Γιώργος Μ.
Γιώργος Μπάτζιος
(ΣΗΜ είχα την αίσθηση ότι είχα ανεβάσει ξανά το θέμα αυτό, αλλά επειδή δεν το βρίσκω πουθενά, συμπεραίνω ότι μάλλον έκανα λάθος)
Στο υπέροχο μουσικά και ποιητικά οκτάηχο δοξαστικό της Κοιμήσεως «Θεαρχίῳ νεύματι» έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η ενότητα του δ΄ ήχου: Ταύτης γὰρ τὸ ὑπερβάλλον, ὑπερέχει πᾶσαν ἔννοιαν. Θα εξετάσω δύο γλωσσικά-ερμηνευτικά θέματα, επιχειρώντας και μια συνολική ερμηνεία του στίχου.
Α. ὑπερέχω με αιτιατική
Ξενίζει κάπως η σύνταξη του ρ. ὑπερέχω με αιτιατική (αντί της αναμενόμενης γενικής) στη συγκεκριμένη φράση (και όχι βεβαίως γενικά). Για τη χρήση αυτή η βάση νομίζω ότι είναι ένα ισχυρότατο αγιογραφικό ανάλογο, η φράση του Αποστόλου Παύλου (Φιλιπ. 4,7)
Τέτοιες μεστές νοήματος αγιογραφικές φράσεις (ἡ ὑπερέχουσα πάντα νοῦν εἰρήνη) λειτούργησαν συχνότατα όχι μόνο ως ποιητικά πρότυπα, αλλά ενίοτε και ως ισχυρότατα «σημασιο-συντακτικά ινδάλματα», τόσο για τους πατέρες, όσο και για τους υμνογράφους. Έτσι, στην υμνογραφία η φράση ὑπερέχω πάντα νοῦν ή κάποιο αντίστοιχο σημασιο-συντακτικό σχήμα χρησιμοποιήθηκε ομολογουμένως κατά κόρον. Δύο μόνο ενδεικτικά παραδείγματα:
Η επίμαχη φράση του οκτάηχου δοξαστικού της Θεοτόκου « ὑπερέχει πᾶσαν ἔννοιαν». δεν είναι παρά μια απλή ποιητική παραλλαγή της φρ. ὑπερέχουσα πάντα νοῦν΄
Ενώ η σημασία του ὑπερέχω είναι κατ’ εξοχήν συγκριτική, προϋποθέτει δηλ. ορισμένο β΄ όρο σύγκρισης, στη συγκεκριμένη όμως φράση (ὑπερέχει πᾶσαν ἔννοιαν) υπερισχύει η εκφραστική διάσταση, δηλ. η απόλυτη υπεροχή, όπου ατονεί -ή λειτουγεί εντελώς προσχηματικά- ο β΄ όρος σύγκρισης. (Είναι κάτι σαν τη διαφορά του συγκριτικού βαθμού από τον υπερθετικό).
Έπειτα, ας ληθεί υπ’ όψιν ότι οι ύμνοι αυτοί γράφονται μετά τον 8ο αιώνα και είναι βέβαιο ότι κάποιοι από τους συντακτικούς περιορισμούς της αρχαίας γλώσσας έχουν ελαφρώς ατονήσει. Ή μάλλον αποτελούν όχι τόσο έμφυτη, όσο επίκτητη, λόγια γνώση των ποιητών. Όχι πάντως τόσο εσωτερικευμένη γνώση, ώστε να υπερισχύσει ακόμα και στις περιπτώσεις όπου λόγοι συγκειμένου, κυρίως μετρικοί, επιβάλλουν κάτι διαφορετικό. Εν προκειμένω, είναι σημαντική η ρυθμοτονική παράμετρος, δηλαδή ότι το μετρικό-τονικό σχήμα υπερΕχει πΑσης εννΟΙας δεν είναι καθόλου βολικό για τον υμνωδό (ο οποίος σημειωτέον ήταν και δημιουργός της μουσικής).
Β. τὸ ὑπερβάλλον
Η μετοχή ὑπερβάλλον (ουσιαστικοποιημένη) με τη σημασία «ακρότητα, αποκορύφωμα» έχει την αφετηρία της πάλι στην Καινή Διαθήκη (Εφ. 1,19)
Με αυτή την έννοια χρησιμοποιείται συχνότατα στους πατέρες· ενδεικτικά (διατηρώ τη μορφή βιβλιογραφικής παραπομπής του TLG):
Ομοίως και σε ύμνους:
Η φράση λοιπόν «ταύτης τὸ ὑπερβάλλον» (όπου το ταύτης πρέπει να ληφθεί ως γενική κτητική) μπορεί να ερμηνευθεί ως «το αποκορύφωμα / η εξοχότητα / αυτό που την κάνει να ξεχωρίζει από όλα τα πλάσματα». Συνεπώς, μια αποδεκτή μετάφραση του στίχου θα μπορούσε να είναι:
Είναι το ακριβές νοηματικό αντίστοιχο του Μεγαλυναρίου της Θεοτόκου Τὴν Τιμιωτέραν τῶν Χερουβείμ, καὶ ἐνδοξοτέραν ἀσυγκρίτως τῶν Σεραφείμ, όπου η εξοχότητα της Θεοτόκου δηλώνεται μέσω της α-πορίας της συγκρίσεως.
