Γιώργος Μ.
Γιώργος Μπάτζιος
Αύριο θα ακούσουμε -ανάμεσα σε άλλες ποιητικές αναφορές στην εντάφια όψη- ότι ο Λάζαρος ήταν "εἰλημένος κειρίαις".
1
ΚΕΙΡΙΑ-ΣΟΥΔΑΡΙΟΝ
Κειρία είναι o δεσμός και ειδικά στον πληθυντικό (κειρίαι) οι επιτάφιοι δεσμοί.
Λέει ο Μέγας Φώτιος στο σπουδαίο έργο του "Λέξεων Συναγωγή" (Κ 1188.15-9):
Διαφορετικό είναι το σουδάριο. Έτσι έλεγαν στην εποχή του Χριστού την πλατιά ταινία από λευκό ύφασμα με την οποία τύλιγαν την κεφαλήν του νεκρού (Λεξικό Παπύρου, λ. σουδάριον). Γι’ αυτό ακούμε αύριο να γίνεται διάκριση σε αυτά τα δύο εντάφια ενδύματα:
2
ΕΙΛΗΜ<Μ>ΕΝΟΣ
Αλλά η πραγματική δυσκολία είναι στο εἰλημμένος, γιατί όπως είναι γραμμένη η λέξη παροδηγεί, δεν παραπέμπει στο σωστό ρήμα. Πρώτη φορά είχα αναρωτηθεί για τη γραφή της λέξης εἰλημ(μ)ένος με αφορμή τα μεγαλυνάρια των Χριστουγέννων, όπου απαντά η φράση "σπαργάνοις εἰλημένον". Η σκέψη που μπορεί να έλθει στο νου κάποιου είναι το ρήμα ἐλίσσω «τυλίγω» (ιωνικός τύπος: εἰλίσσω ) και δεν είναι καθόλου άστοχη, αν σκεφτεί κανείς ότι σε πολλά χωρία η λέξη σπάργανον συνδυάζεται με τη λέξη ἐλίσσομαι, π.χ.:
Αλλά στην περίπτωση αυτή η μετοχή του Παθ. Παρακειμένου θα ήταν εἰλιγμένος. Αν πάλι η μετοχή ήταν από το εἴλημμαι (παθητικός παρακείμενος του ρ. λαμβάνω), τὀτε δεν βγαίνει νόημα (λαμβάνομαι σπαργάνοις;).
3
ΕΙΛΕΩ
Το εργαλεία ανάλυσης της γλώσσας που έχουμε δείχνουν ότι ο τύπος που ψάχνουμε είναι η μετοχή Παθ. Παρακειμένου του αρχαίου και μετέπειτα σπανιότατου ρήματος εἰλέω (κ. εἴλω κ. εἴλλω) που σημαίνει «κυλώ, περιστρέφω» (έχει πολλές σημασίες για την ακρίβεια, που όλες όμως συνδέονται με την έννοια του περιστρέφω).
Αυτό το ρήμα συνδέεται με σημαντικές λέξεις: από εκεί είναι ο ειλ-εός (διοτι αναφέρεται σε συστροφή του εντέρου) και κυρίως από εκεί είναι το ειλητάριο (επειδή περιτυλίγεται). Άλλα ομόρριζά του είναι οι λέξεις ἕλ-ιξ, -ικος, ἔλυ-τρο(ν), (ε)ἴλ-ιγγος, ὅλ-μος, ίλη ίσως και το οὖλ-ο(ν). Από εκεί πιθανόν είναι και το ειλικρινής (εἰλι + κρίνω), αν υποτεθεί ότι πρόκειται για μεταφορική χρήση τής λέξης από την εικόνα της περιστροφικής κίνησης του κοσκινίσματος τού αλεύρου (υπόθεση που ενισχύεται από την αρχική σημ. «καθαρός, αμιγής» τού επιθ. εἰλικρινής). (Ετυμολογικό Λεξικό Μπαμπινιώτη, λ. ειλεός, ειλικρινής).
3
ΑΛΛΟΙ ΤΥΠΟΙ
Το ρήμα μάς είναι περισσότερο οικείο σε άλλους τύπους, τον Αόριστο (εἴλησα) και τον Μελλοντα (εἰλήσω). Έτσι, π.χ. διαβάζουμε:
Στην Παλαιά Διαθήκη:
Στην υμνολογία των Χριστουγέννων (προεόρτιοι κανόνες):
Αλλά το πιο γνωστό είναι το δοξαστικό των Ωρών της Αποκαθηλώσεως «Σὲ τὸν ἀναβαλόμενον τὸ φῶς», όπου ακούμε:
Όπως και το απολυτίκιο:
4
ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΧΩΡΙΩΝ
Αφού σε όλες αυτές τις περιπτώσεις όπου μιλούμε για περιτύλιξη ενδύματος (κυριολεκτικά ή μεταφορικά) το υποκείμενο ρήμα είναι εἰλέω, τότε ο σωστός τύπος της μετοχής είναι εἰλημένος (και όχι εἰλημμένος από το ρ. λαμβάνομαι). Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να διορθωθούν (ή να επαναξεταστούν εκδοτικά) πολλά χωρία της υμνογραφίας, όπου η μετοχή παθητικού παρακειμένου είναι γραμμένη με δύο -μμ- (παραπέμποντας εσφαλμένα στο είλημμαι του ρ. λαμβάνω)
Ψάχνοντας (ψηφιακά) βρήκα τα παρακάτω:
5
ΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΘΑΝΑΤΟΣ
Επειδή στην υμνολογία η λέξη εἰλέω (> εἰλημένος) χρησιμοποιείται για τύλιγμα σώματος με ενδύματα, έχει άλλο ένα ιδιαίτερο γνώρισμα: συνδέει νοηματικά τη γέννηση με τον θάνατο, αφού αυτές είναι οι κύριες περιστάσεις όπου ένα σώμα τυλίγεται με ένδυμα από τρίτους (σε αντίθεση με την αυτοένδυση του ενήλικου). Έτσι:
Και δεν μπορώ εδώ να μη μνημονεύσω το υμνογραφικό χωρίο όπου οι δύο αυτές μορφές τυλίγματος ενώνονται σε μία: τη φράση "εντάφια σπάργανα", θαυμάσιο συνδυασμό ποιητικής τόλμης και θεολογικού βάθους.
Για το πρώτο (ποιητική τόλμη) αρκεί να αναλογιστούμε εκτός από τη διαχρονικότητα του μοτίβου (θάνατος=γέννηση) το πόσο "μοντέρνος" στάθηκε ο μεγαλύτερος ίσως ποιητής του 20ουαιώνα, Τ.Σ. Έλιοτ, ο οποίος έβαλε ως φράση που διατρέχει σαν μότο τα «4 κουαρτέτα» το: "In my beginning is my end"(εις την αρχήν μου είναι το τέλος μου), όπως και αλλού μιλώντας για το ταξίδι των μάγων: «Κάναμε τόσον δρόμο για γέννα ή θάνατο; / [...] / Ήταν η γέννηση τούτη, σκληρή, πικρή αγωνία σαν θάνατος. Σαν τον δικό μας θάνατο») -όπου όμως η φορά του ζεύγους είναι αντίστροφη.
Για το δεύτερο (θεολογικό βάθος) αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι τα εντάφια σπάργανα, ως «εντάφια» τυλίγουν κάτι που πέθανε, αλλά ως «σπάργανα» κάτι που μόλις γεννήθηκε και θα ζήσει - εννοώντας έτσι ότι αυτός ο τάφος είναι πηγή της ζωής.
Με αυτή τη σκέψη σας χαιρετώ εν όψει της «αργίας» του Πάσχα. Είθε αυτά τα σπάργανα να ζωοποιήσουν και τη δική μας καρδιά.
1
ΚΕΙΡΙΑ-ΣΟΥΔΑΡΙΟΝ
Κειρία είναι o δεσμός και ειδικά στον πληθυντικό (κειρίαι) οι επιτάφιοι δεσμοί.
Λέει ο Μέγας Φώτιος στο σπουδαίο έργο του "Λέξεων Συναγωγή" (Κ 1188.15-9):
Κειρία. οἱ δεσμοί· τὰ σχοινία. θηλυκῶς. παρὰ τὸ κείρω͵ τὸ κόπτω͵ τουτέστι παρὰ τὸ εἰς λεπτὰ κόπτεσθαι αὐτά. ἢ παρὰ τὸ κέρας͵ τὸ σημαῖνον τὰς τρίχας͵ κερία͵ καὶ πλεονασμῷ τοῦ ι κειρία. καὶ γὰρ ἐκ τριχῶν ἦσαν κατὰ τὸ παλαιόν.
.......
Κειρίαι. οἱ ἐπιτάφιοι δεσμοί.
.......
Κειρίαι. οἱ ἐπιτάφιοι δεσμοί.
ἐξῆλθεν ὁ τεθνηκὼς δεδεμένος τοὺς πόδας καὶ τὰς χεῖρας κειρίαις,
καὶ ἡ ὄψις αὐτοῦ σουδαρίῳ περιεδέδετο. (Ιωάν. 11, 44)
καὶ ἡ ὄψις αὐτοῦ σουδαρίῳ περιεδέδετο. (Ιωάν. 11, 44)
2
ΕΙΛΗΜ<Μ>ΕΝΟΣ
Αλλά η πραγματική δυσκολία είναι στο εἰλημμένος, γιατί όπως είναι γραμμένη η λέξη παροδηγεί, δεν παραπέμπει στο σωστό ρήμα. Πρώτη φορά είχα αναρωτηθεί για τη γραφή της λέξης εἰλημ(μ)ένος με αφορμή τα μεγαλυνάρια των Χριστουγέννων, όπου απαντά η φράση "σπαργάνοις εἰλημένον". Η σκέψη που μπορεί να έλθει στο νου κάποιου είναι το ρήμα ἐλίσσω «τυλίγω» (ιωνικός τύπος: εἰλίσσω ) και δεν είναι καθόλου άστοχη, αν σκεφτεί κανείς ότι σε πολλά χωρία η λέξη σπάργανον συνδυάζεται με τη λέξη ἐλίσσομαι, π.χ.:
σπαργάνοις εἰλίσσεται, καὶ ἐν φάτνῃ τίθεται, βρέφος ὁρώμενος, ὁ προαιώνιος Θεός (προεόρτιος κανών Χριστουγέννων)
3
ΕΙΛΕΩ
Το εργαλεία ανάλυσης της γλώσσας που έχουμε δείχνουν ότι ο τύπος που ψάχνουμε είναι η μετοχή Παθ. Παρακειμένου του αρχαίου και μετέπειτα σπανιότατου ρήματος εἰλέω (κ. εἴλω κ. εἴλλω) που σημαίνει «κυλώ, περιστρέφω» (έχει πολλές σημασίες για την ακρίβεια, που όλες όμως συνδέονται με την έννοια του περιστρέφω).
Αυτό το ρήμα συνδέεται με σημαντικές λέξεις: από εκεί είναι ο ειλ-εός (διοτι αναφέρεται σε συστροφή του εντέρου) και κυρίως από εκεί είναι το ειλητάριο (επειδή περιτυλίγεται). Άλλα ομόρριζά του είναι οι λέξεις ἕλ-ιξ, -ικος, ἔλυ-τρο(ν), (ε)ἴλ-ιγγος, ὅλ-μος, ίλη ίσως και το οὖλ-ο(ν). Από εκεί πιθανόν είναι και το ειλικρινής (εἰλι + κρίνω), αν υποτεθεί ότι πρόκειται για μεταφορική χρήση τής λέξης από την εικόνα της περιστροφικής κίνησης του κοσκινίσματος τού αλεύρου (υπόθεση που ενισχύεται από την αρχική σημ. «καθαρός, αμιγής» τού επιθ. εἰλικρινής). (Ετυμολογικό Λεξικό Μπαμπινιώτη, λ. ειλεός, ειλικρινής).
3
ΑΛΛΟΙ ΤΥΠΟΙ
Το ρήμα μάς είναι περισσότερο οικείο σε άλλους τύπους, τον Αόριστο (εἴλησα) και τον Μελλοντα (εἰλήσω). Έτσι, π.χ. διαβάζουμε:
Στην Παλαιά Διαθήκη:
Καί ἔλαβεν Ἡλίας τὴν μηλωτὴν αὐτοῡ, καὶ εἴλησεν αὐτήν, καὶ ἐπάταξεν ἐν αὐτῇ τὰ ὕδατα, καῖ διῃρέθη τὸ ὕδωρ ἔνθεν καί ἔνθεν (Βασ. Δ 2, 8)
- ὡς βροτόν εἰλήσασα, σπαργάνοις φάτνῃ, ἐπανακλίνει αὐτόν.
- πῶς εἱληθήσῃ σπαργάνοις ὁ περιβάλλων, πόλον νεφέλαις;
Πῶς σε σινδόσιν εἰλήσω;
Ὁ εὐσχήμων Ἰωσήφ, ἀπὸ τοῦ ξύλου καθελὼν τὸ ἄχραντόν σου Σῶμα, σινδόνι καθαρᾷ, εἱλήσας καὶ ἀρώμασιν, ἐν μνήματι καινῷ κηδεύσας
4
ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΧΩΡΙΩΝ
Αφού σε όλες αυτές τις περιπτώσεις όπου μιλούμε για περιτύλιξη ενδύματος (κυριολεκτικά ή μεταφορικά) το υποκείμενο ρήμα είναι εἰλέω, τότε ο σωστός τύπος της μετοχής είναι εἰλημένος (και όχι εἰλημμένος από το ρ. λαμβάνομαι). Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να διορθωθούν (ή να επαναξεταστούν εκδοτικά) πολλά χωρία της υμνογραφίας, όπου η μετοχή παθητικού παρακειμένου είναι γραμμένη με δύο -μμ- (παραπέμποντας εσφαλμένα στο είλημμαι του ρ. λαμβάνω)
Ψάχνοντας (ψηφιακά) βρήκα τα παρακάτω:
- ἄϋλον φῶς ἰδεῖν κατηξιώθης τὸ τῆς Θεότητος εἶδος ἐπειλημμένον ὕλης βροτείας Ἀξιάγαστε. Σίμων Ζηλωτὰ (Ωδή δ, 10 Μαΐου)
- Θεῖον φρόνημα ἀνειλημμένοι ὦ ὑπέρμαχοι τοῦ Δυρραχίου (Κάθισμα, 17 Ιουνίου)
- Ἀπὸ παιδὸς τῇ πρὸς Θεὸν ἀγάπη συνειλημμένος (Ωδή Γ, 5 Ιοιυνίου)
- ἐβόησε γάρ μέσον, δεσμῶν κατειλημμένος (Ωδή Α, Τρίτη Γ ήχου)
- Τὴν ἄβυσσον ὁ κλείσας, νεκρὸς ὁρᾶται, καὶ σμύρνῃ καὶ σινδόνι ἐνειλημμένος, ἐν μνημείῳ κατατίθεται (κοντάκιον, Μ. Σάββατο)
- Ὀ τεταρταῖος ὀδωδώς, καὶ κειρίαις συνειλημμένος (κοντάκιο, Παρασκευή πρό των Βαΐων, Απόδειπνο)
- Εἰλημμένον κειρίαις, τὸν προσφιλῆ Κύριε, Ἅδου ἐκ νεκάδων, καὶ ζόφου τοῦτον ἀφήρπασας (Ωδή γ, Σαββ. Λαζάρου)
5
ΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΘΑΝΑΤΟΣ
Επειδή στην υμνολογία η λέξη εἰλέω (> εἰλημένος) χρησιμοποιείται για τύλιγμα σώματος με ενδύματα, έχει άλλο ένα ιδιαίτερο γνώρισμα: συνδέει νοηματικά τη γέννηση με τον θάνατο, αφού αυτές είναι οι κύριες περιστάσεις όπου ένα σώμα τυλίγεται με ένδυμα από τρίτους (σε αντίθεση με την αυτοένδυση του ενήλικου). Έτσι:
- τυλίγουμε ένα βρέφος με σπάργανα
- τυλίγουμε και ένα νεκρό σώμα με σάβανα:
Και δεν μπορώ εδώ να μη μνημονεύσω το υμνογραφικό χωρίο όπου οι δύο αυτές μορφές τυλίγματος ενώνονται σε μία: τη φράση "εντάφια σπάργανα", θαυμάσιο συνδυασμό ποιητικής τόλμης και θεολογικού βάθους.
Για το πρώτο (ποιητική τόλμη) αρκεί να αναλογιστούμε εκτός από τη διαχρονικότητα του μοτίβου (θάνατος=γέννηση) το πόσο "μοντέρνος" στάθηκε ο μεγαλύτερος ίσως ποιητής του 20ουαιώνα, Τ.Σ. Έλιοτ, ο οποίος έβαλε ως φράση που διατρέχει σαν μότο τα «4 κουαρτέτα» το: "In my beginning is my end"(εις την αρχήν μου είναι το τέλος μου), όπως και αλλού μιλώντας για το ταξίδι των μάγων: «Κάναμε τόσον δρόμο για γέννα ή θάνατο; / [...] / Ήταν η γέννηση τούτη, σκληρή, πικρή αγωνία σαν θάνατος. Σαν τον δικό μας θάνατο») -όπου όμως η φορά του ζεύγους είναι αντίστροφη.
Για το δεύτερο (θεολογικό βάθος) αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι τα εντάφια σπάργανα, ως «εντάφια» τυλίγουν κάτι που πέθανε, αλλά ως «σπάργανα» κάτι που μόλις γεννήθηκε και θα ζήσει - εννοώντας έτσι ότι αυτός ο τάφος είναι πηγή της ζωής.
Με αυτή τη σκέψη σας χαιρετώ εν όψει της «αργίας» του Πάσχα. Είθε αυτά τα σπάργανα να ζωοποιήσουν και τη δική μας καρδιά.