Κάτι που οπωσδήποτε πρέπει να εμπεδωθεί από όσους ασχολούνται με την εκκλησιαστική μας μουσική είναι ότι η βυζαντινή οκτωηχία καθώς επίσης ο συναφής με αυτήν λειτουργικός κύκλος των οκτώ εβδομάδων απορρέουν από την εσχατολογική θεολογία της 8ης ημέρας. Στην συνέχεια παραθέτω τον πρόλογο του κ. Μιχαήλ Μακρή από το cd "H Βυζαντινή οκτωηχία μέσα από την εκκλησιαστική και κοσμική μουσική", έκδοση Ορθόδοξης Εκκλησιαστικής Βυζαντινής Χορωδίας.
<Είναι γνωστό ότι, σε αντίθεση με το δυτικό πολυφωνικό μουσικό σύστημα που περιορίστηκε διαστηματικά (συγκερασμός) προκειμένου μέσω της επιτυγχανόμενης ομοιομορφίας να διευκολυνθούν οι κατακόρυφες συνηχήσεις, η μονοφωνική μουσική της ανατολής αναπτύχθηκε κυρίως οριζοντίως, μέσα από μελικά σχήματα συχνά περίτεχνα που ενσωματώνουν ποικιλία διαστηματικών αποχρώσεων και ρυθμών. Η τροπική της αυτή συμπεριφορά ενέχει ομορφιά αλλά και δυσκολία στην θεωρητική συστηματοποίηση και οργάνωση των επιμέρους μελικών δομών. Έτσι ενώ στην δύση οι όροι majore και minore αρκούν, στην ανατολή η πλούσια υφιστάμενη ορολογία είναι ενδεικτική της πολυπλοκότητας και του πλουραλισμού.
Η μουσική των λαών της εγγύς και μέσης ανατολής δεν αποτελεί κάτι το ενιαίο αλλά ένα είδος χοάνης εντός της οποίας συντελέστηκε ώσμωση μουσικών πολιτισμών που τελικά και ομοιάζουν και διακριτοί παραμένουν. Η πληθωρική ορολογία που παρατηρείται στα ισλαμικά μουσικά συστήματα (Αράβων, Οθωμανών) οφείλεται στο γεγονός ότι η συστηματοποίηση και οργάνωσή τους προσεγγίστηκε κατά τρόπο άκρως αναλυτικό, έτσι ώστε κάθε τροπική απόκλιση να αποτελεί και ιδιαίτερο μακάμ. Αντιθέτως, το χριστιανικό Βυζάντιο προσέγγισε το φαινόμενο της τροπικότητας πιό συντηρητικά (νηστευτικά θα λέγαμε) κατατάσσοντας το σύνολο των τροπικών συμπεριφορών σε οκτώ ηχοοικογένειες.
Θέμα του παρόντος ψηφιακού δίσκου είναι η Βυζαντινή οκτωηχία μέσα από την εκκλησιαστική και κοσμική μουσική. Η εμφατική επιλογή και παρουσία του αριθμού οκτώ στο Βυζαντινό μουσικό σύστημα δεν είναι τυχαία. Πίσω της κρύβονται κορυφαίας σημασίας θεολογούμενα που, κατά τρόπο εντυπωσιακό, άπτονται και της φιλοσοφίας, της μουσικής, των μαθηματικών. Για όσους επιθυμούν να εμβαθύνουν προτείνουμε την μελέτη δύο συγγραμμάτων που λειτουργούν συμπληρωματικά: την διδακτορική διατριβή του Αντωνίου Αλυγιζάκη με τίτλο «Η Οκταηχία στην Ελληνική Λειτουργική Υμνογραφία» (εκδόσεις Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 1985) και την ημέτερη έκδοση με τίτλο «μουσικοΛόγος» (Ο.Ε.ΒΥ.Χ., Αθήνα 2016). Εν προκειμένω θα σταχυολογήσουμε ορισμένα βασικά σημεία.
Η Βυζαντινή οκτωηχία καθώς επίσης ο συναφής με αυτήν λειτουργικός κύκλος των οκτώ εβδομάδων απορρέουν από την ορθόδοξη εσχατολογική θεολογία της ογδόης ημέρας (κατά τον μέγα Βασίλειο «κἂν ἡμέραν εἴπῃς, κἂν αἰῶνα, τὴν αὐτὴν ἐρεῖς ἔννοιαν»). Πρόκειται για το επιστέγασμα της εβδόμης ημέρας του Μεγάλου Σαββάτου, για την αγία δηλαδή Κυριακή της λαμπροφόρου Αναστάσεως που, σε υπερβατικό χρόνο, νοείται ως ο ανέσπερος μέλλων όγδοος αιώνας της Βασιλείας των Ουρανών. Όσον αφορά στην αξία και στο κύρος αυτής της ημέρας, ο διαμορφωτής της Βυζαντινής Οκτωηχίας άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός (8ος αιώνας) είναι χαρακτηριστικός: «Αὕτη ἡ κλητὴ καὶ ἁγία ἡμέρα, ἡ μία τῶν σαββάτων, ἡ βασιλὶς καὶ κυρία, ἑορτῶν ἑορτή, καὶ πανήγυρίς ἐστι πανηγύρεων, ἐν ᾗ εὐλογοῦμεν, Χριστὸν εἰς τοὺς αἰῶνας».
Η ογδόη ημέρα είναι η ημέρα της απόλαυσης των αφθάρτων αιωνίων αγαθών, γι’ αυτό και η σταθερότητα που αποπνέει ο κυβικός της χαρακτήρας (8 = 2*2*2) της προσιδιάζει άριστα. Ο ασματογράφος Θεοφάνης Κεραμεύς (12ος αιώνας) αναφέρει: «ὁ Κύριος ἐπηγγείλατο κατὰ τὴν ὀγδόην τὴν μέλλουσαν τὰ ἑστῶτα, καὶ μένοντα, ὧν δηλωτικὸς ὁ ὄγδοος ἀριθμὸς κύβος ὤν, ὡς φασι, πρῶτος, καὶ τοῦ πρώτου τετραγώνου διπλάσιος, καὶ σημαίνων τὸ μόνιμον, καὶ δυσκίνητον τῶν αἰωνίων ἀμοιβῶν». Ο άγιος Οικουμένιος Τρίκκης (10ος αιώνας) προβαίνει σε παρόμοια σχόλια με αναφορά όχι στον κυβικό χρόνο αλλά στον κυβικό χώρο της επουράνιας Ιερουσαλήμ (Αποκ. 21, 16): «καὶ ἡ πόλις φησὶ τετράγωνος κεῖται, καὶ τὸ μῆκος αὐτῆς, ὅσον τὸ πλάτος, καὶ τὸ ὕψος αὐτῆς, ἶσα ἐστίν. τὸ τετράγωνον σχῆμα καθὼς τοῖς περὶ ταῦτα δεινοῖς δοκεῖ, κύβος ἐστί τε καὶ ὀνομάζεται· ἔστι γὰρ καὶ τετράγωνον ἐπίπεδον· ἀλλ’ ὅταν εἴη συντετραγώνῳ καὶ ἰσόπλευρον ἐν πάσαις ταῖς διαστάσεσιν, τὸν δὲ κῦβον ἑδραιότητα δηλοῦν λέγουσιν· μόνιμα γὰρ τοῖς ἁγίοις τὰ ἀγαθὰ καὶ ἀμετάθετα, οὐδεμίας μεταβολῆς διαφθειρούσης αὐτοῖς τὴν μακαριότητα».
Ας παρακολουθήσουμε τώρα ένα απόσπασμα του χριστιανού φιλοσόφου Ιωάννη Φιλοπόνου (6ος αιώνας) που, στο πλαίσιο σχολίων στην φιλοσοφία οντογένεσης των πυθαγορείων, εμπλέκει τον αριθμό οκτώ και την κυβικότητά του: «ὀκτὼ μοίρας παραλαμβάνει εἰς τὴν τῶν ὀστῶν γένεσιν ὁ Ἐμπεδοκλῆς, ὧν τέσσαρας μὲν πυρός, δύο δὲ γῆς, ἀέρος δὲ καὶ ὕδατος ἀνὰ μίαν. διὰ τί δὲ ὀκτὼ λέγομεν; ἴσμεν ὅτι εἰς τὴν γένεσιν τῶν ὄντων τοὺς ἁρμονικοὺς οἱ Πυθαγόρειοι παρελάμβανον ἀριθμούς. εἰς τὴν γένεσιν οὖν τῶν ὀστῶν παραλαμβάνει τὸν ὀκτώ, διότι πρῶτος κύβος ὁ η΄, τὸ δὲ κυβικὸν σχῆμα ἀπονέμουσι τῇ γῇ, οὐχ ὅτι κυβικὸν τὸ σχῆμα τῆς γῆς, ἀλλὰ διὰ τὸ ἀκίνητον· ὡς οὖν γηίνων τῶν ὀστῶν ὄντων, εἰκότως τὸν κύβον εἰς τὴν αὐτῶν γένεσιν παρέλαβεν. ὁ δὲ κύβος σύγκειται ἐξ ἁρμονικῶν ἀριθμῶν· ἔχει γὰρ πλευρὰς μὲν δώδεκα, γωνίας δὲ ὀκτώ, ἐπίπεδα δὲ ἕξ· ἔχουσιν οὖν τὰ μὲν δώδεκα πρὸς τὸν ὀκτὼ τὸν ἡμιόλιον λόγον, πρὸς δὲ τὰ ἓξ τὸν διπλάσιον, ὁ δὲ ὀκτὼ πρὸς τὸν ἓξ τὸν ἐπίτριτον. οὗτοι δὲ οἱ ἀριθμοὶ ποιοῦσιν ἁρμονικοὺς λόγους».
