεση αντιπαράθεσης από πλευράς μου.
Θα ήθελα να προσθέσω και μια τρίτη κατηγορία σκέψης ως προς το εν λόγω θέμα, αυτήν στην οποία (προς το παρόν) εντάσσω και τον εαυτό μου. Και με την ευκαιρία διατυπώνω εν συντομία και την δική μου προσέγγιση. Πιστεύω, λοιπόν, ότι πράγματι η ερμηνεία του βυζαντινού μέλους δεν είναι η αργή που παραλάβαμε από τις εξηγήσεις των 3Δ και των υπολοίπων εξηγητών, αλλά δεν θα μπορούσε να είναι εκ των πραγμάτων η συλλαβική με ένα χρόνο ανά συλλαβή. Θα δείξω μέσα από την παράθεση διαφόρων στοιχείων στο παρόν νήμα, ότι η παραδοχή αυτή έρχεται σε σύγκρουση (conflict) με τα δεδομένα που μας δίνουν οι πηγές, και ότι η ερμηνεία "μετά μέλους" δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι τόσο σύντομη, για τον απλούστατο λόγο ότι εισέρχεται στον ζωτικό χώρο άλλης κατηγορίας ψαλμωδήσεως που εκ των πραγμάτων (θα έπρεπε να) είναι συντομότερη από το "μετά μέλους". Αυτή η κατηγορία είναι η ψαλμώδηση "χύμα" ή "λιτὠς" και μάλιστα κάποια υποκατηγορία του συγκεκριμένου τρόπου, διότι το "χύμα", όπως θα δούμε και από τα στοιχεία, μάλλον έχει δύο διακριτούς τρόπους εκφοράς την βυζαντινή περίοδο. Τα ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν εδώ είναι βασικά δύο:
1. Πόσους χρόνους ανά συλλαβή θα μπορούσε να έχει η "μετἀ μέλους" ψαλμώδηση; Η απάντηση έχει κάτω όριο κατά την γνώμη μου: Δύο χρόνους ανά συλλαβή τουλάχιστον. Θα μπορούσε να είναι και παραπάνω; Αυτό δεν μπορεί να απαντηθεί σίγουρα, τουλάχιστον με μονολιθική εφαρμογή για όλες τις περιόδους. Εδώ έρχεται και το δεύτερο ερώτημα:
2. Πότε ξεκινάει η μετεξέλιξη του μέλους σε πιό αργές ερμηνείες για να φτάσουμε στους 8 έως 16 χρόνους ανά συλλαβή που έχουμε προ της μεταρρυθμίσεως του 1814; Πάλι το θέμα είναι μουσικολογούμενο, αλλά υπάρχουν σχετικές ενδείξεις στα μουσικά χφφ, και θα καταθέσω εν καιρώ τις δικές μου εκτιμήσεις για το πού πρέπει να κοιτάξουμε για να βρούμε απαντήσεις, γιατί πάλι μονολιθικές προσεγγίσεις δεν θα βοηθούσαν πιστεύω.
Να προσθέσω στα παραπάνω ότι κατά την γνώμη μου, ο αναγωγικός τρόπος έρευνας της σημειογραφίας της 2ης σχολής (που υποστηρίζει την αργή εξήγηση) δεν παύει να έχει μεγάλη αξία, διότι αφενός δεν παραλάβαμε μόνο αργά μέλη μέχρι το 1814, αλλά και συντομότερα, όπως το Ειρμολόγιο και το Στιχηράριο της εποχής του Πέτρου Λαμπαδαρίου, αφετέρου δε μας επιτρέπει, με κατάλληλη αξιοποίηση των εξηγημένων μελών, να δούμε τον τρόπο ερμηνείας της γραφής σε αρκετά μεγάλο βάθος χρόνου, τουλάχιστον μέχρι την εποχή του Θεοφάνους Καρύκη κατά την εκτίμησή μου, ισως και λίγο πιο πίσω (αρχές 16ου αι.). Κλειδί για να φτάσουμε σε ακόμα μεγαλύτερο χρονικό βάθος, όπως έχω υποστηρίξει σε αρκετά παλιότερα άρθρα μου, πιστεύω πως είναι η μελέτη του Ειρμολογίου, που είναι και το πιο "σκοτεινό", από πλευράς στοιχείων, είδος μελοποιίας.