Χρόνια Πολλά για την αγία εορτή της Θεοτόκου σε όλους τους αγαπητούς φίλους και αδελφούς του ευλογημένου αυτού ιστοτόπου!
Στο υπέροχο μουσικά και ποιητικά οκτάηχο δοξαστικό της Κοιμήσεως «Θεαρχίῳ νεύματι» έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η ενότητα του δ΄ ήχου: Ταύτης γὰρ τὸ ὑπερβάλλον, ὑπερέχει πᾶσαν ἔννοιαν. Θα εξετάσω δύο γλωσσικά-ερμηνευτικά θέματα, επιχειρώντας και μια συνολική ερμηνεία του στίχου.
Α. ὑπερέχω με αιτιατική
Ξενίζει κάπως η σύνταξη του ρ. ὑπερέχω με αιτιατική (αντί της αναμενόμενης γενικής) στη συγκεκριμένη φράση (και όχι βεβαίως γενικά). Για τη χρήση αυτή η βάση νομίζω ότι είναι ένα ισχυρότατο αγιογραφικό ανάλογο, η φράση του Αποστόλου Παύλου (Φιλιπ. 4,7)
Καὶ ἡ εἰρήνη τοῦ θεοῦ ἡ ὑπερέχουσα πάντα νοῦν , φρουρήσει τὰς καρδίας ὑμῶν καὶ τὰ νοήματα ὑμῶν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ
Τέτοιες μεστές νοήματος αγιογραφικές φράσεις (ἡ ὑπερέχουσα πάντα νοῦν εἰρήνη) λειτούργησαν συχνότατα όχι μόνο ως ποιητικά πρότυπα, αλλά ενίοτε και ως ισχυρότατα «σημασιο-συντακτικά ινδάλματα», τόσο για τους πατέρες, όσο και για τους υμνογράφους. Έτσι, στην υμνογραφία η φράση ὑπερέχω πάντα νοῦν ή κάποιο αντίστοιχο σημασιο-συντακτικό σχήμα χρησιμοποιήθηκε ομολογουμένως κατά κόρον. Δύο μόνο ενδεικτικά παραδείγματα:
Λύτρωσαι ἡμᾶς, ἐκ κινδύνων, Θεοτόκε Ἁγνή, ἡ αἰωνίαν τεκοῦσα λύτρωσιν, καὶ τὴν εἰρήνην, τὴν πάντα νοῦν ὑπερέχουσαν. (Μικρός Παρακλητικός Κανόνας)
«Ἰησοῦς ὁ ζωῆς ἀρχηγός, λῦσαι τὸ κατάκριμα ἥκει, Ἀδὰμ τοῦ πρωτοπλάστου• καθαρσίων δέ, ὡς Θεὸς μὴ δεόμενος, τῷ πεσόντι καθαίρεται ἐν τῷ Ἰορδάνῃ· ἐν ᾧ τὴν ἔχθραν κτείνας, ὑπερέχουσαν πάντα νοῦν, εἰρήνην χαρίζεται». (Κανόνας Θεοφανείων)
Η επίμαχη φράση του οκτάηχου δοξαστικού της Θεοτόκου « ὑπερέχει πᾶσαν ἔννοιαν». δεν είναι παρά μια απλή ποιητική παραλλαγή της φρ. ὑπερέχουσα πάντα νοῦν΄
Ενώ η σημασία του ὑπερέχω είναι κατ’ εξοχήν συγκριτική, προϋποθέτει δηλ. ορισμένο β΄ όρο σύγκρισης, στη συγκεκριμένη όμως φράση (ὑπερέχει πᾶσαν ἔννοιαν) υπερισχύει η εκφραστική διάσταση, δηλ. η απόλυτη υπεροχή, όπου ατονεί -ή λειτουγεί εντελώς προσχηματικά- ο β΄ όρος σύγκρισης. (Είναι κάτι σαν τη διαφορά του συγκριτικού βαθμού από τον υπερθετικό).
