Γιώργος Μ.
Γιώργος Μπάτζιος
Μιας και μιλούσαμε για τα αισθητικά των κανόνων, ας αναφέρω ένα θέμα επίκαιρο. Πολλά έχουν λεχθεί για την ομορφιά του κανόνος του Πάσχα βέβαια. Ο ποιητικά πυκνότατος αυτός κανόνας είναι ένα ψηφιδωτό, συχνά ασύμμετρο (και γι' αυτό διόλου στερεότυπο) καμωμένο από εικόνες, προτυπώσεις, φράσεις πατέρων, σύμβολα, υψηλή θεολογία.
Η τελευταία του ωδή είναι έντονα χαρμόσυνη και εσχατολογική (ίσως γραφτεί κι άλλο ένα θέμα γι' αυτό). Το δοξολογικό της προανάκρουσμα είναι ήδη ο ειρμός που αναφέρεται στη Θεοτόκο.
Παρατηρούμε ότι η κύρια δομή του ειρμού είναι τρεις προστακτικές που προτρέπουν σε ευφροσύνη (φωτίζου, χόρευε, τέρπου) με την τρίτη να αναφέρεται στη Θεοτόκο.
Η αρχική πηγή εδώ είναι ο μεγαλοφωνότατος Ησαΐας (Ησ. 60,1, Φωτίζου φωτίζου Ἱερουσαλήμ, ἥκει γάρ σου τὸ φῶς, καὶ ἡ δόξα Κυρίου ἐπὶ σὲ ἀνατέταλκεν), αλλά ενώ ο υμνωδός θα μπορούσε να μεταβεί κατευθείαν από την Ιερουσαλήμ στη Θεοτόκο, ωστόσο παρεμβάλλεται η προτροπή προς τη Σιών (Χόρευε νύν, καὶ ἀγάλλου Σιών).
Η εντύπωσή μου είναι ότι αυτό δεν είναι τυχαίο, αλλά γίνεται για να έλθει η Θεοτόκος ως κορύφωση, χρησιμοποιώντας μάλλον ηθελημένα (καθώς είναι γνωστό πως ο Ιωάννης Δαμασκηνός είχε υψηλή παιδεία) ένα ρητορικό-ποιητικό σχήμα της αρχαιότητας που οι σύγχρονοι κλασικοί φιλόλογοι (συγκεκριμένα ο Franz Dornseiff το 1921) ονόμασαν σχήμα priamel.
Μπορούμε να διακρίνουμε στο σχήμα αυτό μια αυστηρότερη και μια ευρύτερη δομή. Στην πιο αυστηρή παρουσιάζονται μια σειρά από εναλλακτικά στοιχεία, τα οποία απορρίπτονται για να οδηγήσουν σε ένα τελικο, που είναι και το πραγματικό αντικείμενο.
Το πιο γνωστό ίσως παράδειγμα τέτοιου σχήματος απαντά σε ένα ποίημα της Σαπφούς (γνωστό από τον καταληκτικό του στίχο):
Και ένα ακόμα παράδειγμα από τον Αρχίλοχο:
Για κάποιους μελετητές, το priamel είναι ευρύτερη δομή και ως τέτοια δεν είναι απλώς η απόρριψη σειράς στοιχείων για την ανάδειξη ενός τελικού, αλλά έχει κεντρική θέση στην αρχαϊκή αισθητική, ως «προοδευτική εστίαση στο θέμα, η οποία λειτουργεί ως μια μορφή retardatio (επιβράδυνση) και αποσκοπεί στην κλιμάκωση της έντασης» (βλ.).
Με αυτή την εκδοχή μπορεί να συνδεθεί γενικώς με τα τριαδικά σχήματα που είναι πολύ κοινά και στη λαϊκή λογοτεχνία (πβ. το τριαδικό σχήμα των δημοτικών τραγουδιών,
(Μια σχετική τριαδική δομή μπορούμε να πούμε ότι απαντά στα λόγια του Χριστού στην Καινή Διαθήκη: Ματθ. 8,20, καὶ λέγει αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς· αἱ ἀλώπεκες φωλεοὺς ἔχουσι καὶ τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ κατασκηνώσεις, ὁ δὲ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου οὐκ ἔχει ποῦ τὴν κεφαλὴν κλίνῃ (βλ.) Σε κάθε περίπτωση το τρίτο μέλος σε τέτοιες τριάδες αποτελεί ένα είδος κορύφωσης.