Έχοντας κάνει την παραπάνω εισαγωγή, θα αρχίσω να παραθέτω και να σχολιάζω σιγά-σιγά τα ευρήματα της έρευνάς μου αυτής, με μόνο σκοπό να κινητοποιήσω (τελείως ανιδιοτελώς όπως καταλαβαίνετε, αν ήθελα κατοχυρώσεις θα έκανα σχετικές ανακοινώσεις και εισηγήσεις σε συνέδρια, αλλά δεν είναι αυτός ο σκοπός μου) την κοινότητα των ενασχολουμένων με τα θέματα αυτά, και κατ' αυτό τον τρόπο να αυξηθούν "τα μάτια" των ερευνώντων, να ανακαλυφθούν περισσότερες σχετικές μαρτυρίες και να αλλάξει ο τρόπος προσέγγισης των λειτουργικών πηγών, που πιστεύω ότι μπορούν με σωστή "ανάγνωση" να δώσουν απαντήσεις και σε μουσικολογικά θέματα.
Στο επόμενο μήνυμα θα αρχίσω να παραθέτω στοιχεία που εντόπισα στις διάφορες πηγές Τυπικού και Λειτουργικής που είχα στην διάθεσή μου. Πρώτο στην σειρά το Τυπικό της Ευεργέτιδος (11-12ος αι.) από την έκδοση του DMITRIJEVSKIJ. Πολύ σημαντική πηγή για τους λόγους που θα εξηγήσω στο επόμενο μήνυμα.
Είναι κατά την γνώμη μου ένα σπουδαίο αντικείμενο έρευνας, που αν γίνει συστηματικότερα μπορεί να αποδώσει σημαντικούς καρπούς, φωτίζοντας αρκετά δύσκολα σημεία της μουσικολογικής έρευνας εν γένει.
Προ πολλών ετών, ασχολούμενος με το ακανθώδες ζήτημα του τρόπου ερμηνείας και ψαλμωδήσεως του Βυζαντινού Μέλους, με τον τρόπο ερμηνείας, δηλαδή, της μουσικής σημειογραφείας των τελών της μεσοβυζαντινής, αλλά και της υστεροβυζαντινής περιόδου, είχα την σκέψη ότι στοιχεία για το θέμα αυτό θα μπορούσαν πιθανόν να προκύψουν από την παράλληλη μελέτη αρχαίων Τυπικών και γενικότερα λειτουργικών κειμένων. Πράγματι, στοιχεία υπάρχουν, ίσως όχι πολλά, αλλά ικανά σε αρκετές περιπτώσεις για να διαμορφώσουμε μια καλή εικόνα για το θέμα. Οπωσδήποτε, το δικό μου αρχείο είναι πεπερασμένο και δεν θα μπορούσε να εξαντληθεί εκ των πραγμάτων η πλήρης αξιοποίηση των σωζόμενων πηγών, αλλά ανοίγοντας αυτό το θέμα πιστεύω ότι θα δοθεί το έναυσμα για βαθύτερη μελέτη του.
Πριν προχωρήσω στην παράθεση των στοιχείων που προέκυψαν από την δική μου έρευνα, θα ήθελα να πω αδρά δυο λόγια, εισαγωγικά στην προβληματική του θέματος, καθώς και να δώσω μια πρώτη άποψη για το τί ακριβώς μας λένε τα στοιχεία αυτά.