Έπειτα, ας ληθεί υπ’ όψιν ότι οι ύμνοι αυτοί γράφονται μετά τον 8ο αιώνα και είναι βέβαιο ότι κάποιοι από τους συντακτικούς περιορισμούς της αρχαίας γλώσσας έχουν ελαφρώς ατονήσει. Ή μάλλον αποτελούν όχι τόσο έμφυτη, όσο επίκτητη, λόγια γνώση των ποιητών. Όχι πάντως τόσο εσωτερικευμένη γνώση, ώστε να υπερισχύσει ακόμα και στις περιπτώσεις όπου λόγοι συγκειμένου, κυρίως μετρικοί, επιβάλλουν κάτι διαφορετικό. Εν προκειμένω, είναι σημαντική η ρυθμοτονική παράμετρος, δηλαδή ότι το μετρικό-τονικό σχήμα υπερΕχει πΑσης εννΟΙας δεν είναι καθόλου βολικό για τον υμνωδό (ο οποίος σημειωτέον ήταν και δημιουργός της μουσικής).
Β. τὸ ὑπερβάλλον
Η μετοχή ὑπερβάλλον (ουσιαστικοποιημένη) με τη σημασία «ακρότητα, αποκορύφωμα» έχει την αφετηρία της πάλι στην Καινή Διαθήκη (Εφ. 1,19)
καὶ τί τὸ ὑπερβάλλον μέγεθος τῆς δυνάμεως αὐτοῦ εἰς ἡμᾶς τοὺς πιστεύοντας κατὰ τὴν ἐνέργειαν τοῦ κράτους τῆς ἰσχύος αὐτοῦ,
Με αυτή την έννοια χρησιμοποιείται συχνότατα στους πατέρες· ενδεικτικά (διατηρώ τη μορφή βιβλιογραφικής παραπομπής του TLG):
(Basilius Scr. Eccl., De vita et miraculis sanctae Theclae libri ii [Sp.] / Book 1, section 19, line 51)
Ἀλλὰ παρὰ Βαβυλωνίοις μέν, παρ' οἷς καὶ τὸ θαῦμα γέγονε, τοῦτο γέγονε μόνον, τὸ μὴ διαφθαρῆναι τὸν νέον, ἐνταῦθα δὲ καὶ πόλεμον ὑπὲρ τῆς Θέκλας ᾑρεῖτο πρὸς ἄλληλα τὰ θηρία· τοσοῦτον ἄρα παρ' ἡμῖν μᾶλλον τὸ ὑπερβάλλον τοῦ θαύματος.
(Joannes Damascenus Scr. Eccl., Theol., Sacra parallela (recensiones secundum alphabeti litteras dispositae, quae tres libros conflant) (fragmenta e cod. Volume 96, page 277, line 32)
Τοῖς μὲν ἀνθρώποις ἐκ τῆς τῶν λόγων αὐξήσεως συνίσταται τὰ ἐγκώμια· τοῖς δὲ δικαίοις ἀρκεῖ τῶν πεπραγμένων αὐτοῖς ἡ ἀλήθεια, πρὸς τὸ δεῖξαι αὐτῶν τὸ ὑπερβάλλον τῆς ἀρετῆς.
Ομοίως και σε ύμνους:
Ἵνα τὸ ὑπερβάλλον, τῆς σῆς χρηστότητος δείξῃς, διέπλασας ἄνθρωπον, Τριὰς ἀπειροδύναμε, μόνην εἰκόνα πηλίνην, σοῦ τῆς ἀρχικῆς, πλαστουργὲ κυριότητος.
Η φράση λοιπόν «ταύτης τὸ ὑπερβάλλον» (όπου το ταύτης πρέπει να ληφθεί ως γενική κτητική) μπορεί να ερμηνευθεί ως «το αποκορύφωμα / η εξοχότητα / αυτό που την κάνει να ξεχωρίζει από όλα τα πλάσματα». Συνεπώς, μια αποδεκτή μετάφραση του στίχου θα μπορούσε να είναι:
η εξοχότητα / αγιότητά της υπερβαίνει κάθε κατανόηση
(πβ επίσημες αγγλ. μεταφράσεις από το διαδίκτυο:
Είναι το ακριβές νοηματικό αντίστοιχο του Μεγαλυναρίου της Θεοτόκου Τὴν Τιμιωτέραν τῶν Χερουβείμ, καὶ ἐνδοξοτέραν ἀσυγκρίτως τῶν Σεραφείμ, όπου η εξοχότητα της Θεοτόκου δηλώνεται μέσω της α-πορίας της συγκρίσεως.
Χρόνια Πολλά για την αγία εορτή της Θεοτόκου σε όλους τους αγαπητούς φίλους και αδελφούς του ευλογημένου αυτού ιστοτόπου!
Last edited: