Θα ήθελα κι εγώ ταπεινά να προσθέσω ορισμένες σκέψεις για το συγκεκριμένο ζήτημα, αν και δεν έχω πρόσβαση αυτή τη στιγμή στα δίπτυχα του 2008, για να δω το σκεπτικό της διόρθωσης. Η άποψη που θα προσπαθήσω να τεκμηριώσω είναι ότι η φράση τῇ ἀκηράτῳ παλάμῃ δεν θα έπρεπε να διορθωθεί σε τῇ ἀκηράτῳ παρθένῳ. Σημειώνω εκ των προτέρων ότι και οι δύο φράσεις είναι νοηματικά ορθές και ότι το θέμα δεν είναι απλώς θέμα κριτικής κειμένου αλλά άπτεται σημαντικών θεωρητικών προβλημάτων.
Μια γενική παρατήρηση είναι ότι πολλές φορές έχουμε στην υμνογραφία συνεκδοχική χρήση της λέξης παλάμη αντί για τη λέξη χείρ (πβ.το ιδιόμελο των Αίνων των Θεοφανείων: Σὺ ἐν Ἰορδάνῃ βαπτισθεὶς ὁ Σωτὴρ ἡμῶν, τὰ ῥεῖθρα ἡγίασας, τῇ παλάμῃ τοῦ δούλου χειροθετούμενος, …).
Το κυριότερο όμως στην περίπτωσή μας είναι ότι εξειδικεύεται η χρήση αυτής της μεταφοράς στη δήλωση της δύναμης του Θεού, ότι δηλαδή κάτι πολύ σπουδαίο και θαυμαστό γίνεται με τη δύναμη του Θεού. Αυτό σημαίνει ότι η λέξη παλάμη ταιριάζει απόλυτα νοηματικά με το διέσωσε του ειρμού. Απλώς ο ποιητικός τρόπος αλλοιώνει κάπως τη νοηματική ακολουθία. Η νοηματική σειρά είναι περίπου έτσι: ἦλθεν Ἰησοῦς ὁ ὑπέρθεος, καὶ διέσωσε τῇ ἀκηράτῳ παλάμῃ, τοὺς κραυγάζοντας· Δόξα Χριστέ, τῇ δυνάμει σου. (Αυτό βέβαια δεν αναιρεί τη συσχέτιση που επισημάνθηκε με την «κούφη νεφέλη», που βέβαια είναι η Θεοτόκος).
Παραθέτω παρακάτω ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα χρήσης της λέξης παλάμη με τη σημασία που προανέφερα τη δύναμης, ή καλύτερα της θεαρχικής εξουσίας του Θεού (σημειώνοντας όμως ότι υπάρχουν πάρα πολλά ακόμη παραδείγματα, κυρίως από τα Μηναία):
Όρθρος Κυριακής πλ. β., τροπάριο γ΄ ωδής:
Θεὸν σταυρούμενον σαρκί, καθορῶσα ἡ κτίσις, διελύετο φόβω, ἀλλὰ τὴ συνεκτικῇ, παλάμη τοῦ δι' ἡμᾶς, σταυρωθέντος, κραταιῶς συνείχετο.
ο.π. Κοντάκιο:
Τῆ ζωαρχικῇ παλάμη,τοὺς τεθνεώτας, ἐκ τῶν ζοφερῶν κευθμώνων ὁ Ζωοδότης, ἀναστήσας ἅπαντας Χριστὸς ὁ Θεός…
Όρθρος Μ. Παρασκευής, Ωδή η', ειρμός:
Στήλην κακίας ἀντιθέου, Παῖδες θεῖοι παρεδειγμάτισαν, κατὰ Χριστοῦ δὲ φρυαττόμενον ἄνομον συνέδριον, βουλεύεται κενά, κτεῖναι μελετᾷ, τὸν ζωῆς κρατοῦντα παλάμη…
Όρθρος Μ. Σαββάτου, τροπάριο στ’ ωδής:
Βασιλεύει, ἀλλ' οὐκ αἰωνίζει, Ἅδης τοῦ γένους τῶν βροτῶν, σὺ γὰρ τεθεὶς ἐν τάφῳ, Κραταιέ, ζωαρχικῇ παλάμη, τὰ τοῦ θανάτου κλεῖθρα διεσπάραξας...
ὀ.π., ιδιόμελο Αίνων, ήχος β':
Σήμερον συνέχει τάφος, τὸν συνέχοντα παλάμη τὴν Κτίσιν, καλύπτει λίθος, τὸν καλύψαντα ἀρετῇ τοὺς οὐρανούς….
Αλλά το πιο σημαντικό παράλληλο χωρίο είναι το στιχηρό Ιδιόμελο της Κυριακής τού Παραλύτου, ήχος α':
Ὁ τῇ παλάμῃ τῇ ἀχράντῳ, πλαστουργήσας τὸν ἄνθρωπον, ἦλθες εὔσπλαγχνε, τοὺς νοσοῦντας ἰάσασθαι Χριστέ…
(Εδώ βλέπουμε ότι χρησιμοποιείται ως προσδιορισμός της λέξης παλάμη το επίθετο ἂχραντος, που είναι το ακριβές συνώνυμο της λέξης ἀκήρατος).
Αξίζει εδώ να γίνουν δύο παρατηρήσεις. Σε όλα αυτά τα χωρία (και στην συντριπτική πλειοψηφία των άλλων που έχω βρει): α) η λέξη παλάμη είναι σε δοτική (πιθανότατα δοτική του τρόπου ή του μέσου, για τους αρχαιομαθείς) και β) συνοδεύεται τις πιο πολλές φορές από έναν επιθετικό προσδιορισμό. Αυτά (και σε συνδυασμό με το παράλληλο τῇ παλάμῃ τῇ ἀχράντῳ που είδαμε παραπάνω) συντελούν υπέρ της άποψης ότι η φράση τῇ ἀκηράτῳ παλάμῃ έχει ισχυρή στήριξη από την παράδοση της υμνογραφίας, ή ένα βήμα παραπέρα, είναι μια φράση με λειτουργία περίπου λογοτυπική, δηλαδή στερεότυπη.
Κλείνω με μια παρατήρηση που νομίζω ότι είναι πιο σημαντική από τα τεχνικά στοιχεία που παρέθεσα. Ας υποθέσω ότι όλα αυτά δεν ισχύουν και ότι αποδεικνύεται πως το τῇ ἀκηράτῳ παρθένῳ είναι το ορθό βάσει των κωδίκων. Όμως, η παράδοση της υμνογραφίας και γενικά της εκκλησίας είναι ζώσα, πράγμα που σημαίνει ότι ενσωματώνονται σ’ αυτήν στοιχεία τα οποία με τον καιρό αποκτούν βιωματικό χαρακτήρα και αποτελούν κι αυτά αναπόσπαστο μέρος της παράδοσης. Στην προκειμένη περίπτωση ο ειρμός ὁ καθήμενος ἐν δόξῃ, έχει κάπως αποκρυσταλλωθεί ποιητικά και βιωματικά και αντηχεί συνέχεια στα αυτιά των ορθοδόξων, για τον πρόσθετο λόγο ότι ψάλλεται στη δημοφιλή ακολουθία των χαιρετισμών, ψάλλεται σε καταβασίες, διαβάζεται σε ειρμούς κ.ο.κ.. Οι πιο πολλοί πιστοί τον γνωρίζουν πια από μνήμης. Χωρίς λοιπόν να αποτελεί μείωση της τιμής της Θεοτόκου αυτό που θα πω, η αλλαγή σε τῇ ἀκηράτῳ παρθένῳ, ακόμα κι αν αποδειχτεί ότι η φράση αυτή τελικά ανήκει στο πρωτότυπο κείμενο, ξενίζει το διαμορφωμένο από την παράδοση αίσθημα του πιστού. Ξενίζει ίσως με τον ίδιο τρόπο που το «ορθό» νοηματικά νίκας τοῖς εὐσεβέσι έρχεται να διορθώσει το νίκας τοῖς βασιλεῦσι στο απολυτίκιο Σῶσον Κύριε τόν λαόν Σου (τηρουμένων των αναλογιών). Επισημαίνω δηλαδή έναν κίνδυνο στην προσπάθειά μας να εκλογικεύουμε ή να διορθώσουμε κείμενα τα οποία έχουν ήδη αποκρυσταλλωθεί πια μέσα στην εκκλησιαστική εμπειρία.
Αφού ζητήσω συγνώμη που μακρηγόρησα (ίσως δεν είμαι συνηθισμένος στην ιδέα ότι σε ένα φόρουμ διατυπώνονται σύντομες απόψεις), θα ήθελα ειλικρινά να ακούσω τις απόψεις ή τις αντιρρήσεις των φίλων του φόρουμ ειδικά για το τελευταίο θέμα. Ευχαριστώ.
