Στο στίχο ''Ευλογητός ει Κύριε'' ( το πρώτο Ευλογητός ), όπου η μελωδία ξεκινά από Ζω' και καταλήγει σε Ζω' ( ''Ευλογητός ει Κύριε'' ) και εδώ ο Ζω' είναι εν υφέσει ; με Ζω'-Νη τόνο και άνω ΠΑ' εν υφέση;;
Όχι ΒΕΒΑΙΑ, ο ήχος εδώ δεν είναι βαρύς τετράφωνος, αλλά βαρύς επτάφωνος και ο ΖΩ' είναι φυσικός στην περίπτωση αυτή! Οπότε ΖΩ' φυσικό, ΖΩ-ΝΗ ελάχιστος τόνος και ΠΑ φυσικό. Αυτή είναι η δυσκολία του βαρέως διατονικού, ο εκτελεστής δηλ. θα πρέπει κάθε φορά να διαβλέπει εάν ο βαρύς είναι τετράφωνος, πεντάφωνος ή επτάφωνος, εάν "δείχνει" δηλ. ΓΑ, ΔΙ ή άνω ΖΩ' και αναλόγως να κάνει και τις διαστηματικές μεταβολές που απαιτούνται (ΓΑ φυσικό-ΔΙ ύφεση-ΖΩ ύφεση-άνω ΠΑ ύφεση στον τετράφωνο, ΓΑ φυσικό-ΔΙ φυσικό και φράσεις Α' ήχου στον πεντάφωνο / πρωτόβαρυ, άνω ΖΩ φυσικό-άνω ΠΑ φυσικό και έλξεις "άγια" με ΓΑ και ΚΕ δίεση στο βαρύ επτάφωνο).
Και φυσικά υπάρχει και η περίπτωση του βαρέως τετραφώνου που κινείται ομοιοδιφωνικά, σαν β' ήχος, όπως στον Δεσπότη και Αρχιερέα, που υπάρχει και φθορά του β' στην νέα γραφή και, επειδή δείχνει διφωνίες, εκτελείται με τον τρόπο που γράφει ο Χρύσανθος για τον β' ήχο: το τρίχορδο ΖΩ-ΝΗ-ΠΑ (αντίστοιχο του ΒΟΥ-ΓΑ-ΔΙ) όμοιο με τα διατονικά και από κει και πέρα επαναλαμβάνονται τα διαστήματά του:
- στην άνοδο του τριχόρδου: ΠΑ-ΒΟΥ/ΒΟΥ-ΓΑ με διαστήματα ελαχίστου τόνου και τόνου
- στην κάθοδο του τριχόρδου: ΖΩ-ΚΕ/ΚΕ-ΔΙ με διαστήματα τόνου και ελαχίστου τόνου
Έτσι σχηματίζονται τρία συνημμένα ομοιοδιφωνικά ζεύγη ελαχίστου τόνου και τόνου (ΔΙ-ΖΩ / ΖΩ-ΠΑ / ΠΑ-ΓΑ). Ο ορισμός της όμοιας διφωνίας δηλαδή!
Όπως βλέπετε, ο δυσκολότερος φθόγγος στον βαρύ είναι ο ΓΑ, που θέλει εμπειρία για να εκτελεστεί σωστά και φυσικά, πριν απ' αυτήν, πολλά παραδοσιακά ακούσματα, αλλιώς δεν βγαίνει και καταντάει στο μονότονο ΓΑ φυσικό / ΓΑ δίεση που κάνουν οι περισσότεροι. Είναι κι αυτό μια λύση, αν θέλει κανείς να απλουστεύσει τα πράγματα, όχι όμως και το άκουσμα του πολυποίκιλου και "ενδιάμεσου" ΓΑ στον βαρύ ήχο, που έχουμε από την παράδοση. Αυτός ο ΓΑ φαίνεται ξεκάθαρα στις φράσεις που
ο ψάλτης εκτελεί μεν ΔΙ ύφεση, αλλά με το ΓΑ όχι τελείως φυσικό ούτε και με δίεση όμως: καθότι το μέλος κινείται ανοδικά σηκώνει να υψώσεις λίγο τον ΓΑ από το φυσική του θέση, διατηρούνται όμως ταυτόχρονα τα ΔΙ ύφεση-ΖΩ ύφεση! Να ακούσει κανείς έστω και λίγες παραδοσιακές ηχογραφήσεις, θα διαπιστώσει αμέσως ότι
επ' ουδενί δεν εξαντλείται αυτή η τεράστια μελισματική ποικιλία του ΓΑ στον βαρύ ήχο με το αφοριστικό "φυσικό/δίεση" που διδάσκεται εν πολλοίς στα ωδεία...
Αυτά ως πρόχειρη απάντηση, αν θες απλώς να εκτελέσεις το μέλος. Αν τώρα θες να το δεις και θεωρητικά και να μάθεις πώς προήλθαν οι βάσεις του βαρέως, τα πράγματα μπλέκονται: ο βαρύς όντως σημαίνει πότε δεύτερος ήχος και πότε πλάγιος του τρίτου, όπως είπε κι ο Βαγγέλης. Κι αυτό για τον εξής λόγο: ως γνωστόν, οι κύριοι ήχοι απέχουν τετρατονία (4 φωνές πάνω) από τους πλαγίους. Οπότε
βάση Α' ήχου με τροχό θεωρούμενο από ΔΙ = ΚΕ (μία φωνή πάνω)
βάση Β' ήχου με τροχό θεωρούμενο από ΔΙ = ΖΩ (δύο φωνές πάνω)
βάση Γ' ήχου με τροχό θεωρούμενο από ΝΗ = ΓΑ (τρεις φωνές πάνω)
βάση πλ. Γ' ήχου με τροχό θεωρούμενο από ΝΗ =ΖΩ ύφεση (4 φωνές κάτω)
Γιατί παίρνουμε τον τροχό πότε από ΔΙ και πότε από ΝΗ; Μα για τον απλούστατο λόγο ότι πάντα έτσι ήταν (και είναι) τα πράγματα, αφού στη βυζαντινή μουσική επί παλαιάς γραφής δεν υπήρχαν τονικά ύψη (κοιτάξτε και το σχήμα των 4 τόνων του τροχού στο θεωρητικό του Χρυσάνθου με "κοινή" βάση ΔΙ και ΝΗ, στην παρ. 298). Στην ουσία ούτε και σήμερα υπάρχουν, καθώς ο ορισμός του ΝΗ από την Πατριαρχική Επιτροπή έγινε για να αποφευχθούν οι υψιφωνίες και να υπάρχει ένα μέτρο συνεννόησης.
Πρωτοτύπως λοιπόν ο βαρύς διατονικός είναι "δεύτερος διατονικός" ήχος και ο βαρύς εναρμόνιος "πλάγιος του Γ'". Κι επειδή το ΖΩ είναι η βαρύτερη βάση της οκτωηχίας, του λέμε αμφότερους βαρύδες. Ο πλάγιος του Γ' ήχου όμως είναι ο βαρύς εναρμόνιος και όχι ο διατονικός, καθώς 4 φωνές κάτω από το ΓΑ* είναι ο ΖΩ ύφεση και όχι ο ΖΩ φυσικός. Γι' αυτό και ο βαρύς εκ του ΓΑ στην ουσία έχει την κλίμακα του βαρέος εκ του ΖΩ ύφεση, γι' αυτό και λέγεται βαρύς. Το τονικό του ύψος, το ότι δηλ. ψάλλεται σήμερα στον ίδιο φθόγγο με τον κύριο ήχο, δεν έχει καμία σημασία. Η κλίμακά του προκύπτει όμως από το ΖΩ ύφεση, δηλ. όντως μία τετρατονία κάτω του κυρίου του Γ' ήχου. Έχουμε ξαναπεί ότι το σχήμα της απόστασης τετρατονίας μεταξύ κυρίων και πλαγίων δεν ισχύει σήμερα ως προς τις βάσεις των ήχων (παρά μόνο σε κάποιες περιπτώσεις), αλλά ως προς τον τρόπο παραγωγής τους μόνο και ως προς τις μεταβολές κυρίων-πλαγίων κατά την εκτέλεση του μέλους.
*δηλ. μια συμφωνία διά τεσσάρων = 30 μόρια