Το σημαντικό για τα δικά μας δεδομένα είναι ότι με μια τέτοια «ανάγνωση» του ειρμού όχι απλώς παρατίθεται, αλλά εξαίρεται η σημασία της χαράς της Θεοτόκου. Γινεται ο πυρήνας και το τέλος, δηλαδή ο σκοπός του ειρμού, και, σε συνδυασμό με τα άλλα τροπάρια της ωδής, το προανάκρουσμα της μελλοντικής χαράς όλων των ανθρώπων.
Αφότου το συνειδητοποίησα με συγκινεί περισσότερο και είπα να το μοιραστώ μαζί σας. Συχωρέστε μου τα πολλά φιλολογικά, που ελπίζω σίγουρα θα ενδιαφέρουν κάποιους.
_________________________________________________________
ΥΓ Σχετικό βιβλίο: William H. Race, The Classical Priamel from Homer to Boethius
Η τελευταία του ωδή είναι έντονα χαρμόσυνη και εσχατολογική (ίσως γραφτεί κι άλλο ένα θέμα γι' αυτό). Το δοξολογικό της προανάκρουσμα είναι ήδη ο ειρμός που αναφέρεται στη Θεοτόκο.
Φωτίζου, φωτίζου, ἡ νέα Ἱερουσαλήμ, ἡ γὰρ δόξα Κυρίου ἐπὶ σὲ ἀνέτειλε,
Χόρευε νύν, καὶ ἀγάλλου Σιών,
σὺ δὲ ἁγνή, τέρπου Θεοτόκε, ἐν τῇ ἐγέρσει τοῦ τόκου σου.
Χόρευε νύν, καὶ ἀγάλλου Σιών,
σὺ δὲ ἁγνή, τέρπου Θεοτόκε, ἐν τῇ ἐγέρσει τοῦ τόκου σου.
Η αρχική πηγή εδώ είναι ο μεγαλοφωνότατος Ησαΐας (Ησ. 60,1, Φωτίζου φωτίζου Ἱερουσαλήμ, ἥκει γάρ σου τὸ φῶς, καὶ ἡ δόξα Κυρίου ἐπὶ σὲ ἀνατέταλκεν), αλλά ενώ ο υμνωδός θα μπορούσε να μεταβεί κατευθείαν από την Ιερουσαλήμ στη Θεοτόκο, ωστόσο παρεμβάλλεται η προτροπή προς τη Σιών (Χόρευε νύν, καὶ ἀγάλλου Σιών).
Η εντύπωσή μου είναι ότι αυτό δεν είναι τυχαίο, αλλά γίνεται για να έλθει η Θεοτόκος ως κορύφωση, χρησιμοποιώντας μάλλον ηθελημένα (καθώς είναι γνωστό πως ο Ιωάννης Δαμασκηνός είχε υψηλή παιδεία) ένα ρητορικό-ποιητικό σχήμα της αρχαιότητας που οι σύγχρονοι κλασικοί φιλόλογοι (συγκεκριμένα ο Franz Dornseiff το 1921) ονόμασαν σχήμα priamel.
Μπορούμε να διακρίνουμε στο σχήμα αυτό μια αυστηρότερη και μια ευρύτερη δομή. Στην πιο αυστηρή παρουσιάζονται μια σειρά από εναλλακτικά στοιχεία, τα οποία απορρίπτονται για να οδηγήσουν σε ένα τελικο, που είναι και το πραγματικό αντικείμενο.
Το πιο γνωστό ίσως παράδειγμα τέτοιου σχήματος απαντά σε ένα ποίημα της Σαπφούς (γνωστό από τον καταληκτικό του στίχο):
Οἰ μὲν ἰππήων στρότον οἰ δὲ πέσδων
οἰ δὲ νάων φαῖσ᾽ ἐπὶ γᾶν μέλαιναν
ἔμμεναι κάλλιστον ἔγω δὲ κῆν᾽
ὄττω τὶς ἔραται.
οἰ δὲ νάων φαῖσ᾽ ἐπὶ γᾶν μέλαιναν
ἔμμεναι κάλλιστον ἔγω δὲ κῆν᾽
ὄττω τὶς ἔραται.
