Περὶ τοῦ ἀρχαϊκοῦ ἀπολυτικίου «Θεοτόκε Παρθένε, χαῖρε κεχαριτωμένη...» (καὶ ἄλλων θεοτοκίων)

[MTheodorakis]

«Ἀπολυτίκιον Θεοτόκε παρθένε»

(χφφ. ΤΑΣ ιβ' αἰ. Μ. Λαύρας Γ-5 φ. 156v, Σινὰ 1095 φ. 7v, ΤΑΣ κεφ. κζ', νζ', τυπικὰ Εὐεργέτιδος μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1098-1118 σσ. 522, 601, Μεσσήνης τοῦ ἔτους 1131 σ. 55, Κασούλων τοῦ ἔτους 1173 σ. 163).

 

[π. Μάξιμος]

Τί θέλεις νά μᾶς πεῖς μ᾿ αὐτό τό θέμα καί πῶς δικαιολογεῖται ἡ καταχώρισή του στό τυπικό τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς.
Συγγνώμη, ἀλλά δέν ἔχω καταλάβει.

 

[MTheodorakis]

Ἴσως τὸ ἀπολυτίκιο «Θεοτόκε Παρθένε, χαῖρε κεχαριτωμένη...» νὰ ἦταν τὸ πρωτογενὲς ἄμνημο ἀπολυτίκιο τοῦ ἑσπερινοῦ γιὰ τὴν Κυριακή (ΤΑΣ κεφ. β’) καὶ τὴν Δευτέρα (Γαβριὴλ τοῦ χαιρετιστοῦ καὶ λοιπῶν ἀσωμάτων), τὸ «Βαπτιστὰ τοῦ Χριστοῦ ...» γιὰ τὴν Τρίτη, τὸ «Ὑπὸ τὴν σὴν εὐσπλαχνίαν ...» γιὰ τὶς σταυρώσιμες ἡμέρες (κατανυκτικό, χωρὶς χαιρετισμό), γιὰ τὴν Πέμπτη τὸ «Ἱκετεύσατε ὑπὲρ ὑμῶν ἅγιοι ἀπόστολοι ...», ἐνῶ τὸ Σάββατο διατηροῦσε τὴν παλαιότερη διάταξη τοῦ νεκρωσίμου Ἀλληλούια μὲ τά «Ἀπόστολοι, μάρτυρες ...» κ.λ.π.



Στὰ χειρόγραφα λειτουργικὰ βιβλία συχνὰ συναντᾶμε διπλὰ θεοτοκία νὰ ἐπισφραγίζουν ὁμάδες τροπαρίων (στιχηρά, εὐλογητάρια, μακαρισμούς, κανόνες κ.ἄ.) συνήθως γιὰ ἐναλλακτικὴ χρήση.

Ἀλλὰ καὶ σήμερα παρατηρεῖται τὸ φαινόμενο αὐτὸ στὶς ἑξῆς περιπτώσεις:

1) Στὰ ἀπολυτίκια τῶν ἑσπερινῶν τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς

Θεοτόκε Παρθένε...Ὑπὸ τὴν σὴν εὐσπλαχνίαν...

2) Στὸ Μεγάλο ἀπόδειπνο, μετὰ τὸ Κύριε τῶν δυνάμεων

Πολλὰ τὰ πλήθη τῶν ἐμῶν...Παναγία Θεοτόκε τὸν χρόνον τῆς ζωῆς μου...Τὴν πᾶσαν ἐλπίδα μου...

3) Στὸν μικρὸ ἁγιασμὸ

Ἡ ἀῤῥήτως ἐπ’ ἐσχάτων συλλαβοῦσα...Τῆς εὐσπλαχνίας τὴν πύλην...

Παρθένος ἔτεκες ἀπειρόγαμε...Παναγία Θεοτόκε παρθένε...

Νεῦσον παρακλήσεσιν...Δέσποινα πρόσδεξαι...

4) Σὲ μεταγενέστερες προσθῆκες τῶν παρακλητικῶν κανόνων

Μὴ καταπιστεύσῃς με...[Οὐδεὶς προστρέχων ἐπὶ σοι...Μεταβολὴ τῶν θλιβομένων...]

[Πάντων προστατεύεις ἀγαθὴ...Πάντων θλιβομένων ἡ χαρὰ...Δέσποινα πρόσδεξαι...Τὴν πᾶσαν ἐλπίδα μου...]

5) Στὴν η’ ᾠδὴ τοῦ τριῳδίου τοῦ ἀποδείπνου τῇ Κυριακῇ τῶν Βαΐων ἑσπέρας.

6) Στὴν θ’ ᾠδὴ τοῦ τριῳδίου τοῦ ἀποδείπνου τῇ Μ. Δευτέρᾳ ἑσπέρας.

 

[π. Μάξιμος]

Οἱ διατάξεις, συνεπῶς, πού προσάγεις, δέν εἶναι καθόλου τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς (ἑσπερινός ἀγρυπνίας Κυριακῆς μέ εὐλόγηση ἄρτων) ἤ σέ ἄλλες δέν προβλέπεται καί μόνο του, ἀλλά μέ τά συνήθη ἀκολουθοῦντα τροπάρια.
Τά ἔχεις γράψει κι ἐδῶ.
Ὡς ἐκ τούτου μεταφέρω τό θέμα ἀπό τίς τυπικές διατάξεις τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς (γιά νά μή δημιουργεῖται σύγχυση) στά Ερμηνευτικά - Ιστορικά Υμνολογίας γενικῶς, διαμορφώνοντας καί τόν τίτλο.
Νά εἶσαι καλά!

 

[MTheodorakis]

Ἴσως τὸ ἀπολυτίκιο «Θεοτόκε Παρθένε, χαῖρε κεχαριτωμένη...» νὰ ἦταν τὸ πρωτογενὲς ἄμνημο ἀπολυτίκιο τοῦ ἑσπερινοῦ γιὰ τὴν Κυριακή (ΤΑΣ κεφ. β’) καὶ τὴν Δευτέρα (Γαβριὴλ τοῦ χαιρετιστοῦ καὶ λοιπῶν ἀσωμάτων), τὸ «Βαπτιστὰ τοῦ Χριστοῦ ...» γιὰ τὴν Τρίτη, τὸ «Ὑπὸ τὴν σὴν εὐσπλαχνίαν ...» γιὰ τὶς σταυρώσιμες ἡμέρες (κατανυκτικό, χωρὶς χαιρετισμό), γιὰ τὴν Πέμπτη τὸ «Ἱκετεύσατε ὑπὲρ ὑμῶν ἅγιοι ἀπόστολοι ...», ἐνῶ τὸ Σάββατο διατηροῦσε τὴν παλαιότερη διάταξη τοῦ νεκρωσίμου Ἀλληλούια μὲ τά «Ἀπόστολοι, μάρτυρες ...» κ.λ.π.

Ἡ ψαλμώδηση μόνο τοῦ «Θεοτόκε παρθένε» τῷ Σαββάτῳ ἑσπέρας (ΤΑΣ κεφ. β') ἀφοροῦσε τὴν μονὴ τοῦ ἁγίου Σάββα, ποὺ εἶναι ἀφιερωμένη στὸν Εὐαγγελισμὸ τῆς Θεοτόκου.

Στὴ μονὴ τοῦ τιμίου Προδρόμου τῶν Στουδίου τῷ Σαββάτῳ ἑσπέρας ψαλλόταν τὸ «Βαπτιστὰ τοῦ Χριστοῦ…» (A. Shchepetkin The service of the Preparatory Weeks to Great Lent according to the Typikon of patriarh Alexios Studites σσ. 33, 34).