Ένα απλοϊκό ερώτημα: Μήπως η χρήση του κοντακίου της Μεταμορφώσεως προήλθε από Μονή επ’ ονόματι της Μεταμορφώσεως (πράγμα σύνηθες) ως Κοντάκιον του Ναού της, ενώ το νεκρώσιμον μήπως κείται – με το μαρτυρικό «Ως απαρχάς…»- για χρήση αρχικώς κατά τα Σάββατα μετά του «Αλληλούια» ;
Ἴσως τὸ κοντάκιο τῆς μεταμορφώσεως νὰ προῆλθε ἀπὸ μονὴ τῆς μεταμορφώσεως ἤ ἄλλης δεσποτικῆς ἑορτῆς ἤ, μετὰ τὴ σταυρώσιμη ὧρα (ἕκτη ἤ ἐνάτη) προτιμήθηκε ἕνα ἑορταστικὸ (λειτουργία) κοντάκιο μὲ σταυρικὸ ὑπαινιγμό. Τὸ νεκρώσιμο κοντάκιο Μετὰ τῶν ἁγίων εἶναι ἀνεξάρτητο ἀπὸ ἡμέρα (πλὴν Κυριακῆς καὶ μεγάλης ἑορτῆς) ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ ια' αἰ.
Ἡ ἀρχέτυπη καὶ προτεινόμενη διάταξη εἶναι ὅτι κοντάκια ἢ ἄλλα τροπάρια δὲν λέγονται
(χφφ. ὡρολόγια Σινὰ 863 θ’ αἰ. ἔκδ. J. Mateos σ. 55, Τορίνου Taurinensis B. VII. 30 τέλη θ’ αἰ. φ. XIIv, Erlangen A 2 τοῦ ἔτους 1025 φ. 36v, Houghton gr. 3 τοῦ ἔτους 1105 φ. 248v, Σινὰ 49 τοῦ ἔτους 1120 φ. 170v, Paris. gr. 1154 τυπικὸ ιβ’ αἰ. φ. 109r, τυπικὸ Εὐεργέτιδος μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1098-1118 σ. 508, Μ. Λαύρας Γ-5 ΤΑΣ ιβ’ αἰ. φ. 73v, Σινὰ 1095 ΤΑΣ ιβ’ αἰ. φ. 86v, Vat. gr. 782 ΤΑΣ α’ ἥμισυ ιγ’ αἰ. φ. 74r, Λειμῶνος 295 ὡρολόγιο β' ἥμισυ ιβ' αἰ. σ. 160, χφ. Σινὰ 870 ὡρολόγιο ιγ’ αἰ. φ. 63v, ΤΑΣ κεφ. κα’).
Μεταγενέστερη παράδοση:
«τὰ ἀπολυτίκια τῆς ἑβδομάδος καὶ τοῦ ἁγίου, προεγράφησαν εἰς τὸν ὄρθρον. Δόξα, Μετὰ τῶν ἁγίων ἀνάπαυσον Χριστέ, Καὶ νῦν, θεοτοκίον, Προστασία τῶν χριστιανῶν ἀκαταίσχυντε»
(χφ. Φλωρεντίας Plutei 05.05 ὡρολόγιο ια’-ιβ’ αἰ. φ. 331v). Στὸν ὄρθρο διευκρινίζεται «καὶ εἰ μὲν ἐστὶν ἅγιος ἑορταζόμενος, λέγε τὸ τροπάριον αὐτοῦ» (φ. 323r).
«Τὸ ἀπολυτίκον τῆς ἡμέρας»
(τυπικὸ Μεσσήνης τοῦ ἔτους 1131 σ. 203, χφ. Vat. gr. 1877 τυπικὸ Θεοτόκου Μήλι Σικελίας φ. 195r).
Τὸ κοντάκιο τοῦ ναοῦ. Δόξα, Μετὰ τῶν ἁγίων. Καὶ νῦν, Προστασία τῶν χριστιανῶν
(χφ. ΤΑΣ Σινὰ 1094 ιβ’ αἰ. φ. 8r, ἁγ. Σάβα 312 τοῦ ἔτους 1201 φφ. 8v, 94v, Βατοπαιδίου 1202 μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1223-1300 φφ. 11v-12r, ἁγ. Σάβα 628 ιγ’ αἰ. φ. 127r, Πρωτάτου 72 ιγ’ αἰ. φ. 11r, Καρακάλλου 305 ιγ’ αἰ. φ. 14v, Paris. gr. 402 ιγ’-ιδ’ αἰ. φ. 5r, Paris. Coisl. gr. 361 ιγ’ αἰ. φ. 19r) ἐναλλακτικὴ πρόταση.
«τὸ τροπάριον τῆς ἡμέρας καὶ τὸ θεοτοκίον»
(χφ. Μονάχου Bayerische Staatsbibliothek gr. 320 ὡρολόγιο ιβ’ αἰ. φ. 76v).
«τὸ ἀπολυτίκιον τῆς ἡμέρας» τῆς ἑβδομάδος (γράφει μόνο τὸ τῆς Δευτέρας), τὸ κοντάκιο τοῦ ἁγίου τοῦ ναοῦ, «Δόξα, Μετὰ τῶν ἁγίων..., Καὶ νῦν, Προστασία τῶν χριστιανῶν...»
(χφ. Βritish Library Additional 31214 ὡρολόγιο ιβ’ αἰ. φφ. 127r-128r).
«καὶ εἰ μὲν ἐστὶν ἅγιος ἑορταζόμενος λέγε τὸ κοντάκιον, εἰ δὲ ἐστὶ Κυριακή, λέγε τοῦ ἤχου τὴν ὑπακοήν, εἰ δὲ ψάλλεις ἀλληλούια, λέγε» τὸ ἀπολυτίκιο καὶ τὸ κοντάκιο τῆς ἡμέρας τῆς ἑβδομάδος (καὶ τοῦ Σαββάτου), «Μετὰ τῶν ἁγίων..., Προστασία τῶν χριστιανῶν»
(χφ. Κρατικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ῥωσίας (RGB) 270 37 ὡρολόγιο ιβ’-ιγ’ αἰ. φφ. 153v-157v).
«Ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν...Ἐλέησον ἡμᾶς Κύριε ἐλέησον ἡμᾶς. Δόξα, Κύριε ἐλέησον ἡμᾶς. Καὶ νῦν, Τῆς εὐσπλαχνίας τὴν πηγήν. Εὔσπλαχνε μακρόθυμε»
(χφ. Σινὰ 904 ὡρολόγιο τοῦ ἔτους 1211 φφ. 133v-134v).
Ἀπολυτίκιο τῆς ἡμέρας, τοῦ ναοῦ Καὶ νῦν, θεοτοκίον
(χφ. Σινὰ 1097 τυπικὸ Συμεὼν ἀρχιεπισκόπου Σινὰ τοῦ ἔτους 1214 φ. 16r).
Ἀπολυτίκιο ναοῦ, Ἀπόστολοι μάρτυρες καὶ προφῆται. Δόξα, Μετὰ τῶν Ἁγίων. Καὶ νῦν, Τῇ πρεσβείᾳ Κύριε
(ὅπ.πρ. φ. 33v).
«τὸ ἀπολυτίκιο τῆς ἡμέρας» τῆς ἑβδομάδος (γράφει μόνο τὸ τῆς Δευτέρας), τὸ κοντάκιο τοῦ ἁγίου τοῦ ναοῦ, «Δόξα, Μετὰ τῶν ἁγίων..., Καὶ νῦν, Προστασία τῶν χριστιανῶν...»
(χφ. Paris. gr. 329 ὡρολόγιο α’ ἥμισυ ιγ’ αἰ. σσ. 25-26).
Τὸ κοντάκιο τοῦ ναοῦ. Δόξα, Καὶ νῦν, Προστασία τῶν χριστιανῶν
(χφ. Τ. Σταυροῦ 73 ΤΑΣ ιγ’ αἰ. φ. 83r).
«Πρεσβεία θερμὴ...καὶ λέγε ἕτερα τροπάρια ὅσα θέλεις»
(χφ. Paris. gr. 398 ὡρολόγιο ιγ’ αἰ. φφ. 86v-87r).