(Ο ένας υμνεί σαν το πιο όμορφο πράγμα πάνω στη μαύρη γη
το ιππικό, ένας άλλος το πεζικό, κι ένας τρίτος το ναυτικό•
εγώ όμως θεωρώ το πιο όμορφο αυτό που καθένας αγαπά). (μτφρ. Δ. Ιακώβ)
το ιππικό, ένας άλλος το πεζικό, κι ένας τρίτος το ναυτικό•
εγώ όμως θεωρώ το πιο όμορφο αυτό που καθένας αγαπά). (μτφρ. Δ. Ιακώβ)
Και ένα ακόμα παράδειγμα από τον Αρχίλοχο:
οὐ φιλέω μέγαν στρατηγὸν οὐδὲ διαπεπλιγμένον
οὐδὲ βοστρύχοισι γαῦρον οὐδ’ ὑπεξυρημένον,
ἀλλά μοι σμικρός τις εἴη καὶ περὶ κνήμας ἰδεῖν
ῥοικός, ἀσφαλέως βεβηκὼς ποσσί, καρδίης πλέως.
(Δε μου αρέσει ο στρατηγός που είναι ψηλός και κάνει δρασκελιές μεγάλες,
που περηφανεύεται για τις πλεξούδες του και φιλάρεσκα ξυρίζει το γένι του.
Περισσότερο θα μου άρεσε ένας κοντός, ακόμη κι αν είναι στραβοπόδης, αρκεί να κρατιέται γερά στα πόδια του και να το λέει η καρδιά του) (μτφρ. Δ. Ιακώβ)
οὐδὲ βοστρύχοισι γαῦρον οὐδ’ ὑπεξυρημένον,
ἀλλά μοι σμικρός τις εἴη καὶ περὶ κνήμας ἰδεῖν
ῥοικός, ἀσφαλέως βεβηκὼς ποσσί, καρδίης πλέως.
(Δε μου αρέσει ο στρατηγός που είναι ψηλός και κάνει δρασκελιές μεγάλες,
που περηφανεύεται για τις πλεξούδες του και φιλάρεσκα ξυρίζει το γένι του.
Περισσότερο θα μου άρεσε ένας κοντός, ακόμη κι αν είναι στραβοπόδης, αρκεί να κρατιέται γερά στα πόδια του και να το λέει η καρδιά του) (μτφρ. Δ. Ιακώβ)
Για κάποιους μελετητές, το priamel είναι ευρύτερη δομή και ως τέτοια δεν είναι απλώς η απόρριψη σειράς στοιχείων για την ανάδειξη ενός τελικού, αλλά έχει κεντρική θέση στην αρχαϊκή αισθητική, ως «προοδευτική εστίαση στο θέμα, η οποία λειτουργεί ως μια μορφή retardatio (επιβράδυνση) και αποσκοπεί στην κλιμάκωση της έντασης» (βλ.).
Με αυτή την εκδοχή μπορεί να συνδεθεί γενικώς με τα τριαδικά σχήματα που είναι πολύ κοινά και στη λαϊκή λογοτεχνία (πβ. το τριαδικό σχήμα των δημοτικών τραγουδιών,
«ένας πιχάει με το μυστρί, κι άλλος με τον ασβέστη
παίρνει κι ο πρωτομάστορας και ρίχνει μέγα λίθο»)
παίρνει κι ο πρωτομάστορας και ρίχνει μέγα λίθο»)
Το σημαντικό για τα δικά μας δεδομένα είναι ότι με μια τέτοια «ανάγνωση» του ειρμού όχι απλώς παρατίθεται, αλλά εξαίρεται η σημασία της χαράς της Θεοτόκου. Γινεται ο πυρήνας και το τέλος, δηλαδή ο σκοπός του ειρμού, και, σε συνδυασμό με τα άλλα τροπάρια της ωδής, το προανάκρουσμα της μελλοντικής χαράς όλων των ανθρώπων.
Αφότου το συνειδητοποίησα με συγκινεί περισσότερο και είπα να το μοιραστώ μαζί σας. Συχωρέστε μου τα πολλά φιλολογικά, που ελπίζω σίγουρα θα ενδιαφέρουν κάποιους.
_________________________________________________________
ΥΓ Σχετικό βιβλίο: William H. Race, The Classical Priamel from Homer to Boethius
