Περί της ψαλμωδίας του α΄ αντιφώνου του δ΄ ήχου

[Μανώλης Παπαδάκης]

Καλησπέρα σας,

θα ήταν ώφελιμο για όλους μας να μαθαίναμε πληροφορίες
για το Α' αντίφωνον του Δ' ήχου
όπως σε ποιες περιπτώσεις ψάλετεκ.λπ.

και από ποιον μελοποιό το ψάλετε συνήθως.

ευχαριστώ

 

[domesticus]

Καλησπέρα σας,

θα ήταν ώφελιμο για όλους μας να μαθαίναμε πληροφορίες
για το Α' αντίφωνον του Δ' ήχου
όπως σε ποιες περιπτώσεις ψάλετεκ.λπ.

και από ποιον μελοποιό το ψάλετε συνήθως.

ευχαριστώ

Συνήθως τοῦ Πέτρου Λαμπαδαρίου καὶ σὲ πανηγύρι τὸ στολίζω μὲ ὁλίγον Φιρφιρή γιὰ τὸ μεράκι ἀπὸ τὴν κασέτα-καταγραφὴ τὴς ΕΛΒΥΧ.

Ψάλεται ὅποτε γράφει τὸ Μηναῖο, ἑκτὸς ἄν ἔχεις κάτι ἄλλο ὑπ' ὄψιν.

 

[π. Μάξιμος]

Πράγματι εἶναι ὠφέλιμο νά μάθουμε πότε ψάλλεται στόν ὄρθρο τό α΄ ἀντίφωνον τοῦ δ΄ ἤχου.

Αὐτό συμβαίνει στούς ὄρθρους τῶν δεσποτικῶν ἑορτῶν καί σέ Κυριακή (ἐκείνων πού καταλιμπάνονται τά ἀναστάσιμα) καί τῶν ἄλλων ἑορτῶν θεομητορικῶν ἤ ἁγίων σέ καθημερινή πού προβλέπεται εὐαγγέλιον ὄρθρου. Στίς θεομητορικές ὅμως σέ Κυριακή ψάλλονται οἱ ἀναβαθμοί τοῦ τυχόντος ἤχου.

Ποιό ἐνδιαφέρον ὅμως εἶναι νά μάθουμε γιατί ἐπελέγη τό α΄ ἀντίφωνον τοῦ δ΄ ἤχου καί ὄχι ἄλλου, καί γιατί ὄχι τρία ἀντίφωνα (τέσσερα ἔχουμε στόν πλ. δ΄).

Σημειωτέον ὅτι στήν περίπτωση τῆς ψαλμωδίας τοῦ α΄ ἀντιφώνου τοῦ δ΄ ἤχου διασώζεται ἡ ἀρχαία τάξη τοῦ διπλασιασμοῦ ἑκάστου τροπαρίου τοῦ ἀντιφώνου καί μάλιστα θυμᾶμαι πού ὁ Μ. Θεοδωράκης ἔχει γράψει ὅτι κανονικά διπλασιάζεται καί στό Καὶ νῦν τό ἴδιο τροπάριο καί ὄχι τό δοξαστικό τοῦ β΄ ἀντιφώνου τοῦ δ΄ ἤχου.

 

[MTheodorakis]

Κατὰ τοὺς ἀναβαθμοὺς τῶν ἑορτῶν δισσεύεται τὸ τροπάριον «Ἁγίῳ Πνεύματι πᾶσα ψυχὴ ζωοῦται...» τοῦ α’ ἀντιφώνου, ἐνῶ παραλείπεται τὸ «Ἁγίῳ Πνεύματι ἀναβλύζει...» τοῦ β’ ἀντιφώνου (χφ. Λειμῶνος 81 Πεντηκοστάριο ια’-ιβ’ αἰ. φφ. 202v, 255v καὶ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ ἁγιορείτου Νέα Κλίμαξ σ. 26).