«Τὸ κοντάκιον τῆς ἡμέρας καὶ τοῦ ἁγίου τῆς μονῆς. Ὡς ἀπαρχὰς τῆς φύσεως...Δόξα, Μετὰ τῶν ἁγίων..., Καὶ νῦν, Προστασία τῶν χριστιανῶν...»
(χφ. Σινὰ 866 ὡρολόγιο ιγ’ αἰ. φφ. 65v-66r).
Κοντάκιο τῆς ἡμέρας τῆς ἑβδομάδος...Ὡς ἀπαρχάς τῆς φύσεως, Μετὰ τῶν ἁγίων..., Προστασία τῶν χριστιανῶν. Σὲ Κυριακὴ λέγεται ἡ ὑπακοὴ
(Vat. gr. 1867 ὡρολόγιο ιγ’ αἰ. φφ. 71r-72v).
«Κοντάκιον. Ἐπὶ τοῦ ὄρους μετεμορφώθης καὶ ἕτερα ὅσα βούλεσαι. Δόξα, Μετὰ τῶν ἁγίων...Καὶ νῦν, Προστασία τῶν χριστιανῶν»
(χφ. Μ. Λαύρας Β-25 ὡρολόγιο ιγ’ αἰ. φ. 222r).
«Ἐὰν δὲ ἐστὶν ἑορταζόμενος ἅγιος ἤ ἑορτὴ ἤ μεθέορτα λέγομεν τὸ κοντάκιον αὐτῆς. Εἰ δ’ οὔ, λέγομεν τὸ κατὰ τὴν ἡμέραν» τῆς ἑβδομάδος κοντάκιο...«Τῷ Σαββάτῳ εἰς μάρτυρας», ἐννοεῖ τὸ Ὡς ἀπαρχάς τῆς φύσεως, «Δόξα, Μετὰ τῶν ἁγίων, Καὶ νῦν, Προστασία τῶν χριστιανῶν»
(χφ. Σινὰ 62 ὡρολόγιο ιγ’ αἰ. φφ. 176v-177r).
«Ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν...Ἀπόστολοι μάρτυρες καὶ προφῆται...Μνήθητι κύριε ὡς ἀγαθὸς τῶν δούλων σου...Μετὰ τῶν ἁγίων...Προστασία τῶν χριστιανῶν...»
(χφ. Barocci 21, ὡρολόγιο μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1240-1325 φφ. 228αv-228βr).
«Τὰ κοντάκια τῆς ἑβδομάδος. Τῇ Δευτέρᾳ...Τῷ Σαββάτῳ Ἀπόστολοι μάρτυρες καὶ προφῆται, Δόξα, Μετὰ τῶν ἁγίων...Καὶ νῦν, Ὡς ἀπαρχὰς...Θεοτοκίον Προστασία τῶν Χριστιανῶν...Θεοτοκίον Πρεσβεία θερμὴ...»
(χφ. Τ. Σταυροῦ 53 ὡρολόγιο ιγ’-ιδ’ αἰ. φφ. 34v-36r).
«Μετεμορφώθης ἐν τῷ ὄρει...Δόξα, Μετὰ τῶν ἁγίων...Καὶ νῦν, Προστασία τῶν χριστιανῶν...»
(χφ. Σινὰ 893 ὡρολόγιο τοῦ ἔτους 1382 φφ. 82v-83r).
Κοντάκιο τῆς ἡμέρας τῆς ἑβδομάδος ἕως Παρασκευῆς, «Ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν...Δόξα, Μετὰ τῶν ἁγίων...Καὶ νῦν, Προστασία τῶν χριστιανῶν...Τῷ Σαββάτῳ Ὡς ἀπαρχάς τῆς φύσεως...»
(Paris. gr. 348, ὡρολόγιο τοῦ ἔτους 1390 φφ. 89v-91v).
«Λέγε κοντάκιον οἷον θέλεις καὶ εὐθὺς Δόξα, Μετὰ τῶν ἁγίων...Καὶ νῦν, Προστασία τῶν χριστιανῶν...»
(χφ. Paris. gr. 263 ὡρολόγιο ιδ’ αἰ. φ. 178r).
«τὸ κατὰ τὴν ἡμέραν τροπάριον»
(Σινὰ 869 ὡρολόγιο μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1300-1375 φ. 48r).
«Τροπάριον τῆς ἡμέρας. Δόξα, Μετὰ τῶν ἁγίων...Καὶ νῦν, Προστασία τῶν χριστιανῶν...»
(χφ. Σινὰ 905 ὡρολόγιο ιδ’ αἰ. φ. 144r).
«Τὸ ἀπολυτίκιον τοῦ κατὰ τὴν ἡμέραν ἁγίου καὶ αὐτά: Ταῖς τῶν δακρύων σου ῥοαῖς, Γεωργηθεὶς ὑπὸ Θεοῦ ἀνεδείχθης, Μετὰ τῶν ἁγίων, Ὁ βυθοῖς σοφίας, Μακαρίζομέν σὲ πᾶσαι» αἱ γενεαὶ
(χφ. Σινὰ 907 ὡρολόγιο ιδ’ αἰ. φ. 69v).
Ἀπολυτίκιο τῆς ἡμέρας τῆς ἑβδομάδος ἕως Παρασκευῆς, «Ἀπόστολοι μάρτυρες καὶ προφῆται, Μνήθητι κύριε ὡς ἀγαθὸς τῶν»
(Κρατικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ῥωσίας (RGB) 270 38 ὡρολόγιο ιδ’ αἰ. φ. 127r-v).
«Τὸ τροπάριον τῆς ἡμέρας ἤ τοῦ ἁγίου τοῦ τυχόντος, ὁμοίως καὶ τὸ κοντάκιο τοῦ ἁγίου καὶ ἄλλα ὅσα βούλεται» ὁ προεστώς. Ἀκολουθοῦν τὰ ἀπολυτίκα τῆς ἑβδομάδος, ἄλλα ἀπολυτίκια ἁγίων, τὰ κοντάκια τῆς ἑβδομάδος καὶ «θεοτοκίον Προστασία τῶν χριστιανῶν...»
(χφ. Βritish Library Additional 22507 ὡρολόγιο ιδ’ αἰ. φφ. 31r-33v).
Κοντάκιο τῆς ἡμέρας τῆς ἑβδομάδος ἕως Παρασκευῆς, «Τῷ Σαββάτῳ ἰδιόμελον Ὡς ἀπαρχάς τῆς φύσεως...Ψάλλομεν καὶ τοῦ ἁγίου τῆς μονῆς τὸ κοντάκιον. Δόξα, Μετὰ τῶν ἁγίων...Καὶ νῦν, Προστασία τῶν χριστιανῶν...»
(χφ. Σινὰ 1980 ὡρολόγιο ιδ’ αἰ. φφ. 104v-108v).
«Ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν...Μετὰ τῶν ἁγίων...Καὶ νῦν, Προστασία τῶν χριστιανῶν...»
(χφ. Σινὰ 933 ὡρολόγιο ιδ’ αἰ. φφ. 145v-146v).
«Τὸ κοντάκιον τοῦ ἁγίου καὶ τῆς ἡμέρας» τῆς ἑβδομάδος ἕως Παρασκευῆς. «Τῷ Σαββάτῳ Ἀπόστολοι μάρτυρες, Ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν, Τῶν ἐν ὅλῳ τῷ κόσμῳ, Ὡς ἀπαρχάς τῆς φύσεως. Δόξα, Μετὰ τῶν ἁγίων. Καὶ νῦν, Προστασία τῶν χριστιανῶν»
(χφ. Paris. gr. 385 ὡρολόγιο ιδ’ αἰ. φ. 275r).
Κοντάκιο τῆς ἡμέρας τῆς ἑβδομάδος ἕως Παρασκευῆς, «Τῷ Σαββάτῳ Ἀπόστολοι μάρτυρες...Δόξα, Μετὰ τῶν ἁγίων...Καὶ νῦν, Ὡς ἀπαρχάς τῆς φύσεως...Πρεσβεία θερμὴ...Προστασία τῶν χριστιανῶν...»
(χφ. ΕΒΕ 2042 ὡρολόγιο τέλη ιδ’ αἰ.).