Αν και θεωρώ ότι έχω εξαντλήσει το θέμα (π.χ.
εδώ), κοινοποιώ στην ομήγυρη και κάποιες συμπληρωματικές σκέψεις μου ειδικότερα για το θέμα του ΓΑ δίεση στο έργο του Ducoudray.
Η σημασία καταρχήν της ημιδίεσης και της ημιύφεσης στην κλίμακα του β' ήχου, στο σύγγραμμα του Ducoudray "
Études sur la musique ecclésiastique grecque" (έκδοση 1877), εξηγείται εύκολα: τα σημάδια αυτά εισήχθησαν, όπως λέει, με προτροπή του Αφθονίδη (σελ. 11) και σημαίνουν ύψωση ή ελάττωση της τονικότητας κατά 1/4 του τόνου. Παράλληλα πάντως χρησιμοποιείται και η κανονική δίεση και ύφεση, όποτε θέλει ο Ducoudray να δείξει μεγαλύτερη ύψωση ή ελάττωση του φθόγγου, όπως κάνει στο σκληρό χρωματικό τετράχορδο του πλ. β' (σελ. 30).
Στον β' ήχο λοιπόν χαρακτηρίζει σταθερά (fixe) διαστήματα το ΚΕ και το ΠΑ με ημιύφεση και ημιδίεση αντίστοιχα (σελ. 25, δύο τελευταίες παράγραφοι), παρότι τα διαστήματα αυτά δεν είναι εστώτες φθόγγοι σε τετράχορδο, κατά την αρχαιοελληνική έννοια (πρώτος ή τελευταίος φθόγγος του τετραχόρδου). Αυτό σημαίνει ότι είχε την ακουστική αντίληψη ότι οι φθόγγοι αυτοί είχαν, ως επί το πλείστον, σταθερό ύψος και μπορεί κάποιος να τα συμβολίσει με στάνταρ σημεία αλλοίωσης πάνω στο τετράχορδο. Αντίθετα το ΓΑ δεν το χαρακτηρίζει σταθερό φθόγγο (fixe), αλλά αναφέρει:
"Τέλος, υπάρχει μια τρίτη νότα, το ΦΑ, που υπακούει στο νόμο της έλξης και που ποικίλει αναλόγως εάν η μελωδία ανέρχεται ή κατέρχεται. Εάν το μέλος πηγαίνει προς το ΣΟΛ με ανοδική κίνηση, υπάρχει ανάμεσα στο ΜΙ και στο ΦΑ διάστημα 3/4 του τόνου (και κατά συνέπεια ανάμεσα στο ΦΑ και στο ΣΟΛ ένα όμοιο διάστημα). Εάν η μελωδία κατεβαίνει στο ΜΙ, από το ΦΑ έως το ΜΙ υπάρχει ημιτόνιο".
Δέχεται επομένως το ΓΑ σε μαλακή δίεση και όχι σκληρή (εάν ήθελε σκληρή άλλωστε, θα χρησιμοποιούσε την κανονική δίεση), αναφέροντας χαρακτηριστικά πως όταν εκτελείται αυτή η δίεση, έχει ως αποτέλεσμα το ΒΟΥ-ΓΑ να είναι όμοιο διάστημα με το ΓΑ-ΔΙ. Αυτό είναι λογικό αποτέλεσμα του ουδέτερου τόνου που συνεπάγεται η χρήση των σημαδιών της ημιδίεσης και της ημιύφεσης ("ουδέτερος τόνος" ονομάζεται αυτός που κείται ανάμεσα στον τόνο και το ημιτόνιο, δηλ. 9 μόρια).