 

[π. Δαβίδ]

Στη σύγχρονη Ρωσική λειτουργική πράξη, το α΄ αντίφωνον του δ΄ ήχου ψάλλεται άνευ διπλασιασμού τροπαρίων και με το δικό του περί αγ. Πνεύματος τροπάριον μόνον. βλ. πρόχειρα http://kliros.ru/noty/otjunosti_markaich.pdf

 

[Αgis]

Μήπως υπάρχουν πληροφορίες που δικαιολογούν την επιλογή του συγκεκριμένου αντιφώνου του δ ήχου; Είναι πράγματι άξιο απορίας

 

[π. Μάξιμος]

Ὡς γνωστόν, τό μέρος αὐτό τοῦ μοναχικοῦ ὄρθρου προέρχεται ἐκ δανείου ἐκ τῆς ᾀσματικῆς παννυχίδος, προβλεπούσης τρία ἀντίφωνα (ψαλμῶν ἐκ τῶν ᾠδῶν τῶν ἀναβαθμῶν μετά ἐφυμνίων τροπαρίων καί περισσῆς) καί διπλοῦν προκείμενον, ἕνα κινητόν καί ἕνα σταθερόν (Πᾶσα πνοή...).
Στούς ὄρθρους τῶν Κυριακῶν ἔχουμε τρία ἀντίφωνα γιά τούς 4 κυρίους καί 3 πλαγίους ἤχους καί στόν πλ. δ΄ ἦχο τέσσερα.
Στούς ὄρθρους τῶν ἑορτῶν ἐπεκράτησε ἕνα ἀντίφωνο. Τούς λόγους δέν τούς γνωρίζουμε. Ἀλλά ἄν φανταστεῖ κανείς τί περικοπές ἔχουν ὑποστεῖ βαθμηδόν οἱ ἀναβαθμοί, πού πρόκειται γιά ψαλμούς, ἔπειτα γιά ἐκλογή στίχων τῶν ψαλμῶν, καί μετά διατήρηση μόνον τῶν ἐφυμνίων τροπαρίων μετά τῶν περισσῶν, ἀντιλαμβανόμεθα καί τήν ἐπικράτηση ἑνός μόνον ἀντιφώνου (ἄν διαβάζω καλά, στό τυπικό Κρυπτοφέρρης ἔχουν διατηρηθεῖ τρία· ἄς τό ψάξει κάποιος).

Ἀναφορικά μέ τήν ἐπιλογή τοῦ ἤχου (ἄν καί τό ἔψαξα ἀπό τότε, ἀλλά δέν βρῆκα τίποτε), νομίζω, ὅτι σχετίζεται μέ τόν ἦχο τοῦ κινητοῦ προκειμένου τῶν ἑορτῶν, πού πάντοτε εἶναι σέ δ΄ ἦχο (τά κινητά προκείμενα τῶν Κυριακῶν εἶναι στόν ἦχο τῆς Κυριακῆς, ὅπως καί τά ἀντίφωνα τῶν ἀναβαθμῶν).

 

[Εμμανουήλ Αβραμίδης]

Κατὰ τοὺς ἀναβαθμοὺς τῶν ἑορτῶν δισσεύεται τὸ τροπάριον «Ἁγίῳ Πνεύματι πᾶσα ψυχὴ ζωοῦται...» τοῦ α’ ἀντιφώνου, ἐνῶ παραλείπεται τὸ «Ἁγίῳ Πνεύματι ἀναβλύζει...» τοῦ β’ ἀντιφώνου (χφ. Λειμῶνος 81 Πεντηκοστάριο ια’-ιβ’ αἰ. φφ. 202v, 255v καὶ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ ἁγιορείτου Νέα Κλίμαξ σ. 26).

Τηρείται πουθενά σήμερα (σε ενοριακούς ή μοναστηριακούς ναούς); Ας αναφέρουν όποια αγαπητά μέλη έχουν τέτοια εμπειρία.

Στην ενορία μου, δισσεύονται μεν οι αναβαθμοί (και των εορτών και των Κυριακών), αλλά στο «Καὶ νῦν...» ψάλλουμε «Ἁγίῳ Πνεύματι ἀναβλύζει...». Δεν αντιλέγω ότι αυτό που γράφετε είναι το σωστό, αλλά μία φορά που έψαλα στο «Καὶ νῦν...» το «Ἁγίῳ Πνεύματι πᾶσα ψυχὴ ζωοῦται...», μου ξένισε και δεν το ξαναέψαλα (ίσως λόγω του καθιερωμένου μουσικού κειμένου από το Ειρμολόγιο του Πέτρου που χρησιμοποιούμε).

 

[Roumelis Ioannis]

Τηρείται πουθενά σήμερα (σε ενοριακούς ή μοναστηριακούς ναούς); Ας αναφέρουν όποια αγαπητά μέλη έχουν τέτοια εμπειρία.

Όπου ψάλλω (είτε ενοριακούς είτε μοναστηριακούς ναούς περιφερείας και μη) πάντα δισσεύω(-ουμε) το τροπάριο «Ἁγίῳ Πνεύματι πᾶσα ψυχὴ ζωοῦται...».

 

[dkalpakidis]

Όπου ψάλλω (είτε ενοριακούς είτε μοναστηριακούς ναούς περιφερείας και μη) πάντα δισσεύω(-ουμε) το τροπάριο «Ἁγίῳ Πνεύματι πᾶσα ψυχὴ ζωοῦται...».

Σέβομαι τις αρχέτυπες διατάξεις, αλλά επιτρέψτε μου να πώ ότι πάντα "οι νεώτερες" διατάξεις δεν είναι άστοχες ή τουλάχιστον απορριπτέες πάντα. Τουλάχιστον αυτή έτσι έχει καθιερωθεί. Δεν νομίζω ότι είναι ουσιαστικό πρόβλημα αυτό στη λατρειά μας. Δεν είναι πρόβλημα η δοκιμή της διάταξης για ποικιλία αλλά δεν νομίζω ότι μπορεί ή πρέπει να καθιερωθεί πλέον έτσι.
Θα είχε περισσότερο ενδιαφέρον αν κάποιος έψαλλε τους αναβαθμούς (είτε το α΄ αντίφωνο του δ΄ ήχου, είτε των Κυριακών) με την στιχολογία των ψαλμικών στίχων των αναβαθμών.

Υ.Γ. Θλίβομαι όταν μαθαίνω ότι σε μνήμες αγίων, χωρίς ευαγγέλιο στον Όρθρο δεν γνωρίζουν κάποιοι ότι δεν ψάλλονται αναβαθμοί...

 

[MTheodorakis]

Τὸ α’ ἀντίφωνον τοῦ δ’ Ἤχου
​

Στίχ. Πλεονάκις ἐπολέμησάν με ἐκ νεότητός μου, εἰπάτω δὴ Ἰσραήλ.

Ἐκ νεότητός μου πολλὰ πολεμεῖ με πάθη, ἀλλ᾿ αὐτὸς ἀντιλαβοῦ, καὶ σῶσον Σωτήρ μου.


Στίχ. Πλεονάκις ἐπολέμησάν με ἐκ νεότητός μου, καὶ γὰρ οὐκ ἠδυνήθησάν μοι.

Ἐκ νεότητός μου πολλὰ πολεμεῖ με πάθη, ἀλλ᾿ αὐτὸς ἀντιλαβοῦ, καὶ σῶσον Σωτήρ μου.


Στίχ. Αἰσχυνθήτωσαν καὶ ἀποστραφήτωσαν εἰς τὰ ὀπίσω πάντες οἱ μισοῦντες Σιών.

Οἱ μισοῦντες Σιών, αἰσχύνθητε ἀπὸ τοῦ Κυρίου· ὡς χόρτος γάρ, πυρὶ ἔσεσθε ἀπεξηραμμένοι.


Στίχ. Γενηθήτωσαν ὡσεὶ χόρτος δωμάτων, ὃς πρὸ τοῦ ἐκσπασθῆναι ἐξηράνθη.

Οἱ μισοῦντες Σιών, αἰσχύνθητε ἀπὸ τοῦ Κυρίου· ὡς χόρτος γάρ, πυρὶ ἔσεσθε ἀπεξηραμμένοι.


Δόξα Πατρὶ καὶ Υἱῷ καὶ Ἁγίῳ Πνεύματι. Και νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων.Ἀμήν.

Ἁγίῳ Πνεύματι πᾶσα ψυχὴ ζωοῦται, καὶ καθάρσει ὑψοῦται λαμπρύνεται, τῇ τριαδικῇ Μονάδι ἱεροκρυφίως.

 

[MTheodorakis]

Τὸ ἀρχικὸ πλῆρες ἀντίφωνο.


Στίχ. Πλεονάκις ἐπολέμησάν με ἐκ νεότητός μου, εἰπάτω δὴ ᾿Ισραήλ.

Ἐκ νεότητός μου πολλὰ πολεμεῖ με πάθη, ἀλλ᾿ αὐτὸς ἀντιλαβοῦ, καὶ σῶσον Σωτήρ μου.


Στίχ. Πλεονάκις ἐπολέμησάν με ἐκ νεότητός μου, καὶ γὰρ οὐκ ἠδυνήθησάν μοι.

Ἐκ νεότητός μου πολλὰ πολεμεῖ με πάθη, ἀλλ᾿ αὐτὸς ἀντιλαβοῦ, καὶ σῶσον Σωτήρ μου.


Στίχ. Ἐπὶ τὸν νῶτόν μου ἐτέκταινον οἱ ἁμαρτωλοί, ἐμάκρυναν τὴν ἀνομίαν αὐτῶν.

Ἐκ νεότητός μου πολλὰ πολεμεῖ με πάθη, ἀλλ᾿ αὐτὸς ἀντιλαβοῦ, καὶ σῶσον Σωτήρ μου.


Στίχ. Κύριος δίκαιος συνέκοψεν αὐχένας ἁμαρτωλῶν.

Ἐκ νεότητός μου πολλὰ πολεμεῖ με πάθη, ἀλλ᾿ αὐτὸς ἀντιλαβοῦ, καὶ σῶσον Σωτήρ μου.


Στίχ. Αἰσχυνθήτωσαν καὶ ἀποστραφήτωσαν εἰς τὰ ὀπίσω πάντες οἱ μισοῦντες Σιών.

Οἱ μισοῦντες Σιών, αἰσχύνθητε ἀπὸ τοῦ Κυρίου· ὡς χόρτος γάρ, πυρὶ ἔσεσθε ἀπεξηραμμένοι.


Στίχ. Γενηθήτωσαν ὡσεὶ χόρτος δωμάτων, ὃς πρὸ τοῦ ἐκσπασθῆναι ἐξηράνθη.

Οἱ μισοῦντες Σιών, αἰσχύνθητε ἀπὸ τοῦ Κυρίου· ὡς χόρτος γάρ, πυρὶ ἔσεσθε ἀπεξηραμμένοι.


Στίχ. Οὗ οὐκ ἐπλήρωσε τὴν χεῖρα αὐτοῦ ὁ θερίζων καὶ τὸν κόλπον αὐτοῦ ὁ τὰ δράγματα συλλέγων.

Οἱ μισοῦντες Σιών, αἰσχύνθητε ἀπὸ τοῦ Κυρίου· ὡς χόρτος γάρ, πυρὶ ἔσεσθε ἀπεξηραμμένοι.


Στίχ. Καὶ οὐκ εἶπαν οἱ παράγοντες· εὐλογία Κυρίου ἐφ᾿ ὑμᾶς, εὐλογήκαμεν ὑμᾶς ἐν ὀνόματι Κυρίου.

Οἱ μισοῦντες Σιών, αἰσχύνθητε ἀπὸ τοῦ Κυρίου· ὡς χόρτος γάρ, πυρὶ ἔσεσθε ἀπεξηραμμένοι.


Δόξα Πατρὶ καὶ Υἱῷ καὶ Ἁγίῳ Πνεύματι. Και νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων.Ἀμήν.

Ἁγίῳ Πνεύματι πᾶσα ψυχὴ ζωοῦται, καὶ καθάρσει ὑψοῦται λαμπρύνεται, τῇ τριαδικῇ Μονάδι ἱεροκρυφίως.



Προτείνεται καὶ γιὰ τὴν περίπτωση ἑορταστικοῦ ὄρθρου, ὅταν οἱ ἱερεῖς καθυστεροῦν νὰ πάρουν καιρό.

 

[giorgosgoudi]

Εδώ βλέπουμε ότι το "αγίω πνεύματι πάσα ψυχή.." δεν διπλασιάζεται αλλά λέγονται δόξα και νυν συνεχόμενα και το εφύμνιο άπαξ.

 

[MTheodorakis]

Κατὰ τοὺς ἀναβαθμοὺς τῶν ἑορτῶν ψάλλεται: Δόξα, Καὶ νῦν, «Ἁγίῳ Πνεύματι πᾶσα ψυχὴ ζωοῦται...», τοῦ α’ ἀντιφώνου, ἐνῶ παραλείπεται τὸ «Ἁγίῳ Πνεύματι ἀναβλύζει...» τοῦ β’ ἀντιφώνου

(χφφ. Λειμῶνος 81 πεντηκοστάριο ια'-ιβ' αἰ. φφ. 202v, 255v, Σινὰ 775 πεντηκοστάριο ιβ'-ιγ' αἰ. φφ. 114r, 144r καὶ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ ἁγιορείτου Νέα Κλίμαξ 1976 σ. 26).

