Μισαήλ Μισαηλίδης
(Κούλα Φιλαδελφείας 1822 - Σμύρνη 1906). Πρωτοψάλτης Σμύρνης και θεωρητικός της αρχαίας ελλ. και της βυζ. μουσικής. Σπούδασε μουσική στην Κων/πολη με τους
Θεόδωρο Φωκαέα και
Ιωάννη τον Πρωτοψάλτη. Μελετώντας εξονυχιστικά τα αρχαία ελλ. μουσικά συγγράμματα καθώς και τα "Θεωρητικά" του
Χρύσανθου, του
Θεοδώρου Φωκαέα και του
Αγαθοκλέους, βρήκε πολλά σφάλματα στις θεωρίες των νεοτέρων, που τον έφεραν σε αντιδικία προς άλλους έγκριτους συναδέλφους του (
Κηλτζανίδη, Μωϋσιάδη, κ.ά.). Πολλοί επίσης αντέκρουσαν τα συμπεράσματά του, τα σχετικά με την αρχαία μουσική. Δημοσίευσε αξιόλογες μουσικές πραγματείες σε διάφορα περιοδικά της Σμύρνης ("Μέντωρ", "Όμηρος", κ.λπ.) και φιλοπόνησε "Δοκίμιο Μουσικής Θεωρίας", που έμεινε ανέκδοτο. Μέσα από τις σελίδες της εφημερίδας "Αμάλθεια" (Σμύρνη) αντέκρουσε με σειρά άρθρων τις θεωρίες του
Π.Γ. Κηλτζανίδη(1880) και τις απόψεις το
υ Ιωάννη Τζέτζη, μουσικολόγου της Αθήνας (1883). Επίσης, εξέδωσε "Νέον Θεωρητικόν" (Αθήναι 1902). Απέδειξε με αδιάσειστα επιχειρήματα ότι η βυζ. μουσική δεν είναι εβραϊκής, αλλά αρχαίας ελλ. καταγωγής. (Τα κυριότερα αυτών των επιχειρημάτων είναι ότι κανένα εβραϊκό μέλος δεν παρίσταται εφαρμοσμένο σε κάποιο εκκλ. άσμα και ότι, αν οι Εβραίοι είχαν γραπτή μουσική παράδοση, θα την διέσωζαν όπως έκαναν με την Π. Διαθήκη. Επίσης, το ότι στη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας υπήρχε μόνο ένα βιβλίο περί εβραϊκής μουσικής και αυτό πυρπολήθηκε πολύ πριν ακμάσουν οι θεμελιωτές της εκκλ. μουσικής, που όλοι τους έκαναν χρήση ελληνικών μουσικών όρων και θεωριών). Για να δοθεί δείγμα των προβληματισμών του Μισαηλίδη, αναδημοσιεύουμε (από τη "Θεσσαλία" του 1881, φύλλο 236) κριτικό άρθρο του
Κων/νου Σακελλαρίδη, (που ταυτόχρονα θίγει και πολλά άλλα βασικά θέματα του παρόντος Λεξικού): "Ο κ. Μισαήλ Μισαηλίδης ανέπτυξε την γνώμην του περί της Διαπασών, καταδείξας επί της χορδής, έχων βάσιν το μήκος, ότι αύτη τέτμηται εις 72 μόρια, ως παρεδέχοντο αυτήν και οι αρχαίοι ημών πρόγονοι και ως έχουσιν αυτήν νυν οι Ευρωπαίοι μουσικοί. Λέγομεν ότι έλαβεν ως βάσιν το μήκος, αλλά τούτο καθ' όσον αφορά την όλην χορδήν ή την Διαπασών, ακολουθών την διαίρεσιν της κατά Πυθαγόραν τομής της χορδής. Ανάγκη ενταύθα να προσθέσωμεν ότι ο κ. Μισαηλίδης δεν απέσχε και της θεωρίας της κατά φυσικόν λόγον διαιρέσεως της χορδής. Και ιδού πως, κατά τους παραδεδεγμένους κανόνας της Φυσικής επιστήμης οι παλμοί της χορδής, εν αναβάσει διαιρουμένης, ήτοι προς το οξύ, είναι αντιστρόφως ανάλογοι του μήκους αυτής· άρα έν τμήμά τι μήκους έχη λ.χ. παλμούς 12, το αυτό τμήμα εν αναβάσει θα έχη παλμούς 6. Τούτο όμως εν τη μουσική κλίμακα δέον να λογίζηται δια το πρώτον τετράχορδον σύστημα, ως πα, βου, γα, δι (ρε, μι, φα, σολ) διότι είναι γνωστόν ότι όλη η Διαπασών σύγκειται εκ δύο τετραχόρδων συναπτομένων δια της προσθήκης εν τω μεταξύ ενός ακεραίου τόνου. Τούτων άρα ούτως εχόντων, η κατά Πυθαγόραν διαίρεσις έχει κανονικώτατα, και επομένως η δια του διαβήτου εις ανάλογα τμήματα της χορδής παράγει την φυσικήν διαίρεσιν της Διαπασών εις 72 μόρια ή διαστήματα, όπως καλούσιν αυτά οι νεώτεροι Έλληνες μουσικοί. Τούτο ισχυρίσθημεν και ημείς άλλοτε, γράψαντες εν τη Θ ε σ σ α λ ί α ότι η εις 68 διαίρεσις της Διαπασών, ως εσημείωσαν αυτήν οι τρεις αείμνηστοι διδάσκαλοι Χρύσανθος, Γρηγόριος και Χουρμούζιος, ήτο πλημμελής και εσφαλμένη. Και ταύτα δε απέδειξαν ο έγκριτος μουσικός και ιεροψάλτης κ. Μισαηλίδης δια πειραμάτων επί της χορδής. Έτι δε μάλλον εξέπληξε το ακροατήριον αυτού, αποδείξας επί των αυτών ψηλαφητών βάσεων, επί της χορδής δηλαδή, την ύπαρξιν καθαρώς του εναρμονίου γένους, όπερ όλοι εθεώρουν ως απολεσθέν οι δήμερον περί την μουσικήν ασχολούμενοι Έλληνες τε και Ευρωπαίοι. Λέγομεν δε ε ξ έ π λ η ξ ε, διότι ενώ επιστεύομεν ότι ο Πλ. Β' ήχος κατά τους εκκλησιαστικούς ο έχων βάσιν το ν ε ν ν α ν ώ, ην ήχος αναγόμενος εις το χρωματικόν γένος, ήδη απεδείχθη ότι ούτος είναι κατά την προσέγγισιν αυτό το εναρμόνιον γένος των αρχαίων Ελλήνων..... Το εναρμόνιο γένος εμελωδείτο κατά δίεσιν και δίεσιν και δίτονον (ήτοι 3, 3, 24), αλλά τούτο ή την κλίμακα αυτού, εθωρούμεν ως απολεσθείσαν` εν τούτοις ο κ. Μισαηλίδης απέδειξε δια πειράματος, ως ερρέθη, ότι υπήρχε και υπάρχει εκεί όπου ουδόλως εφανταζόμεθα, ήτοι εν τη κλίμακι του Πλ. Β' ήχου. Ο κ. Μισαηλίδης εστήριξε το πείραμα αυτού επί μόνης της κλίμακος της κατά δίεσιν και δίεσιν και δίτονον διασκευής (ήτοι 3, 3, 24) και εκ τούτου παρήχθη εν τε ταις ακοαίς ημών κλίμαξ γνωστή ολίγον ή ελάχιστον παραλλάσσουσα, η του Πλ. Β', ήτις μέχρι τούδε εθεωρείτο ως εις το χρωματικόν γένος ανήκουσα. Παρατηρήσαντες δ' ημείς έπειτα εύρομεν εν τοις συγγράμμασι των αρχαίων ότι ου μόνον ο τύπος κατά δίεσιν και δίεσιν και δίτονον υπήρχεν, αλλά και άλλως, ήτοι κατά δίεσιν και δίτονον και δίεσιν (3,24,3) όπερ είναι ακριβώς ο τύπος του Πλ. Β', ον έχομεν ημείς σήμερον εν τη εκκλησία, ώστε δυνάμεθα ούτω δια της τροποποιήσεως ταύτης του τιθέναι ως έπραττον και οι αρχαίοι ημών πρόγονοι, το δίτονον εν τω μέσω των δύο διέσεων να κηρύξωμεν μετά θάρρους, ότι το εναρμόνιον γένος ανευρέθη και είναι αυτή η κλίμαξ του Πλ. Β' ή του ν ε ν ν α ν ώ με ύφεσιν του Βου και δίεσιν του Γα. Ότι δε ετίθετο το δίτονον και μεταξύ των τεταρτημορίων διέσεων του εναρμονίου γένους ρητώς λέγει ο Ανώνυμος ούτω: "
