[Ερώτηση] Μεταφορά της ακολουθίας της 30ης Απριλίου εντός της Διακαινησίμου και γενικότερα περί μεταθέσεων κατά την Διακαινήσιμον

[Καραογλάν βασίλειος]

Κατά τα παλαιά Τυπικά και το ΤΑΣ (βλέπε και σχετική σημείωση του Τριωδίου), οι ακολουθίες των μη εορταζομένων αγίων που συμπίπτουν κατά τη μεγάλη και διακαινησίμο εβδομάδα ψάλλονται εις τα μεγάλα απόδειπνα από της δευτέρας εβδομάδος της μεγάλης Τεσσαρακοστής. Τούτη τη παλαιά διάταξη τηρούν κατά τα τελευταία έτη και τα Δίπτυχα (Δ.2016 ,σ.155). Έτσι όσοι (ελάχιστοι υποθέτω) έχουν «ευαισθησίες» σε θέματα Τυπικού μπορούν «ακινδύνως» να εφαρμόσουν ως επισήμως προβλεπομένη την παραπάνω διάταξη ,πράγμα για το οποίο νομίζω ότι οφείλουμε να επαινέσουμε τους υπευθύνους των Διπτύχων.
Ωστόσο, ανάμεσα στις ακολουθίες που προβλέπονται να ψαλούν «εν τοις αποδείπνοις» περιλαμβάνεται και η ακολουθία του αγίου αποστόλου Ιακώβου εκ των ιβ΄, της 30ης Απριλίου.
Κατά την ταπεινή μου άποψη , η ακολουθία του αποστόλου Ιακώβου δεν μπορεί να ψαλεί εις τα απόδειπνα διότι πέραν του ότι πρόκειται περί ακολουθίας αποστόλου εκ των ιβ΄, έχει και εορτάσιμο χαρακτήρα - ίσοβαρή με την ακολουθία του αποστόλου Μάρκου-καθώς προβλέπεται να ψαλεί μεγάλη δοξολογία και κατά συνέπεια , κατά τα νυν κρατούντα δέον να ψαλεί εντός της διακαινησίμου. Το γεγονός ότι δεν υπάρχει σχετική πρόβλεψη στο ΤΜΕ , ίσως οφείλεται στο ότι κατά το παλαιό ημερολόγια η 30η Απριλίου σπανίως συμπίπτει εντός της διακαινησίμου και σε καμμιά περίπτωση προ του Πάσχα ώστε να χρήζει μεταφοράς. Και για την ακολουθία της 2ας Μαΐου δεν υπάρχει πρόβλεψη αλλά ορθώς γίνεται η μεταφορά της εντός της διακαινησίμου.
Για όλα τα παραπάνω ποια είναι η άποψη εγκρατών σε θέματα Τυπικού μελών του Ψαλτολογίου;
Το γεγονός ότι σε περίπτωση οψίμου Πάσχα προκύπτει συσσώρευση μεταφερομένων ακολουθιών εντός της διακαινησίμου με αποτέλεσμα να επισκιάζεται ,τρόπον τινά, ο αναστάσιμος χαρακτήρας των ημερών, μπορεί να οδηγεί σε παραθεώρηση μόνον της ακολουθίας του αποστόλου Ιακώβου , επειδή η μνήμη του δεν έχει «λαϊκό» ἐρεισμα; Μήπως η λύση θα ήταν οι ακολουθίες αυτές –πέραν της του αγίου Γεωργίου και αποστόλου Μάρκου για τις οποίες υπάρχει σαφής πρόβλεψη του Τυπικού-να μεταφέρονται κατά την εβδομάδα του Θωμά;

 

[Καραογλάν βασίλειος]

Εκ των υστέρων σκέφτηκα να δω αν προβλέπει κάτι το «Σύστημα Τυπικού» του αειμνήστου π. Κωνσταντίνου Παπαγιάννη. Όντως ασχολείται διεξοδικά με την περίπτωση και προβλέπει μεταφορά της ακολουθίας της 30ης Απριλίου εντός της Διακαινησίμου. Ωστόσο τα ερωτήματά μου παραμένουν προς τους ειδήμονες του Ψαλτολογίου, αν και νομίζω ότι πρέπει να εφαρμόζεται ο πίνακας της παραγράφου 1261 του ΣΤ.

