Επειδή πολλά γράφηκαν για την περίφημη επιστολή Αφθονίδη προς Τανταλίδη, τη διάβασα ολόκληρη, δεδομένης και της επιμονής του κ. Δεσπότη (είχα διαβάσει μόνο την αρχή, που έγραφε για διαστήματα) και σχολιάζω:
Κατά πρώτον να δώσω πολλά συγχαρητήρια στο μέλος του forum Μάρκελλο Πιράρ που την επιμελήθηκε, έκανε τη μετάφραση και το επίμετρο στο περιοδικό "Μουσικός λόγος". Χωρίς την καταπληκτική αυτή δουλειά, δεν θα μπορούσαμε τώρα να μιλάμε, παρά μόνο με το γαλλικό κείμενο. Ευχαριστούμε Μάρκελλε!!
Να επισημάνουμε καταρχήν τις "αιρετικές" θέσεις του Αφθονίδη:
- θεωρεί τη βασική κλίμακα σκληρή διατονική. Ότι δηλ. δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ ΒΟΥ βυζαντινής και ΜΙ δυτικής μουσικής.
- θεωρεί ότι δεν πρέπει να δίνουμε κλίμακα σε κάθε ήχο, αλλά μόνο πεντάχορδο
- υποστηρίζει την ευρωπαϊκή σημειογραφία, με πρόθετες διέσεις και υφέσεις, βάσει του χωρισμού σε τεταρτημόρια (ημιδίεση, ημιύφεση, υπερδίεση, υπερύφεση).
- χρησιμοποιεί ως βασική κλίμακα της μουσικής μας αυτή των 24 τμημάτων, υιοθετώντας το χωρισμό σε τεταρτημόρια (όπως δηλ. και οι Άραβες), θεωρώντας ότι ανταποκρίνεται στην πράξη της μουσικής μας
(να θυμίσουμε ότι τον ίδιο καιρό ο Σύριος Mishaqa έλεγε ότι η κλίμακα των 68 τμημάτων -και όχι των λόγων- του Χρυσάνθου, η οποία είναι πανομοιότυπη διαστηματικά με τη μεταγενέστερη της Επιτροπής, αποδίδει πιστότερα τα ανατολικά άσματα από την αραβική κλίμακα των 24 τμημάτων!). Δεν αρνείται το χωρισμό σε τριτημόρια και τα διαστήματα που προκύπτουν από το χωρισμό αυτό, όμως λέει:
"ας θυσιαστεί ένα μικρό μέρος, προς όφελος του συνόλου", άποψη που ασπάζεται ακόμα περισσότερο και ο Ducoudray.
Η τελευταία αυτή παρατήρηση είναι σημαντική, καθώς δείχνει ότι με την υπάρχουσα παρασήμανση και τη διαίρεση σε τεταρτημόρια, κάποια διαστήματα ξεφεύγουν. Η κλίμακα των 36 μορίων της Πατριαρχικής Επιτροπής ή, ακόμα καλύτερα, των 72 μορίων που χρησιμοποιούμε σήμερα, δεν έχει αυτό το μειονέκτημα. Ας θυμηθούμε κι ας ονοματίσουμε τις αλλοιώσεις που πρότεινε η Επιτροπή:
- δίεση/ύφεση απλή (2 μορίων): δηλώνει φθόγγο απλώς υψωμένο/χαμηλωμένο.
- δίεση/ύφεση μονόγραμμη (4 μοριών): δηλώνει μαλακή δίεση/ύφεση
- δίεση/ύφεση δίγραμμή (6 μορίων): δηλώνει σκληρή δίεση/ύφεση
- δίεση/ύφεση τρίγραμμη (8 μορίων): δηλώνει εναρμόνια δίεση/ύφεση (εφόσον απομένει εναρμόνιο διάστημα, δηλ. πολύ μικρό, τριτημόριο-τεταρτημόριο)
Αν ξεφύγουμε από τα αυστηρά μαθηματικά των μορίων και πάμε στην πράξη, θα δούμε ότι ακούμε όλοι μας τα διαστήματα αυτά: το χαμηλωμένο ΚΕ στο λέγετο, όταν το μέλος φτάνει ως εκεί, η μαλακή ύφεση του ΖΩ στον πλ. δ'
(που αγνοούν οι της σχολής Καρά, ακόμα κι ο κ. Δεσπότης φαίνεται μάλλον να εκπλήσσεται από το μαλακό ΖΩ ύφεση του Ducoudray στους διατονικούς ήχους, συμπεριφορά όμως απόλυτα γνωστή σε όποιον ακούει παραδοσιακούς ψάλτες), η δίεση του ΓΑ στον πλ. α' τρίφωνο, το εναρμόνιο διάστημα ΒΟΥ-ΓΑ στον Γ΄ήχο ή η εναρμόνια δίεση ΚΕ-ΖΩυφ. στον βαρύ εναρμόνιο, δείχνουν ότι οι 4 υποδιαιρέσεις της Επιτροπής είναι γνωστές σε όλους και αποτελούν τις 4 βασικές αλλοιώσεις φθόγγων στη μουσική μας. Το ζητούμενο είναι τώρα
ποιες από αυτές τις 4 αλλοιώσεις δηλώνονται με το σύστημα Αφθονίδη/Ducoudray; Προφανώς:
- ημιδίεση = μαλακή δίεση
- δίεση = σκληρή δίεση
- υπερδίεση = εναρμόνια δίεση
Απομένει λοιπόν ο απλώς υψωμένος ή χαμηλωμένος φθόγγος, ο οποίος, όταν δηλώνεται εφόσον χρησιμοποιείται γι' αυτόν κάποιο σημείο, δεν μπορεί να είναι άλλο από την ημιδίεση/ημιύφεση, που δηλώνει την ελάχιστη αλλοίωση στο σύστημα Αφθονίδη/Ducoudray.
Συμπέρασμα:
θα πρέπει να λάβουμε υπόψη, κατά την ανάγνωση των μουσικών κειμένων του Αφθονίδη/Ducoudray την περίπτωση να θέλει να δηλωθεί μια ελάχιστη μεταβολή του τόνου, λιγότερη από τη μαλακή δίεση/ύφεση, και να χρησιμοποιείται η ημιδίεση/ημιύφεση, λόγω έλλειψης άλλου σημείου, που οφείλεται στη διαίρεση της κλίμακας με ελάχιστο όριο το τεταρτημόριο.
Επίσης, ο Αφθονίδης σημειώνει ότι
"η έλξη εκτελείται αυθόρμητα, άκοπα και φυσιολογικά, σχεδόν εν αγνοία του ψάλτη και προσδίδει στη μελωδία ένα είδος διακυμάνσεως, που αποτελεί έναν από τους ιδιωματικούς χαρακτήρες της". Αλλού λέει ότι με την έλξη επιτυγχάνεται η ομαλή μετάβαση από φθόγγο σε φθόγγο και όχι η σκληρή, όπως γίνεται στη δυτική μουσική. Επομένως
αποστολή της έλξης, κατά τον Αφθονίδη, είναι να κάνει τη μετάβαση στους δεσπόζοντες φθόγγους πιο ομαλή και όχι πιο αφύσικη. Άρα όταν βλέπουμε έλξεις που θα πρέπει να ζορίσουμε τη φωνή μας για να τις κάνουμε, σημαίνει ότι κάτι δεν πάει καλά...
Έχοντας αυτά κατά νου, σχολιάζω όσα μου ζητήθηκαν:
Σαφώς στην επιστολή ο Αφθονίδης λέει άλλα πράγματα από τον Καρά και επιβεβαιώνονται όσα είχα γράψει. Ας τα δούμε:
- Α' ΗΧΟΣ: στην πενταχορδική κλίμακα του ήχου δεν έχει ο Αφθονίδης κάποια έλξη του ΓΑ προς τον ΔΙ, κι ούτε μιλάει εκεί για κάτι τέτοιο, παρά μόνο για χαμήλωμα του ΒΟΥ στην κάθοδο. Και στο στιχηραρικό Κύριε εκέκραξα στο βιβλίο του Ducoudray, που έχει βέβαια κυρίως το ΓΑ ως δεσπόζοντα φθόγγο, δεν υπάρχει καμία έλξη ΓΑ=>ΔΙ, ακόμα και στο τελικό "ΕΙΣΑΚΟΥσόν μου Κύριε", που έχουμε μια παροδική στάση στον ΔΙ (άραγε αυτό αποτελεί οδηγό για τα υπόλοιπα μέλη, κ. Δεσπότη
- Β' ΗΧΟΣ: θεωρεί ότι υπάρχει μια μόνιμη έλξη του ΓΑ προς τον ΔΙ επιπέδου ημιδίεσης. Άρα μιλάμε είτε για μαλακή έλξη, είτε για απλώς υψωμένο φθόγγο, όχι πάντως για τη σκληρή δίεση που σημειώνει επανειλημμένως ο Καράς (βλ. θεωρητικό, τ. Β' σελ. 6 κ.εξ.)
- Γ' ΗΧΟΣ: η γνωστή έλξη του ΒΟΥ προς τον ΓΑ, που δέχονται όλοι.
- Δ' ΗΧΟΣ: θεωρεί μονίμως το ΚΕ με ημιδίεση (ανοδικά και καθοδικά), που προφανώς δηλώνει φθόγγο απλώς υψωμένο κατά 1 κόμμα, όπως όρισε και η Επιτροπή και επ' ουδενί τις διέσεις του Καρά. Το παράδοξο είναι ότι θεωρεί κι ότι ο ΖΩ είναι μονίμως σε... ημιύφεση (!), είτε σε στάση, είτε σε κάθοδο. Ο Ducoudray διευκρινίζει ότι αυτό γίνεται στα παπαδικά μέλη, για τα οποία και κάνει λόγο και ο Αφθονίδης κάτω από την κλίμακα αυτή. Η μαλακή εκτέλεση πάντως του ΖΩ ύφεση σε δ' και πλ. δ' είναι στοιχείο που δεν το έχει ο Καράς, που προβλέπει μόνο σκληρή δίεση, και γενικώς οι της σχολής του δεν το θέλουν (λένε ότι πάντα το ΖΩ είναι σε σκληρή ύφεση σε όλους τους διατονικούς ήχους στην κάθοδο, ο Ducoudray όμως, ο Αφθονίδης, η Επιτροπή και -κυρίως- η ζώσα παράδοση άλλα λένε...) Επίσης, μιλάει για "νόμο της έλξεως στα μι και σολ", που σημαίνει τις μαλακές αλλοιώσεις των ΠΑ, ΓΑ και όχι τις σκληρές του Καρά.
- ΠΛ. Α': δεν κάνει λόγο για διεσοϋφέσεις, εκτός των μονίμων υφέσεων του ΒΟΥ και του ΖΩ στην κάθοδο.
- ΠΛ.Β': δεν κάνει λόγο για διεσοϋφέσεις (ούτε φυσικά για ΝΗ δίεση, που τόσο διατυμπανίστηκε)
- ΒΑΡΥΣ: στον εναρμόνιο, εκτός του μικρού ΒΟΥ-ΓΑ, δεν σημειώνεται κάτι άλλο. Στον διατονικό, δέχεται μονίμως χαμηλωμένο ΖΩ με ημιύφεση, καθώς και ΒΟΥ στην κάθοδο.
- ΠΛ. Δ': Έχει μόνιμη ημιδίεση στον ΠΑ (προφανώς εννοεί τον υψωμένο ΠΑ της Επιτροπής) και στο ΓΑ μόνο στην άνοδο (όχι τη σκληρή του Καρά).
Από το γεγονός ότι ο Αφθονίδης:
- δεν προβλέπει πουθενά σκληρές διέσεις, όπως ο Καράς,
- θεωρεί αποστολή των έλξεων την ομαλότητα του μέλους
- ημιδιέσεις φαίνεται να εννοεί πολλές φορές την ύψωση ενός φθόγγου με απλή δίεση, όπως καταγράφηκε αργότερα στα σημεία αυτά από την Επιτροπή,
προσωπικά συμπεραίνω ότι η οπτική που βλέπει το θέμα των έλξεων είναι τελείως διαφορετική από τον Καρά, που μιλάει για σκληρές διέσεις, ενώ και στην πράξη το άκουσμα που δίνει κάθε άλλο παρά ομαλότητα προδίδει στο μέλος...
Αυτά για την ώρα, έχω σκοπό επανέλθω και με άλλες διευκρινήσεις, αλλά και με ακούσματα, για να καταστεί σαφές τι εννοούμε μαλακές έλξεις και όχι να μας παρουσιάζονται άνθρωποι που έθεσαν σωστά το θέμα των έλξεων στο γενικό τους πλαίσιο, όπως ο Αφθονίδης, ή ερμήνευσαν σωστά τις έλξεις, όπως ο Ναυπλιώτης, ως θιασώτες του Καρά... (όπως έγινε από το φίλο Αντώνη Αετόπουλο στο Δ' συνέδριο του ΙΒΜ, όπου ακούγονταν έλξεις τελείως διάφορες από αυτές που έχει ο Καράς και επιχειρήθηκε "δικαίωση" του μακαρίτη με το σκεπτικό ότι στα τάδε σημείο "υπάρχει κάποια έλξη..."!!!)