Αποτελεί γνωστό πρόβλημα μεταξύ των ερευνητών ο τρόπος ερμηνείας της μουσικής σημειογραφίας, ειδικά για την προ του 17ου αι. περίοδο. Έχουν συζητηθεί κάποια πράγματα και εδώ, αλλά και σε άλλα νήματα του forum κατά καιρούς. Μέχρι τώρα υπήρχαν δύο βασικές σχολές σκέψης πάνω στο ζήτημα αυτό:
1. Μια που υποστηρίζει ότι κατά την βυζαντινή περίοδο και μέχρι κάποια στιγμή που ερευνάται ακόμα (οπωσδήποτε πολύ πριν τον 17ο αι., αν και υπάρχουν και εδώ διαφωνίες), το μέλος ήταν σύντομο, ή τουλάχιστον αρκετά συντομότερο από αυτό που επεβίωσε μέχρι την περίοδο της μεταρρύθμισης το 1814, και οπωσδήποτε αρκετά πλησιέστερο στην σημειογραφία (και στην βασική μετροφωνική δομή της) από ό,τι η αργή εξήγησή της. Θεωρείται ότι κατά την Βυζαντινή περίοδο η ερμηνεία τουλάχιστον του Ειρμολογίου και του Στιχηραρίου είναι η απλούστερη δυνατή, δηλαδή, πέρα του ότι τα μέλη αυτά είναι κατά βάση συλλαβικά (αντιστοίχιση κάθε συλλαβής με ένα χαρακτήρα ή ένα μελώδημα κατ'εξαίρεση), διατυπώνεται το βασικό θεώρημα ότι κάθε χαρακτήρας (ή συλλαβή) έχει την ελάχιστη δυνατή χρονική αξία, την μοναδιαία. Δηλαδή, κατά βάση έχουμε ένα χρόνο ανά συλλαβή. Αυτός είναι ο τρόπος προσέγγισης του θέματος του συνόλου σχεδόν των Δυτικών ερευνητών, αλλά και του βασικότερου εκπροσώπου αυτής της σχολής στην Ελλάδα, του κ. Ιωάννη Αρβανίτη (@Laosynaktis ), του οποίου η προσέγγιση θεωρώ ότι είναι ίσως η καλύτερα τεκμηριωμένη. Προσωπικά πιστεύω ότι η έρευνά του προσεκόμισε πολύτιμα στοιχεία στην μουσικολογική κοινότητα και έδωσε ωραία εναύσματα για μια πιο φρέσκια προσέγγιση του θέματος. Για μένα υπήρξε "αποκάλυψη" σε βασικά σημειογραφικά θέματα που ταλάνιζαν το μυαλό μου, αν και τελικά έχω αναπτύξει λίγο διαφορετική προσέγγιση, στο θέμα ειδικά των χρονικών αξιών.
2. Και μια που υποστηρίζει ότι το μέλος που παραλάβαμε το 1814 έρχεται ανόθευτο και σχεδόν ατόφιο από τα βάθη των αιώνων, με ελάχιστες μεταβολές, κυρίως ποιοτικές και όχι χρονικές, και ότι με την μέθοδο της αναγωγής θα μπορούσαμε να "δούμε" μουσικολογικά, αν όχι το μέλος της καθαυτό βυζαντινής περιόδου, τουλάχιστον σε χρονικό βάθος τόσο μεγάλο που η προσπάθεια για πιό πίσω να μοιάζει ανούσια, με αρκετά μεγάλη πιστότητα.
Προφανώς, ο παραπάνω διαχωρισμός είναι υπεραπλουστευμένος και χωρίς αξιώσεις εξαντλήσεως της μουσικολογικής διαμάχης και των υποκατηγοριών που πιθανόν γεννά στις σχολές σκέψεις, απλά εξυπηρετεί την κάπως γρήγορη, κατά το δυνατόν, εισαγωγή στο θέμα. Αν θέλει κάποιος θα μπορούσε να προσθαφαιρέσει στα παραπάνω κατά την ροή του νήματος και της συζήτησης. Καμία διάθεση αντιπαράθεσης από πλευράς μου.
Θα ήθελα να προσθέσω και μια τρίτη κατηγορία σκέψης ως προς το εν λόγω θέμα, αυτήν στην οποία (προς το παρόν) εντάσσω και τον εαυτό μου. Και με την ευκαιρία διατυπώνω εν συντομία και την δική μου προσέγγιση. Πιστεύω, λοιπόν, ότι πράγματι η ερμηνεία του βυζαντινού μέλους δεν είναι η αργή που παραλάβαμε από τις εξηγήσεις των 3Δ και των υπολοίπων εξηγητών, αλλά δεν θα μπορούσε να είναι εκ των πραγμάτων η συλλαβική με ένα χρόνο ανά συλλαβή. Θα δείξω μέσα από την παράθεση διαφόρων στοιχείων στο παρόν νήμα, ότι η παραδοχή αυτή έρχεται σε σύγκρουση (conflict) με τα δεδομένα που μας δίνουν οι πηγές, και ότι η ερμηνεία "μετά μέλους" δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι τόσο σύντομη, για τον απλούστατο λόγο ότι εισέρχεται στον ζωτικό χώρο άλλης κατηγορίας ψαλμωδήσεως που εκ των πραγμάτων (θα έπρεπε να) είναι συντομότερη από το "μετά μέλους". Αυτή η κατηγορία είναι η ψαλμώδηση "χύμα" ή "λιτὠς" και μάλιστα κάποια υποκατηγορία του συγκεκριμένου τρόπου, διότι το "χύμα", όπως θα δούμε και από τα στοιχεία, μάλλον έχει δύο διακριτούς τρόπους εκφοράς την βυζαντινή περίοδο. Τα ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν εδώ είναι βασικά δύο:
1. Πόσους χρόνους ανά συλλαβή θα μπορούσε να έχει η "μετἀ μέλους" ψαλμώδηση; Η απάντηση έχει κάτω όριο κατά την γνώμη μου: Δύο χρόνους ανά συλλαβή τουλάχιστον. Θα μπορούσε να είναι και παραπάνω; Αυτό δεν μπορεί να απαντηθεί σίγουρα, τουλάχιστον με μονολιθική εφαρμογή για όλες τις περιόδους. Εδώ έρχεται και το δεύτερο ερώτημα:
2. Πότε ξεκινάει η μετεξέλιξη του μέλους σε πιό αργές ερμηνείες για να φτάσουμε στους 8 έως 16 χρόνους ανά συλλαβή που έχουμε προ της μεταρρυθμίσεως του 1814; Πάλι το θέμα είναι μουσικολογούμενο, αλλά υπάρχουν σχετικές ενδείξεις στα μουσικά χφφ, και θα καταθέσω εν καιρώ τις δικές μου εκτιμήσεις για το πού πρέπει να κοιτάξουμε για να βρούμε απαντήσεις, γιατί πάλι μονολιθικές προσεγγίσεις δεν θα βοηθούσαν πιστεύω.
Να προσθέσω στα παραπάνω ότι κατά την γνώμη μου, ο αναγωγικός τρόπος έρευνας της σημειογραφίας της 2ης σχολής (που υποστηρίζει την αργή εξήγηση) δεν παύει να έχει μεγάλη αξία, διότι αφενός δεν παραλάβαμε μόνο αργά μέλη μέχρι το 1814, αλλά και συντομότερα, όπως το Ειρμολόγιο και το Στιχηράριο της εποχής του Πέτρου Λαμπαδαρίου, αφετέρου δε μας επιτρέπει, με κατάλληλη αξιοποίηση των εξηγημένων μελών, να δούμε τον τρόπο ερμηνείας της γραφής σε αρκετά μεγάλο βάθος χρόνου, τουλάχιστον μέχρι την εποχή του Θεοφάνους Καρύκη κατά την εκτίμησή μου, ισως και λίγο πιο πίσω (αρχές 16ου αι.). Κλειδί για να φτάσουμε σε ακόμα μεγαλύτερο χρονικό βάθος, όπως έχω υποστηρίξει σε αρκετά παλιότερα άρθρα μου, πιστεύω πως είναι η μελέτη του Ειρμολογίου, που είναι και το πιο "σκοτεινό", από πλευράς στοιχείων, είδος μελοποιίας.
Έχοντας κάνει την παραπάνω εισαγωγή, θα αρχίσω να παραθέτω και να σχολιάζω σιγά-σιγά τα ευρήματα της έρευνάς μου αυτής, με μόνο σκοπό να κινητοποιήσω (τελείως ανιδιοτελώς όπως καταλαβαίνετε, αν ήθελα κατοχυρώσεις θα έκανα σχετικές ανακοινώσεις και εισηγήσεις σε συνέδρια, αλλά δεν είναι αυτός ο σκοπός μου) την κοινότητα των ενασχολουμένων με τα θέματα αυτά, και κατ' αυτό τον τρόπο να αυξηθούν "τα μάτια" των ερευνώντων, να ανακαλυφθούν περισσότερες σχετικές μαρτυρίες και να αλλάξει ο τρόπος προσέγγισης των λειτουργικών πηγών, που πιστεύω ότι μπορούν με σωστή "ανάγνωση" να δώσουν απαντήσεις και σε μουσικολογικά θέματα.
Στο επόμενο μήνυμα θα αρχίσω να παραθέτω στοιχεία που εντόπισα στις διάφορες πηγές Τυπικού και Λειτουργικής που είχα στην διάθεσή μου. Πρώτο στην σειρά το Τυπικό της Ευεργέτιδος (11-12ος αι.) από την έκδοση του DMITRIJEVSKIJ. Πολύ σημαντική πηγή για τους λόγους που θα εξηγήσω στο επόμενο μήνυμα.
Last edited:
