Ὁ Ὁμότιμος Καθηγητὴς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καὶ Διευθυντὴς τοῦ Ἱδρύματος Βυζαντινῆς Μουσικολογίας κ. Γρηγόριος Στάθης προφρόνως προσφέρει «εἰς κοινὸν ὄφελος» μιὰ ἔκδοση τῆς περίφημης σημαδοσειρᾶς Stathis Series, ποὺ ἔχει σχεδιάσει ὁ ἴδιος καὶ χρησιμοποιεῖται ὣς τώρα ἀποκλειστικὰ στὶς ἐκδόσεις τοῦ Ἱδρύματος Βυζαντινῆς Μουσικολογίας.
Ἡ σημαδοσειρὰ Stathis Series σχεδιάστηκε ἀπ᾽τὸν καθηγητὴ Γρηγόριο Στάθη τὸ 1996, μὲ τὴν τεχνικὴ βοήθεια τοῦ μαθητῆ του –ὑποψηφίου διδάκτορος τότε– Κωνσταντίνου Καραγκούνη, γιὰ τὸν σκοπὸ τῆς κωδικοποίησης τοῦ “ἑλληνικοῦ προτύπου τῆς σημειογραφίας τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς” ἀπ᾽ τὸν ΕΛ.Ο.Τ καὶ τὸν διεθνῆ ὀργανισμὸ ISO. Ἡ σχετικὴ κωδικοποίηση περιελήφθη στὸ Πρακτικό: Universal Multiple-Octet Coded Character Set, ISO/IEC JTC 1/SC 2/WG 2 N1604, Date: 1997-07-04, Source: WG 2 meeting 33, Herakleion, Crete, Greece;
RESOLUTION M33.13 (Greek Byzantine Musical signs) unanimous.
Ἡ Stathis Series περιλαμβάνει ὅλα τὰ σημάδια, ὅλων τῶν περιόδων τῆς ἐξελίξεως τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς –ἀπ’ τὴν πρωτογένεση τῆς σημειογραφίας ὡς ἀπότοκης τοῦ ἑλληνικοῦ ἀλφαβήτου, περὶ τὰ μέσα τοῦ 10ου αἰῶνος– ἀλλὰ καὶ τῆς προγενέστερης ἐκφωνητικῆς σημειογραφίας, συνολικὰ 246.
Γιὰ τὶς «
περιόδους τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, παράλληλα μὲ τὴν ἐξέλιξη τῆς βυζαντινῆς σημειογραφίας», ὁ καθηγητὴς Γρηγόριος Στάθης διδάσκει τὰ ἀκόλουθα, πολὺ χρήσιμα·
«Ἡ ὑπερχιλιόχρονη ἱστορία τῆς σημειογραφίας τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς χωρίζεται σὲ διάφορες περιόδους τῆς ἐξέλιξής της. Γιὰ τὸν καθορισμὸ τῶν περιόδων ἐξέλιξης τῆς σημειογραφίας, καὶ παράλληλα τῆς βυζαντινῆς μελουργίας, θεμελιώδη σημασία ἔχουν τὰ φωνητικὰ σημάδια καὶ οἱ ὑποστάσεις –χειρονομικὰ σημάδια– , μὲ τὰ ὁποῖα παρασημαίνεται κάθε μέλος καὶ εἰδικότερα:
α) ὁ ἀριθμὸς καὶ ἡ χρονικὴ γένεση ἢ φανέρωση τῶν σημαδιῶν·
β) ἡ ἐνέργεια τῶν σημαδιῶν·
γ) ἡ ἀχρήστευση ἢ χρονικὴ ἐξαφάνιση κάποιων σημαδιῶν, καὶ
δ) ἡ μεταγραφή –καὶ παλαιότερα ἡ conversion– σημαδιῶν καὶ μελῶν.
Σύμφωνα μὲ ὅλα αὐτά, ἐφόσον συντρέχουν ἕνα ἢ δυὸ ἢ τρία ἀπὸ τὰ παραπάνω καθοριστικὰ κριτήρια, ἢ καὶ τὰ τέσσερα, μποροῦμε νὰ ὁρίσουμε τὶς ἀκόλουθες χρονικὲς περιόδους ἐξέλιξης τῆς βυζαντινῆς σημειογραφίας.
Α΄ περίοδος· Πρώιμη Βυζαντινὴ Σημειογραφία (950 περίπου – 1177).
Β΄ περίοδος· Μέση Πλήρης Βυζαντινὴ Σημειογραφία (1177 – 1677 περίπου).
Γ΄ περίοδος· Μεταβατικὴ Ἐξηγητικὴ Βυζαντινὴ Σημειογραφία (1677 περίπου – 1814).
Δ΄ περίοδος· Νέα Ἀναλυτικὴ Βυζαντινὴ Σημειογραφία ἢ Νέα Μέθοδος (1814/15 ἕως σήμερα)».
[Βλ. Γρηγόριος Στάθης,
Οἱ ἀναγραμματισμοὶ καὶ τὰ μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, ἔκδοση νέα ~δέκατη στὴ σειρά~, κατ’ ἀπόδοση στὴν δημοτικὴ ἀπ’ τὸν Γρηγόριο Ἀναστασίου, Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, Ἀθήνα 2018, σσ. 61-63].
Ὁ σχεδιασμὸς τῶν σημαδιῶν ἔγινε μὲ βάση ἐξαιρετικὰ καὶ ἀντιπροσωπευτικὰ δείγματα τῆς ψαλτικῆς χειρόγραφης παράδοσης. Πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἰδιαίτερα γιὰ τὰ σημάδια τῆς Mέσης πλήρους βυζαντινῆς σημειογραφίας καὶ τῆς Νέας Μεθόδου ἀναζητήθηκαν πρότυπα στὰ χειρόγραφα κάποιων ἀπὸ τοὺς σπουδαιότερους κωδικογράφους καὶ μελοποιοὺς – δασκάλους τῆς Ψαλτικῆς Τέχνης. Ἰδοὺ πῶς περιγράφει ὁ ἴδιος ὁ καθηγητὴς Γρ. Στάθης τὴν μέθοδό του:
«Τὰ ἐκφωνητικὰ σημάδια σχεδιάστηκαν μὲ πρότυπο τὸν κώδικα Λειμῶνος 38, κυρίως, καὶ κάποια ἄλλα δείγματα κωδικογράφων σὲ Εὐαγγελιστάρια τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ἀπ᾿ τὴν ἔκδοση Οἱ θησαυροὶ τοῦ Ἁγίου Ὄρους τῆς Ἔκδοτικῆς Ἀθηνῶν, μὲ τελικὴ διόρθωση καὶ ἑνοποίηση τῆς αἰσθητικῆς τοῦ σχεδιασμοῦ ἀπὸ μένα.
Τὰ πρωτοβυζαντινὰ σημάδια καὶ ‘μελωδήματα᾽ σχεδιάστηκαν μὲ πρότυπο τὸν ἁγιορειτικὸ κώδικα Μ. Λαύρας Γ 67 τοῦ ι΄ αἰῶνος καὶ τοὺς ἄλλους ἁγιορειτικοὺς κυρίως κώδικες, δείγματα τῶν ὁποίων περιέχονται στὰ Specimina Notationum Antiquiorum τοῦ Oliver Strunk, καὶ πάλι μὲ ὁριστικὴ ἑνιαία μορφοποίηση ἀπὸ μένα.
Τὰ σημάδια τῆς μεσοβυζαντινῆς καὶ νεοελληνικῆς περιόδου ἔχουν μιὰν ἐνδιαφέρουσα, θαρρῶ, σχεδιαστικὴ ἱστορία. Ξεκινήσαμε μὲ τὸ Ἴσον, ποὺ εἶναι “ἀρχή, μέση, τέλος καὶ σύστημα πάντων τῶν σημαδίων”, ἄρα καὶ τὸ συχνότερο σημάδι στὴ σημειογραφία. Ἔπρεπε νὰ εἶναι ὄμορφο, κομψὸ καὶ μαζὶ σοβαρό· νὰ κουβαλάει μαζί του τὴν ὑπερχιλιόχρονη ἱστορία του· νὰ παραπέμπει στὸ παρελθὸν τῆς χειρόγραφης καὶ ἔντυπης [ἀπ᾽ τὸ 1820 καὶ δῶθε] παράδοσης καὶ νὰ ἰσάζει τὸ παρὸν καὶ νὰ διαβαίνει στὸ μέλλον.
Ἕνα βασικὸ σημεῖο ἀναφορᾶς θέλησα νὰ εἶναι οἱ δάσκαλοι Χουρμούζιος καὶ Γρηγόριος. Κοιτάζοντας τὰ χειρόγραφά τους, κι ἔχοντας ὑπ᾽ ὄψη ὅλες τὶς διάφορες χαράξεις τῶν τυπογραφικῶν χαρακτήρων –καὶ πρέπει κάποτε ἀπὸ κάποιον νὰ γίνει μιὰ ἐργασία γιὰ τὶς χαράξεις καὶ τὰ τυπογραφεῖα τῆς σημειογραφικῆς μουσικῆς μας– , ἔμεινα στὸ ‘σύρσιμο’ τῆς πέννας τοῦ Χουρμουζίου, διαλέγοντας βέβαια τὴν πιὸ εὐτυχισμένη περίπτωση. Πρόκρινα αὐτὸ τὸ πρότυπο, γιατὶ συγκεφαλαιώνει τὴν αἰσθητικὴ τῆς χειρόγραφης παράδοσης. Τὸ Ἴσον αὐτὸ εἶναι σχεδὸν ἴδιο μὲ τὸ Ἴσον τοῦ Εὐαγγελινοῦ Σκοπελίτη (1728). Ἡ λιγυρότητα τοῦ Ἴσου τοῦ Χουρμουζίου ἤθελε ὁπωσδήποτε νὰ συνδυάζεται μὲ τὸ Ὀλίγον τοῦ Χουρμουζίου, σὲ μιὰ κομψὴ μορφή, ποὺ κρατήθηκε καὶ στὴν Ὀξεῖα. Θέλοντας νὰ ἔχω καὶ μιὰν ἰσότιμη παραπομπὴ στὸν Γρηγόριο Πρωτοψάλτη, τὴ γραφὴ τοῦ ὁποίου ἄλλωστε χάραξε ὁ Πέτρος Ἐφέσιος στὸ Βουκουρέστι καὶ πρωτοδημοσίευσε τὸ Ἀναστασιματάριο καὶ τὸ Δοξαστάριο [τὴν ἴδια περίπου αὐτὴ γραφὴ τοῦ Γρηγορίου κράτησαν καὶ οἱ ρουμάνοι, σὲ ἄλλη χάραξη, στὶς πρῶτες τους μουσικὲς ἐκδόσεις τὸ 1823 στὴ Βιέννη, δίχρωμες μάλιστα!] βρῆκα πὼς τὸ Ἐλαφρὸ εἶναι πολὺ κομψό, ἀλλ᾽ ὄχι τόσο πλαγιαστό, καὶ πολὺ ταιριαστὸ στὸ Ἴσο καὶ Ὀλίγο τοῦ Χουρμουζίου. Κι εἶναι σχεδὸν τὸ ἴδιο μὲ τὴν Πεταστὴ ποὺ σχεδιάστηκε πάνω στὸ δικό μου πρότυπο, κρατῶντας μιὰ μικρὴ μύτη ἀριστερὰ γιὰ νὰ παραπέμπει στὴν ἔντυπη παράδοση. …
Μὲ κριτήριο τὴν κομψότητα καὶ τὴν κίνηση στὴ μορφὴ τῶν σημαδιῶν καὶ τὴ δυνατότητα τοῦ συνταιριάσματος διαχρονικὰ μεταξύ τους, ὕστερα ἀπὸ πολλὴ ἀναζήτηση καὶ σύγκριση γιὰ τὴν τελικὴ ἐπιλογή, διάλεξα καὶ κράτησα τὰ ἀκόλουθα σημάδια ἀπ᾽ τὴ γραφίδα τῶν ἑξῆς μεγάλων μελουργῶν …:
• Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν (χφ. τοῦ ἔτους 1679) => τὸ Κύλισμα καὶ τὸ Σύναγμα
• Μπαλάση ἱερέως καὶ Νομοφύλακος (χφ. τοῦ 1672) => τὸ Τρομικολύγισμα
• Πέτρου Μπερεκέτη (χφ. μετὰ τὸ 1682) => τὴν Παρακλητικὴ καὶ τὸ κομψὸ Γοργό, ποὺ χρησιμοποιήθηκε καὶ ὡς Ἀργό, καθὼς καὶ σὲ ὅλα τὰ παράγωγά τους
• Κοσμᾶ Ἰβηρίτη καὶ Μακεδόνος (χφ. τοῦ 1685) => τὸ δ τοῦ δ΄ ἤχου καὶ τὸ γορθμικό, καὶ τὸ παράγωγό του
• Ἀθανασίου πατριάρχου (χφ. τοῦ 1687), σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴ γραφὴ τοῦ Μελετίου ἱερομονάχου (χφ. τοῦ 1637) => τὸ Ἡμίφωνο καὶ τὸ Ἡμίφθορο
• Εὐαγγελινοῦ Σκοπελίτη (χφ. τοῦ 1728) => τὸ Τρομικό, τὸ Ἐκστρεπτό, τὸ
Χόρευμα
• Ἀντωνίου ἱερέως (χφ. τοῦ 1685) => τὸ Οὐράνισμα
• Ἐφραὶμ ἱερομονάχου Δουσικεώτου (χφ. τοῦ 1782) καὶ Σιλβέστρου ἱεροδιακόνου (χφ. τοῦ 1713) => τὸ Ἀπόδερμα
• Δημητρίου Λώτου (χργφ. τοῦ 1767) => τὸ Γοργοσύνθετο καὶ τὸ Ἀργοσύνθετο
• Ἰωάσαφ Βατοπεδηνοῦ (χφ. τοῦ 1771) => τὸ Ξηρὸν Κλάσμα
• Μακαρίου διακόνου (χφ. τοῦ 1527) => τὴ βραχυγραφία πλ., μὲ τὸ λ πάνω ἀπ᾽ τὸ π
• Θεοδώρου Ροδακινοῦ (1479–90) => τὴν βραχυγραφία τοῦ βαρέος ἤχου.
Ὅλα τ’ ἄλλα σημάδια σχεδιάστηκαν πάνω σὲ δικά μου –μὲ τὴν εἰδικὴ πέννα μου– χειρόγραφα καὶ μὲ αἰσθητικὴ ἔγνοια νὰ ταιριάζουν καὶ μεταξύ τους καὶ μὲ τ᾽ ἄλλα σημάδια ποὺ μνημόνευσα παραπάνω, ποὺ κι ἐκεῖνα, ἄλλωστε, σχεδιάστηκαν μὲ τὴν ἴδια ἔγνοια καὶ τὸ προσωπικό μου αἰσθητικὸ κριτήριο γιὰ τὴν ἑνοποίηση τῆς μορφῆς τους. Εἶχα καὶ τὴν ἔγνοια στὴν τελικὴ κίνηση ποὺ θὰ ἔπαιρναν τὰ σημάδια, τὰ φωνητικὰ κυρίως, νὰ σώζουν καὶ μάλιστα νὰ ἐπιδείχνουν τὴ ‘νεύση᾽ τους, τὴ φορὰ τῆς ἐνέργειάς τους, κατὰ τὸ λεγόμενο τοῦ Ἀποστόλου Κώνστα Χίου, δηλαδὴ “ὅσα φανερώνουν ἀνάβαση ἄνω νεύουσι, καὶ ὅσα φανερώνουν κατάβαση κάτω νεύουσι”._
Ἡ γοητευτικὴ περιγραφὴ τῆς δημιουργίας τοῦ καθηγητῆ ὑπάρχει πλήρης στὸ κείμενό του (ἀπ᾽ ὅπου καὶ τὰ παραπάνω ἀποσπάσματα) «Ὁ σχεδιασμὸς τῶν σημαδίων τῆς Ψαλτικῆς Τέχνης Stathis Series» στὸν τόμο
Τιμὴ πρὸς τὸν Διδάσκαλον. Ἔκφραση ἀγάπης στὸ πρόσωπο τοῦ καθηγητοῦ Γρηγορίου Θ. Στάθη – Ἀφιέρωμα στὰ ἑξηντάχρονα τῆς ἡλικίας καὶ στὰ τριαντάχρονα τῆς ἐπιστημονικῆς καὶ καλλιτεχνικῆς προσφορᾶς του, ἔκδ. Ἀνατολῆς τὸ Περιήχημα, Ἀθῆναι 2001, σσ. 223-234.
Ἡ Stathis Series μέχρι τώρα λειτουργοῦσε σὲ συγκεκριμένο σύστημα, ἔμπνευσης τοῦ τυπογράφου Γιάννη Σούκη, τὸ ὁποῖο προϋποθέτει λειτουργικὸ σύστημα Mac OS (Apple), περιβάλλον κειμενογράφου Quark Xpress καὶ γερμανικὸ πληκτρολόγιο. Δέν γνώρισε βεβαίως ἐμπορικὴ διάδοση καὶ χρησιμοποιήθηκε ἀποκλειστικὰ γιὰ τὶς ἐκδόσεις τοῦ Ἱδρύματος Βυζαντινῆς Μουσικολογίας.
Ὁ Χρῆστος Καζίλας προσφέρθηκε μὲ φιλότιμη διάθεση νὰ μετατρέψει τὰ σημάδια τῆς Νέας Μεθόδου ἀπ᾽ τὴν σημαδοσειρὰ Stathis Series, ὥστε νὰ λειτουργοῦν στὸ πλαίσιο τοῦ συστήματος ΜΚ (Μουσικὰ Κείμενα) τοῦ Δημήτρη Παπαδόπουλου
https://papline.gr ἀλλὰ καὶ σὲ ὁποιοδήποτε κειμενογράφο, ὡς ἁπλῆ γραμματοσειρά, ἀκολουθῶντας ὡς πρότυπο τὴν οἰκογένεια σημαδοσειρῶν ΒΖ (τῶν Στέφανου Σουλδάτου καὶ π. Ἐφραίμ). Ἑπομένως, ὅσα ἀπὸ τὰ σημάδια τῆς χάραξης τοῦ καθηγητῆ Στάθη (Stathis Series) μποροῦν νὰ ἀντιστοιχιστοῦν στὶς ἀνάλογες θέσεις τῶν οἰκογενειῶν σημαδοσειρῶν ΒΖ καὶ ΜΚ συγκροτοῦν μιὰ νέα οἰκογένεια σημαδοσειρῶν μὲ τὶς ἑξῆς ὀνομασίες:
• Stathis_Byzantina
• Stathis_Fthores
• Stathis_Ison
• Stathis_Loipa
• Stathis_Palaia
• Stathis_Xronos
Μ᾽ αὐτὴν τὴν μορφή, λοιπόν, προσφέρεται στοὺς ψάλτες καὶ ἐκδότες ψαλτικῶν φυλλαδῶν, γιὰ νὰ συμβάλλει στὴν καλαισθησία τῶν γραπτῶν τους ἡ περίφημη χάραξη τῶν σημαδιῶν τῆς Ψαλτικῆς (τῆς Νέας Μεθόδου) ποὺ δημιουργήθηκε ἀπ᾽ τὸν καθηγητὴ Γρηγόριο Στάθη μὲ ἔγνοια νὰ ἀποκρυσταλλωθοῦν «οἱ κινήσεις τῆς πέννας ἢ τῆς φτέρας τόσων μεγάλων μελουργῶν καὶ καλλιτεχνῶν κωδικογράφων τῆς ψαλτικῆς παράδοσης μιᾶς ὑπερχιλιετίας!». Παρακαλοῦνται μόνο ὅσοι τυχὸν τὴν χρησιμοποιήσουν σὲ ἐπίσημες ἐκδόσεις νὰ μνημονεύουν εἴτε στὸν πρόλογο εἴτε στὸν κολοφῶνα ἢ σὲ ἄλλο ἁρμόδιο τόπο τὸν δημιουργὸ καὶ δωροδότη καὶ τὸ συγκεκριμένο ὄνομά της
Stathis Series.