 

[π. Μάξιμος]

Τό ΣΤ δέν εἶναι ἀπόλυτο ὅπως φαίνεται στήν τελευταία παράγραφο τοῦ κειμένου τῆς § 1261 (πρβλ. ὑποσημ. 933) καί στίς §§ 1263 καί 1264.

Περισσότερο ὅμως χρειάζεται νά διαβάσετε τά Δίπτυχα 2016 ἀπό σελ. 206-209 τό λιγότερο, τά Δίπτυχα πού ἔχουν καί εὐθύνη καθοδηγήσεως καί δέν εἶναι μιά θεωρητική μελέτη.

Στή συνέχεια νά δοῦμε τά ἄλλα ἐτήσια βοηθήματα, ἐπίσημα ἤ ἀνεπίσημα ἤ ἰδιωτικά καί τότε θά κρίνουμε.

Στήν πράξη βέβαια ἄλλα θά συμβοῦν, διότι ἐνῶ δέν δίδεται δυνατότητα προβλέψεως τῆς μνήμης τῶν νεοφανῶν μαρτύρων τῆς Λέσβου, ἐλάχιστοι ἤ καί οὐδείς ναός θά ὑπάρξει πού δέν θά τούς τιμήσει. Προκύπτουν καί ἄλλες μνῆμες πανηγυριζόντων ναῶν ἤ μονῶν, ὅπως ἁγίων Τιμοθέου καί Μαύρας, ἁγίας Εἰρήνης, ἁγίου Ἐφραίμ. Καί γι᾿ αὐτές, ὅπως καί γιά τούς νεοφανεῖς τῆς Λέσβου δίδουν διέξοδο τά Δίπτυχα, ἄν διαβάσετε καλά τίς σελ. πού προανέφερα.

 

[Καραογλάν βασίλειος]

Σας ευχαριστώ για την άμεση και καίρια ανταπόκρισή σας ,π. Μάξιμε . Έχετε απόλυτο δίκαιο. Τα Δίπτυχα αντιμετωπίζουν απόλυτα ισορροπημένα, κατά την ταπεινή μου άποψη , το όλο θέμα με τις αλλεπάλληλες μεταθέσεις ακολουθιών στη διακαινήσιμο και προσθέσεις νέων αλλά και το θέμα του συνεορτασμού των ακολουθιών των αγίων του Μαΐου.
Απλώς αναγινώσκοντας στο μεγάλο απόδειπνο τις παραλειφθησόμενες ακολουθίες είδα να συμπεριλαμβάνεται και η της 30ης Απριλίου και μου προέκυψε το ερώτημα χωρίς να ανατρέξω στα προβλεπόμενα κατά τη διακαινήσιμο. Ζητώ συγγνώμη για την επιπολαιότητα και την αναστάτωση.
Πάντως εξακολουθώ να πιστεύω ότι θα έπρεπε ,ασχέτως του μεγέθους τιμής προς τον άγιο Ιάκωβο, η ακολουθία του σταθερά να μετατίθεται, κατά τα προβλεπόμενα εις τα Δίπτυχα, μη δυναμένη να ψαλεί «εν τοις αποδείπνοις» ως ψαλλομένη μετά μεγάλης δοξολογίας.
Επιτρέψτε μου την τόλμη να επαναλάβω την ταπεινή μου σκέψη ,χωρίς να είμαι βέβαιος ότι δεν θα προκύψουν άλλα προβλήματα από ,τυχόν, εφαρμογή της: Μήπως προς αποφυγή αφ΄ενός συσσωρεύσεως τόσων ακολουθιών- ιδιαίτερα σε περίπτωση οψίμου Πάσχα- αφ΄ετέρου «συσκοτισμού» του αναστασίμου χαρακτήρος της διακαινησίμου, θα έπρεπε οι ακολουθίες του αγίου Γεωργίου , του Θεολόγου και των τοπικώς πανηγυριζομένων αγίων να συμψάλλονται κατά σειρά μετά των αναστασίμων της διακαινησίμου, ενώ οι εορτάσιμες απλώς ακολουθίες (25/4 ,30/4 ,2/5 )να εορτάζονται μετά προηγιασμένης ,εάν τύχουν προ του Λαζάρου (πράγμα που εφαρμόζεται) αλλά και να μετατίθενται μετά την Κυριακή του Θωμά ,εάν τύχουν μετά το Σάββατο του Λαζάρου;
Ευχαριστώ και συγχωρέστε μου το «τολμηρόν».

 

[π. Μάξιμος]

Ἐν γνώσει μου δέν ἀπάντησα ἀπ᾿ εὐθείας στίς ἐρωτήσεις, προκειμένου νά ἀναγνωσθοῦν καί αὐτά πού ὑπέδειξα, ὥστε νά δειχθεῖ ὅτι τά Δίπτυχα ἀσχολοῦνται καί μέ τήν μνήμη τοῦ ἀποστόλου Ἰακώβου στή σελ. 208, ἑρμηνεύουν τά περί μεταθέσεων στή σελ. 206 καί δίδουν ὑπόδειγμα τυπικῆς διατάξεως συμψαλμωδίας δύο ἀκολουθιῶν ἑορταζομένων ἁγίων μετά τῆς ἀναστασίμου, ἐάν χρειασθεῖ, πάλιν στήν σελ. 208.
Ὁ συντάκτης τοῦ τυπικοῦ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος Διονύσιος Μπιλάλης - Ἀνατολικιώτης (τόν ὁποῖον δέν ἐνοχλῶ τώρα καθώς βρίσκεται σέ ἐξέλιξη ἡ σύνταξη τοῦ τυπικοῦ τοῦ 2017 μέ ἕνα Πάσχα πού ἔχει νά πέσει ἀπό τό 1944) στό προσωπικό του ἔργο (πού δέν τόν περιορίζει κάτι) «Μοναστικὴ ῾Υποτύπωσις τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν 2016», ἔχει περισσότερες ἀναλύσεις καί σχόλια καί τυπικές διατάξεις ἑορτασμοῦ τοπικῶν ἁγίων στήν Διακαινήσιμο. Ἐκεῖ ἀναφέρεται στίς πολλαπλές μεταθέσεις, «ἴσως καί τοῦ ἀποστόλου Ἰακώβου» ὅπως γράφει, πού συμβαίνουν φέτος, στό «καθ᾿ ὑπερβολήν» ἔθος μεταθέσεως νεωτέρων ἁγίων, στόν «ἄτοπον, δίκην συρμοῦ νεωτερισμόν τῶν πολλῶν μεταθέσεων κατά τήν διακαινήσιμον ἑβδομάδα ἀκολουθιῶν μή περιεχομένων εἰς τά ἐν χρήσει μηναῖα» καί τήν ἀνάγκη διατηρήσεως τῆς ἀρχαίας παραδόσεως τῆς Ἐκκλησίας, τῆς κατά τήν διακαινήσιμον ἀμιγῶς ἑορταζομένης τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου, ὡς μία ἡμέρα μετά τῆς Κυριακῆς τοῦ Πάσχα, πλήν τῶν ἐξαιρέσεων τῶν προβλεπομένων ὑπό τοῦ Τυπικοῦ (Εὐαγγελισμοῦ, ἁγ. Γεωργίου καί εὐαγγ. Μάρκου) στίς ὁποῖες «πρέπει νά συγκαταριθμηθοῦν προφανῶς καί αἱ μνῆμαι τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου καί τοῦ εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου, αἱ ὁποῖαι κατά τό παλαιόν ἡμερολόγιον οὐδέποτε ἐτύγχανον ἐντός τῆς διακαινησίμου».
Ὡς ἐκ τούτου, καί στήν προσωπική του ἐργασία ἀλλά καί στά Δίπτυχα, δέν εἶναι δυνατόν νά ἐφαρμόσει κάτι ἐκτός τῆς ἀρχαίας παραδόσεως τῶν προβλεπομένων ὑπό τοῦ Τυπικοῦ ἐξαιρέσεων. Σᾶς ἔδειξα ἐπίσης, ὅτι ἀκόμη καί ὁ μακαριστός π. Κων. Παπαγιάννης δέν εἶναι ἀπόλυτος στήν πρότασή του. Παρά ταῦτα τό τυπικό τῶν Διπτύχων λαμβάνει ὑπόψη του καί τό ΣΤ, ὡς θεωρητική μελέτη βέβαια.

Κατά τά ἄλλα, οἱ ὀρθές παρατηρήσεις σας βλέπω νά συμφωνοῦν μέ τόν κ. Ἀνατολικιώτη. Ἡ ἐφαρμογή τους πάλι ἐναπόκειται στήν κρίση τῆς Ἐκκλησίας συνοδικῶς ὀψέποτε. Ἀλλως ἔχουν τά πράγματα στίς κλειστές κοινωνίες τῶν Μονῶν καί ἰδιαίτερα τῶν Ἁγιορειτικῶν, πού ἐπιλέγουν μεταθέσεις γενικότερα.

Καί πάλιν ὅμως τοπικές ἑορτές καί μνῆμες σέ Μητροπόλεις ἤ Ναούς θά διευθετηθοῦν κατά τήν εὔφρονα κρίση τῶν ἁρμοδίων προσώπων καί ὀργάνων καί πρός αὐτή τήν κατεύθυνση —ἐπαναλαμβάνω— δίδουν λύσεις τά Δίπτυχα. Ἐπίσης ἄλλες Ἐκκλησίες ἄλλως ὁρίζουν ἤ ἀκόμη καί ἰδιωτικές πρωτοβουλίες ἄλλως ὁρίζουν διά τήν Διακαινήσιμον 2016.

ΥΓ. Ἐπειδή τό θέμα γενικεύθηκε, ἐπιτρέψατέ μου καί τήν συμπλήρωση τοῦ τίτλου.

 

[MTheodorakis]

Ὁ κανόνας 51 τῆς συνόδου τῆς Λαοδικείας (343-381) ἀπαγορεύει τὶς μνῆμες ἁγίων κατὰ τὶς ἡμέρες Δευτέρα ἕως Παρασκευὴ μόνο τῆς μεγάλης τεσσαρακοστῆς μεταθέτοντάς τις στὸ πλησιέστερο Σάββατο ἢ ἀναστάσιμη Κυριακή. Ἄρα μετὰ τὴ νηστεία παύει ἡ ἀπαγόρευση.


Ἡ διακαινήσιμος θεωροῦνταν ὡς μία λαμπροφόρος-λευκοφόρος ἡμέρα τῶν νεοφωτίστων μέχρι τὸν στ’ αἰ. Ἤδη, ὅμως, τὸν θ’ αἰ. ἔχει δεχθεῖ τὴν ἐπίδραση τοῦ ἁγιολογίου. Τὸ τυπικὸ τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας τῆς τοῦ Θεοῦ Σοφίας διαφοροποιεῖται ἀπὸ αὐτὸ τοῦ μοναδικοῦ πανηγυρίζοντος παναγίου Τάφου, μὲ ἀμιγὴ ἀναστάσιμη διακαινήσιμο. Στὴν βασιλεύουσα μέχρι καὶ τὸν ια' αἰ. δὲν ὑπῆρχε ναὸς τῆς ἀναστάσεως, ἀλλὰ ναοὶ Χριστοῦ τοῦ ἀκαταλήπτου, τοῦ ἀντιφωνητή, τοῦ εὐεργέτου, τοῦ κραταιοῦ, τοῦ πανοικτίρμονος, τοῦ παντεπόπτου, τοῦ παντοκράτορος κ.ἄ[1]. Τὸ τυπικὸ τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας θ'-ια' αἰ. ὁρίζει μνῆμες Θεοτόκου, ἀποστόλων καὶ προδρόμου σὲ ἀντίστοιχους ναοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης κατὰ τὴν διακαινήσιμο (Dmitrievskij τ. 1 σσ. 137-139, 174-177, χφ. Δρέσδης Α 104 πραξαπόστολος-τυπικὸ Μεγάλης Ἐκκλησίας πρὸ τοῦ ἔτους 1080 ἔκδ. К.К. Акентьев Типикон Великой Церкви Cod. Dresde A 104, 2009 σσ. 48-53), ὁμοίως καὶ τὰ τυπικὰ Μεσσήνης σ. 253, Κασούλων σ. 250, Dmitrievskij τ. 1 σ. 888 καὶ τὰ ἁγιορείτικα, ἐνῶ τὰ ἁγιοταφιτικὰ Ἱεροσολυμιτικὸ κανονάριο (ζ' αἰ.), τυπικὸ τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως καὶ ΤΑΣ ὁρίζουν μόνο τὴν ἀκολουθία τοῦ Πάσχα, ὅπως ἁρμόζει στὸ μέγα προσκύνημα. Ἐξαίρεση γιὰ τὴν Ἱεροσολυμιτικὴ τάξη ἀποτελεῖ ὁ Εὐαγγελισμός, ὁ ὁποῖος συμψάλλεται ἀκόμη καὶ τὴν ἡμέρα τοῦ Πάσχα. Ἡ μνήμη τοῦ ἁγίου Γεωργίου συνδυάζεται μὲ τὴ διακαινήσιμο ἀπὸ τὴν Δευτέρα καὶ ἑξῆς στὰ Ἀπορούμενα τοῦ ΤΑΣ ια’-ιβ’ αἰ.


Τὰ ἀναστάσιμα περιστατικὰ τῆς ἑβδομάδας αὐτῆς εἶναι τὸ τῆς Κυριακῆς τοῦ Πάσχα ἑσπέρας καὶ τὸ τῆς Κυριακῆς τοῦ Θωμᾶ. Οἱ ἐνδιάμεσες ἡμέρες δὲν εἶναι κύριες, ὅπως ἡ ἡμέρα τοῦ Πάσχα, «ἀναστάσεως ἡμέρα... ἡ βασιλὶς καὶ κυρία», ἀλλὰ μεθέορτες τῆς μέγιστης ἑορτῆς, ὅπως ἡ ἐπομένη τῶν Χριστουγέννων καὶ ἡ Δευτέρα τοῦ ἁγίου Πνεύματος, καὶ ἐπιδέχονται μνῆμες ἐπισήμως ἑορταζομένων ἁγίων, «υἱῶν τῆς ἀναστάσεως»[2]. Ἡ ἀνάσταση οὐσιαστικὰ ἐπανέρχεται τὴν Κυριακὴ τοῦ Θωμᾶ[3] καὶ κάθε Κυριακὴ καὶ μόνο Κυριακή. Ἡ «ἀπόδοση»-λήξη τοῦ Πάσχα εἶναι λανθασμένη προσαρμογὴ τῆς ἀνάστασης στὸ καθεστὼς τῆς ἀπόδοσης τῶν λοιπῶν ἑορτῶν, ποὺ ἔγινε ἀπὸ τὸ ΤΑΣ.


Ἀκολουθία Ζωοδόχου πηγῆς (1310-1315) ὑπάρχει στὰ χφφ. Vindob. Hist. gr. 103 εἰδικὸ περὶ τῆς Ζωοδόχου πηγῆς μέσα ιδ’ αἰ. φφ. 1r-17r, Vat. gr. 698 λόγοι ιε’ αἰ. φφ. 201r–205r καὶ Σινὰ 757 τριῴδιο-πεντηκοστάριο ιστ’ αἰ. φφ. 330r-337v. Ἡ Παρασκευὴ τῆς Ζωοδόχου πηγῆς εἶναι ἄγνωστη στὰ παλαιὰ τυπικά (βλ. καὶ σημείωση Πεντηκοσταρίου στὴν ἀρχὴ τοῦ ἑσπερινοῦ), μπῆκε στὸ Πεντηκοστάριο ἔκδ. 1552 μὲ ἀρκετὴ ἐπιφύλαξη ὡς προαιρετικὴ καί, γιὰ τὸν λόγο αὐτό, δὲν ἀφαιρέθηκε κανένας ὕμνος τῆς ἡμέρας.