Ακολούθως, όταν αρχίζει να γράφει το Φως Ιλαρόν, έχει υποσημείωση (Νο 2), στην οποία αναφέρει:
"Δεν είναι ίδιες όλες οι παραλλαγές αυτού του μέλους. Η συγκεκριμένη που παραθέτουμε εδώ, γράφτηκε στη Χάλκη, καθ΄ υπαγόρευση του κ. Αφθονίδη". Το 2ο μέλος του β' ήχου που παραθέτει (Κύριε εκέκραξα) είναι επίσης καθ' υπαγόρευση Αφθονίδη, όπως γράφει σε αντίστοιχη υποσημείωση. Στη συνέχεια βλέπουμε, συνεπής με τη θεωρία του, να καταγράφει ως οπλισμούς στο Φως Ιλαρόν την ημιδίεση στο ΠΑ και την ημιύφεση στο ΚΕ, που ήδη μας έχει πει ότι είναι σταθερά (fixe) σημεία αλλοίωσης (στο Κύριε εκέκραξα δεν καταγράφει την ημιδίεση στο ΠΑ, γιατί το μέλος δεν έχει ΠΑ). Επομένως ο ΓΑ είναι για τον Ducoudray πάντα φυσικός όταν κατέρχεται και μόνον κατά την άνοδο μαλακώς υψωμένος.
Το ΦΑ αναίρεση, που βάζει ενδιάμεσα στο μέλος, δεν υπονοεί κάποιον ξεχασμένο οπλισμό του ΦΑ, αλλά βάζει αναίρεση στα σημεία που έχει ήδη σημειώσει μια ημιδίεση στον ΓΑ και στη συνέχεια το μέλος κατέρχεται, συνεπής και πάλι με τη θεωρία του ότι το ΔΙ-ΓΑ είναι καθαρός τόνος στην κάθοδο (βλ. φράσης "μάκαρος", "αισίαις" από το Φως Ιλαρόν και "εισάκουσον", "μου Κύριε", 2ο "εισάκουσον", "προς σε" σε συνδυασμό με το τελικό "μου Κύριε" στο Κύριε εκέκραξα). Τώρα, υπάρχει μια φορά στο Φως Ιλαρόν που βάζει ημιδίεση χωρίς να βάλει μετά αναίρεση, στο "ζωήν" του Φως Ιλαρόν. Για μένα απλώς την ξέχασε, γιατί το ΓΑ στο "δι ο", αμέσως μετά το "ζωήν ο διδούς", είναι προφανέστατα φυσικό. Στο "διδούς" όμως που έχουμε φράση ΔΙ-ΓΑ-ΚΕ-ΔΙ τι είναι; Φυσικό, λόγω καθόδου προς τον ΓΑ ή με ημιδίεση, λόγω ανόδου προς τον ΚΕ; Για μένα ισχύει το πρώτο και η αναίρεση σαφώς έχει ξεχαστεί. Δεν είναι δυνατό να εννοεί από το σημείο αυτό και έπειτα συνεχόμενες διέσεις στο ΓΑ, καθώς το αμέσως επόμενο "δι ο" εκτελείται με φυσικό ΓΑ 100%.
Σχετικά τώρα με το πώς έβλεπε το ΓΑ δίεση ο Αφθονίδης, διαφωτιστική είναι η "Πραγματεία περί του ελληνικού ιερού μέλους" που μετέφρασε ο Μάρκελλος Πιράρ. Εκεί λοιπόν αναφέρει ως χαρακτηριστικό παράδειγμα έλξης το Κύριε εκέκραξα του β' ήχου, σημειώνοντας ακριβώς την ίδια ημιδίεση και στα ίδια σημεία που έχει κι ο Ducoudray (και ίδιες αναιρέσεις!) και γράφει:
"Αυτή η ακουστική συνήθεια την οποία αποκτά κανείς παιδιόθεν και που του γίνεται δεύτερη φύση, απωθεί το απότομο πέρασμα από ένα φθόγγο στον άλλο [...] Η έλξη εκτελείται αυθόρμητα, άκοπα και φυσιολογικά, σχεδόν εν αγνοία του ψάλτη". Μια σκληρή δίεση στο ΓΑ, όπως πολλές φορές σημειώνει και -κυρίως- εκτελεί ο Καράς, δεν μπορεί να θεωρηθεί ούτε αυθόρμητη, ούτε φυσιολογική. Στη δε κλίμακα του β' ήχου (σελ. 100 του περιοδικού Μουσικός Λόγος, όπου περιλαμβάνεται η Πραγματεία), το πεντάχορδο του β' ήχου σημειώνεται από τον Αφθονίδη χωρίς μόνιμο οπλισμό ημιδίεσης στο ΓΑ, παρά με χρήση ημιδίεσης και αναίρεσης, όπως ακριβώς και στον Ducoudray. Είναι προφανές ότι ο Ducoudray ενεργούσε "κατ' εντολή Αφθονίδη". Άλλωστε το ομολογεί ότι από αυτόν μυήθηκε στα περί έλξεων ("C' est par lui aussi que nous connaissons l' existence d' une loi d' attraction dans la musique byzantine", σελ. 11 από το Etudes...).
Η Πραγματεία του Αφθονίδη αποτελεί μια ένδειξη για το πώς ακουστικά θα πρέπει να ηχεί αυτό το ΓΑ δίεση: ως ομαλή μετάβαση στο ΔΙ και τίποτα παραπάνω. Γι' αυτό και η δίεση δεν είναι κανονική, αλλά ημιδίεση, ώστε το ΓΑ-ΔΙ από τόνος να μη γίνει ημιτόνιο, όπως εκτελείται από τους Καρά - Αγγελόπουλο και τους συν αυτοίς, αλλά απλώς ένας μικρότερος τόνος (είτε ουδέτερος κατά Ducoudray, είτε ελάχιστος, κατά Επιτροπή, είτε ελάσσων, πάντως όχι ημιτόνιο!).
Η δε συστηματική παράλειψη του ΓΑ δίεση στο Φως Ιλαρόν, για μένα δεν είναι τυχαία: έτσι το άκουσε ο Αφθονίδης και έτσι το έγραψε! Αυτό σημαίνει ότι στα σημεία αυτά οι ιερείς που το έψαλαν αυθόρμητα, όπως το ήξεραν, δεν ύψωναν το ΓΑ και το έκαναν φυσικό! Αντίθετα, το Κύριε εκέκραξα είναι νεώτερο και άλλου ύφους μέλος και "σηκώνει" την ελαφριά ύψωση του ΓΑ. Αυτό σημαίνει, για μένα, ότι ο "κανόνας" της έλξης του ΓΑ έτσι όπως διατυπώνεται από τους Ducoudray-Αφθονίδη είναι κάπως σχετικός και έχει αφετηρία κάποια εμμονή ίσως του Αφθονίδη στο Κύριε εκέκραξα και στον νεώτερο β' ήχο γενικώς και δεν μπορεί να τύχει συνολικής εφαρμογής. Οδηγός είναι πάντα η προφορική παράδοση, η οποία λ.χ. στο Φως Ιλαρόν ήθελε το ΓΑ φυσικό, ως επί το πλείστον. Αν άλλωστε υπήρχε μια τόσο έντονη δίεση στο ΓΑ, που να αποκλίνει από τη φυσική εκτέλεση, αυτή θα σημειωνόταν συνεχώς στα κλασσικά βιβλία, κάτι που δεν συμβαίνει.
Φρονώ λοιπόν ότι δεν υπάρχει καμία "εξ εσπερίας" δικαίωση του μακαρίτη του Καρά από τον Ducoudray, αφού είχαν διαφορετική αντιμετώπιση στο θέμα των έλξεων. Το γεγονός ότι σημειώνουν διέσεις σε κάποια ίδια ΓΑ, δεν λέει τίποτα, καθώς ο Καράς σημειώνει πολύ συχνότερα και πολύ σκληρότερα. Μόνο και μόνο να ρίξει κανείς μια ματιά στις απαράδεκτες διέσεις και συχνότατα ημιτόνια ΓΑ-ΔΙ που σημειώνονται στα μέλη που υπάρχουν στις σελ. 6-8 του Β' τόμου του θεωρητικού του Καρά και να τις συγκρίνει με το ομαλό άκουσμα που προτείνει ο Γάλλος (ή καλύτερα ο Αφθονίδης...), καταλαβαίνει τη διαφορά.
Προς διευκόλυνση των ολίγων που θα μελετήσουν, αναρτώ τα σχετικά βιβλία και κείμενα (του Ducoudray είναι σε djvu, κατεβάστε το πρόγραμμα
Windjvu για να το διαβάσετε).
. 