Από το απόσπασμα εξάγουμε ότι ο αριθμός οκτώ και ο συναφής του κύβος ήδη από την αρχαιότητα ήταν συνδεδεμένοι με την ψυχολογία σταθερότητας που σχολιάσαμε νωρίτερα και επιπλέον με την αρμονία. Από που όμως απορρέει η αρμονία; Σύμφωνα με το κείμενο, ένας κύβος αποτελείται από 6 έδρες, 8 κορυφές και 12 ακμές. Με δεδομένο ότι στα μαθηματικά ο αριθμός 8 αποτελεί τον αρμονικό μέσο μεταξύ των αριθμών 6 και 12, η τριάδα των αριθμών 6, 8, 12 αποτελεί αρμονική πρόοδο. Αυτό σημαίνει ότι οι μεταξύ τους λόγοι (12/6, 12/8, 8/6) είναι αρμονικοί και άρα μουσικοί. Πράγματι, ο Πυθαγόρας απέδειξε με τα πειράματά του στο μονόχορδο ότι αν τα μήκη των παλλομένων χορδών που αντιστοιχούν στον βαρύ και στον οξύ φθόγγο των μουσικών διαστημάτων ρυθμιστούν έτσι ώστε να δημιουργούν τους ανωτέρω λόγους, τότε ακούγονται οι τέλειες μουσικές συμφωνίες (η διαπασών, η διαπέντε, η διατεσσάρων αντίστοιχα). Γι’ αυτό και απέδιδε ιδιαίτερη τιμή στον κύβο αποκαλώντας τον αρμονία.
Με απλοποίηση των ανωτέρω λόγων προκύπτουν οι ισοδύναμοι 2/1, 3/2, 4/3 η απεικόνιση των οποίων επιτυγχανόταν με τοποθέτηση στο έδαφος 10 λίθων σε τριγωνική διάταξη (1 + 2 + 3 + 4 = 10). Οι Πυθαγόρειοι αποκαλούσαν την διάταξη αυτή ιερά τετρακτύ, της απέδιδαν τους νομοτελειακούς αρμονικούς δεσμούς του σύμπαντος, και την συσχέτιζαν με διάφορες τετράδες εννοιών με διασημότερη αυτήν των τεσσάρων στοιχείων της ύλης (πῦρ, ἀήρ, ὕδωρ, γῆ). Κάθε ένα από τα τέσσερα στοιχεία φέρει δύο ιδιότητες που λαμβάνονται από τα ζεύγη αντιθέτων θερμός - ψυχρός και ὑγρός - ξηρός. Για να πραγματοποιηθεί η σύμπηξή τους σε ενιαία ύλη η ψυχρή γῆ ενώνεται με το ψυχρό ὕδωρ, το ὕδωρ, επειδή είναι και ὑγρό, ενώνεται με τον ὑγρό ἀέρα, ο ἀήρ, επειδή είναι και θερμός, ενώνεται με το θερμό πῦρ, το πῦρ, επειδή είναι και ξηρό, ενώνεται με την ξηρή γῆ και ο κύκλος κλείνει. Οι συνολικοί συνδυασμοί είναι οκτώ, ανα δύο συναφείς: θερμό πῦρ/ξηρό πῦρ, ὑγρός ἀήρ/θερμός ἀήρ, ψυχρό ὕδωρ/ὑγρό ὕδωρ, ψυχρή γῆ/ξηρή γῆ.
Η ανωτέρω περί στοιχείων πυθαγόρεια θεώρηση έτυχε ευρείας διάδοσης στην πρώιμη Βυζαντινή αυτοκρατορία και, δεδομένης της μουσικότητας της τετρακτύος, συνέβαλε στο να προσανατολιστούν οι πρωτόλειες Βυζαντινές μελωδίες γύρω από οκτώ, ανά δύο συναφείς, ήχους. Εξάλλου το ίδιο το αρμονικό υλικό που παρέλαβαν οι Βυζαντινοί από την ελληνική αρχαιότητα βρισκόταν αρκετά κοντά σε αυτή την λογική. Το Τέλειο Αμετάβολο Σύστημα των αρχαίων έδινε την δυνατότητα για επτά τρόπους, οι έξι εκ των οποίων ήταν ανά δύο συναφείς: μιξολύδιος, λύδιος, φρύγιος, δώριος, υπολύδιος, υποφρύγιος, υποδώριος. Αργότερα, Βυζαντινοί και Λατίνοι μουσικοθεωρητικοί πρόσθεσαν τον υπομιξολύδιο οπότε προέκυψε ένα αρμονικό υλικό οκτώ, ανά δύο συναφών, τρόπων. >
<συνεχίζεται στο επόμενο μήνυμα>