Κατὰ τὸ Σάββατο τῆς διακαινησίμου οἱ Κωνσταντινουπολῖτες «σύναξιν ἐπιτελοῦμεν τῆς Θεοτόκου, συναγόμεθα δὲ ἐν τῷ σεβασμίῳ οἴκῳ αὐτῆς τῷ ὄντι ἐν τῇ μονῇ τῶν ὁδηγῶν» (χφ. Marcian. gr. Z 13 προφητολόγιο ἀρχὲς ια’ αἰ.). «Εἰς δὲ τοὺς ὁδηγοὺς ἥγουν εἰς τὰ Προτασίου ἀπερχομένης τῆς λιτῆς λέγει Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου...» (χφφ. πραξαπόστολοι Φλωρεντίας S. Marco 704 ια' αἰ. φ. 3r, Ἁγ. Παντελεήμονος Ἄθω (πρώην ἀριθμὸς) 252 ιβ' αἰ. (Dmitrievskij τ. 1 σ. 140 ὑποσ. 1)).

---

[1] R. Janin La geographie ecclesiastique de l’Empire byzantin τ. 3 (1969) σσ. 20, 503-539.
[2] Βλ. Λκ. κ’ 36.
[3] «Ὡς πρώτη ὑπάρχει, ἡμερῶν καὶ κυρία, ἡ λαμπροφόρος αὕτη» (τροπάριο ζ’ ὠδῆς τῆς Κυριακῆς τοῦ Θωμᾶ). Ἡ ὀγδοάδα τοῦ Πάσχα ὑπῆρξε πρότυπο γιὰ τὰ μεθέορτα τῶν ἄλλων ἑορτῶν.

 

[MTheodorakis]

Ὁ ἅγιος Αὐγουστῖνος χαρακτηρίζει τὴν διακαινήσιμο ὡς «ὀκτώ ἡμέρες τῶν νεοφύτων», ἀλούσιμες.

Οἱ ἐνδιάμεσες ἡμέρες τῆς ἑβδομάδας τοῦ Πάσχα δὲν εἶναι κύριες, ὅπως ἡ ἡμέρα τοῦ Πάσχα, «ἀναστάσεως ἡμέρα... ἡ βασιλὶς καὶ κυρία», ἀλλὰ μεθέορτες τῆς μέγιστης ἑορτῆς, ὅπως ἡ ἐπομένη τῶν Χριστουγέννων καὶ ἡ Δευτέρα τοῦ ἁγίου Πνεύματος, μὲ διαφορετικὰ ἀναγνώσματα, καὶ ἐπιδέχονται μνῆμες ἐπισήμως ἑορταζομένων ἁγίων, «υἱῶν τῆς ἀναστάσεως»[1]. Ἡμέρες πασχάλιες, ἀλλὰ διακεκριμένες. Εἶναι τὰ τέλη τοῦ ιβ’ αἰ., ὅταν ὁ Βαλσαμὼν ὑποστηρίζει ἀνακριβῶς ὅτι «ὡς μία κυριώνυμος ἡμέρα λογίζεται κατὰ πάντα ἡ μετὰ τὴν ἁγίαν ἀνάστασιν τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ τρέχουσα ἑβδομάς» (Γ. Ῥάλλη-Μ. Ποτλῆ Σύνταγμα τῶν Θείων καὶ Ἱερῶν Κανόνων τ. 2 σ. 461).

Ἡ ἀνάσταση διατρέχει τὴν ἑβδομάδα, εὐλογεῖ τὸν ἑπταδικὸ χρόνο, ἀλλὰ τὸν διατηρεῖ, γιὰ νὰ τὸν συμπτύξει στὴν μέλλουσα κρίση.​

---

[1] Βλ. Λκ. κ’ 36.