 

[giorgosgoudi]

Παραπάνω αναφέρουν ότι λένε Δόξα - αγίω πνεύματι πάσα... Και νυν - το αυτό.

 

[MTheodorakis]

Ἔχετε δίκιο. Εὐχαριστῶ.

Δόξα, Ἁγίῳ πνεύματι... Καὶ νῦν, τὸ αὐτό

(χφφ. Σινὰ 781 παρακλητικὴ ι’-ια’ αἰ. φφ. 9v-10r, Βατοπαιδίου 1488 ἀναστασιματάριο περὶ τὸ 1050 φφ. 202r, Vat. gr. 1813 παρακλητικὴ ιβ’-ιγ’ αἰ. φφ. 16v, 49v, Σινὰ 1097 τυπικὸ Συμεὼν ἀρχιεπισκόπου Σινὰ τοῦ ἔτους 1214 φ. 12r, Σινὰ 821 ὀκτώηχος ιγ’ αἰ. φ. 8r, Σινὰ 1101 Σιναϊτικὸ τυπικὸ τοῦ ἔτους 1311 φ. 18r, Barb. gr. 307 ὡρολόγιο ιε’ αἰ. φ. 60r, Paris. gr. 266 παρακλητικὴ ιε' αἰ. φ. 57r, Σινὰ 801 παρακλητικὴ τοῦ ἔτους 1504 φ. 8r, Πεντηκοστάρια ἐκδ. 1525, 1544, Τυπικὸν Μεθοδίου ἱερομονάχου τοῦ ἔτους 1890 σ. 402).

 

[MTheodorakis]

Τὰ προκείμενα τοῦ Εὐαγγελίου τῶν ἑορτῶν ψάλλονται σὲ δ’ ἦχο

(J. Mateos Le Typicon de la Grande Eglise τ. 2 σσ. 180-184, χφ. Βritish Library Additional 39602 Εὐαγγελιάριο μεταξὺ τῶν ἐτῶν 980-1052 φφ. 217r-220v),


διότι τὰ τέσσερα Εὐαγγέλια κηρύχθηκαν στὰ τέσσερα πέρατα τοῦ κόσμου. Γιὰ τὸν ἴδιο λόγο, προηγεῖται τὸ ὁμόηχο α’ ἀντίφωνο τῶν ἀναβαθμῶν τοῦ δ’ ἤχου.


Ἀρχικὰ ψαλλόταν καὶ τὰ τρία ἀντίφωνα τῶν ἀναβαθμῶν τοῦ δ’ ἤχου

(χφφ. τριῴδια Σινὰ 735 ι’ αἰ. φ. 184r, Σινὰ 736 τοῦ ἔτους 1028 φ. 233r, Σινὰ 760 ια’ αἰ. φ. 43v, Paris. gr. 244 ιβ' αἰ. φ. 125v, Vat. gr. 771 τέλη ια’ αἰ. φ. 173r, Σινὰ 758 ιβ' αἰ. φ. 58r, Marciana II gr. 115 (coll. 1058) πραξαπόστολος ια’-ιβ’ αἰ. φ. 299r-v, τυπικὸ Μεσσήνης τοῦ ἔτους 1131 σ. 23).

Ἡ περιστολὴ τῶν τριῶν ἀντιφώνων σὲ ἕνα ὀφείλεται σὲ στουδιτικὴ ἐπιῤῥοή. Κατὰ τὶς ἑορτὲς στὰ στουδιτικὰ τυπικά, ἀντὶ τῶν στιχολογιῶν τοῦ ψαλτηρίου τοῦ ΤΑΣ, προβλέπονται τρία εἰδικὰ ἀντίφωνα (τυπικὰ Μεσσήνης τοῦ ἔτους 1131 σσ. 18, 83, Κασούλων τοῦ ἔτους 1173 σσ. 101-102, 194-195, Dmitrievskij τ. 1 σσ. 837, 839), ὁπότε δὲν χωροῦν καὶ τρία ἀντίφωνα ἀναβαθμῶν.