δεύτερον δε, ού αι διέσεις εφ' εκάτερα διτόνου από παρυπάτης μέσων επί τρίτων συνημμένων". Επίσης και ο Αριστόξενος την αυτήν δίδει θέσιν λέγων
"δεύτερον δε, ού δίεσις εφ' εκάτερα του διτόνου κείται", το δίτονο αναφέρων ως κείμενον εν τη θέσει του λιχανού, ήτοι εν τη δευτέρα θέσει της κλίμακος επί το οξύ` λέγει δ' επίσης "
ότι δ' έστι τις μελοποιΐα δ ι τ ό ν ο υ λ ι χ α ν ο ύ δεομένη και ουχί φαυλοτάτη δε, αλλά σχεδόν η καλλίστη, τοις μεν πολλοίς των νυν απτομένων μουσικής ου πάνυ εύδηλόν εστι, καλείσθαι δε φησίν Αριστόξενος, κατά τον Θέωνα, τούτο το προειρημένον γένος αρμονίαν, δια το είναι άριστον, επενεγκόμενον του παντός ηρμοσμένον την προσηγορίαν". Το δε εναρμόνιον γένος το εν ταις εκκλησιαστικοίς μουσικοίς θεωρητικοίς αναφερόμενον ως τοιούτον είναι μικτόν, διότι εν αυτώ μόνον η δίεσις ήτοι το τεταρτημόριον (3) εύρηται, το δε δ ί τ ο ν ο ν (24) ελλείπει, ώστε αφού ελλείπουσιν οι τόνοι του εναρμονίου γένους, ήτοι οι απαραίτητοι όροι, δεν δύναται να ήναι και λέγεται εναρμόνιον γένος. Άρα το μέχρι τούδε μέλος του Πλ. Β' αναγόμενον εις το χρωματικόν γένος προφερόμενον καλώς, ως είπομεν ο Βου με ύφεσιν και ο Γα με δίεσιν αντικαθίστησιν ακριβώς το εναρμόνιον γένος των αρχαίων ακέραιον. Δικαίως δε και οι Βυζαντινοί μουσικοδιδάσκαλοι ηπόρουν και ωνόμαζον τον Πλ. Β' ήχον κατά νεννανώ ως έννατόν τινα ήχον. Εις τον κ. Μισαήλ Μισαηλίδην λοιπόν οφείλομεν την πρώτην ανακάλυψιν του ως απολεσθέντος θεωρουμένου τούτου γένους, διο και επαινούμεν και συγχαίρομεν αυτώ, ημείς δε προσθέντες την συμπλήρωσιν δια την εν τω μέσω των διέσεων ανευρέσεως του διτόνου, χαίρομεν ότι εδόθη αφορμή να συντελέσωμεν κατά τι εις την ανακάλυψιν ταύτην, ήτις τοσούτον τιμά την τε ορθόδοξον εκκλησίαν και την ελληνικήν μουσικήν". Ο Μισαηλίδης συνέθεσε διάφορα μουσουργήματα και δοξαστικά. Ονομαστότερο από τα έργα του, ένα "Άξιον εστι". Στους μαθητές του και οι:
Γεώργιος Καμπάς, Πέτρος Μανέας, Μιχαήλ (Μισελλής) Σοφοκλέους,
Λάζαρος Συμεωνίδης, κ.ά,. Τέλος, οι μουσικές γνώσεις του απέσπασαν τα ευμενή σχόλια του σοφού Γάλλου μουσικολόγου
Νταργκώ-Ντυκουντραί. Πέθανε στη Σμύρνη τον Ιανουάριο του 1906.
