Σχολιάζω κάποια πράγματα από το άρθρο του Λυκούργου Αγγελόπουλου, που δημοσίευσε
στο 1ο μήνυμα αυτής της συζήτησης ο αγαπητός συνάδελφος κ. Νικολουτσόπουλος:
ΑΠΟ ΑΡΘΡΟ ΛΥΚΟΥΡΓΟΥ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ
Στο κεφάλαιο των ήχων, εξίσου σημαντική είναι η συμβολή του Σίμωνος Καρά ως προς τα διαστήματα. Με τη συνεργασία του Κωνσταντινουπολίτη φυσικομαθηματικού Σταύρου Βραχάμη -εγγράφως εξουσιοδοτημένου παρά του Οικουμενικού Πατριαρχείου να ερευνήσει το θέμα των κατά γένη και χρόας μουσικών διαστημάτων (όπως αναφέρει ο ίδιος ο Καράς)- μελετά τα διαστηματικά των ήχων και συμπληρώνει ή διορθώνει, αιτιολογημένα πάντοτε, τις προγενέστερες απόψεις για τα διαστήματα.
Η συμπλήρωση του Καρά κάθε άλλο παρά αιτιολογημένη είναι, καθώς:
1. Σε τρεις ολόκληρους τόμους δεν ασχολείται καθόλου με την αιτιολόγηση των διαστημάτων που παραθέτει, καθώς δεν μας αναγράφει πουθενά στη θεωρία περί ήχων τους λόγους από τους οποίους προήλθαν τα διαστήματα αυτά. Χαρακτηριστικό είναι ότι η Πατριαρχική Επιτροπή του 1881, παρά τη χαρακτηριστικά μικρή έκταση του πονήματός της, αφιερώνει πολλές σελίδες για τον υπολογισμό και την τεκμηρίωση όλων των διαστημάτων και στα τρία γένη, ενώ στο θεωρητικό του Καρά η μόνη αναφορά σε λόγους είναι παραπεταμένη στον Β' τόμο, εκεί που κάνει μια μικρή αναφορά για την εύρεση των διαστημάτων στο λαούτο (σε κεφάλαιο δηλ. για την εξωτερική μουσική).[για να μην τον αδικήσουμε όμως, έχω ξαναγράψει ότι έχει κάνει λόγο γι' αυτά τα θέματα σε χωριστά συγγράμματα, στα "Αρμονικά" και στο "Γένη και διαστήματα"]
2. Ακόμα και η αναφορά αυτή είναι σε πολλές περιπτώσεις ανακριβής και λανθασμένη, όπως θα δείξω εν καιρώ ευθέτω σε μελέτη που γράφω για τα διαστήματα της μουσικής μας από την αρχαιότητα έως σήμερα.
ΑΠΟ ΑΡΘΡΟ ΛΥΚΟΥΡΓΟΥ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ
Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα θα αναφέρω αυτό που επισημαίνει για το εναρμόνιο γένος, στο Μέγα Θεωρητικό του Χρυσάνθου, ο οποίος, ενώ σαφώς ορίζει ποιά είναι τα διαστήματα του εναρμόνιου γένους, εν τούτοις σε άλλη παράγραφο κατατάσσει τον τρίτο και τον βαρύ ήχο στο εναρμόνιο γένος με διαστήματα σκληρού διατόνου (τόνους και ημίτονα). Η αντίφαση είναι προφανής.
Δεν υπάρχει καμία αντίφαση στο Χρύσανθο και μάλιστα "προφανής" (!). Καταρχήν, όπως έγραψα αναλυτικά κι
εδώ η αναφορά αυτή του κ. Αγγελόπουλου είναι ανακριβής: ο Χρύσανθος δεν κατατάσσει τον Γ' και τον βαρύ σε γένος που περιέχει τόνους και ημίτονα σκληρού διατόνου (12 και 6). Αυτό το έκανε η Πατριαρχική Επιτροπή,
εν γνώσει της όμως, όπως και ο Χρύσανθος (θα αναφερθούμε άλλη φορά σ' αυτό). Κατά το Χρύσανθο, ικανός όρος για τον ορισμό του εναρμονίου γένους είναι η ύπαρξη στην κλίμακα τετάρτων του τόνου:
“Εναρμόνιον δε γένος είναι εκείνο του οποίου εις την κλίμακα ευρίσκωνται ημίτονα τουτέστι τεταρτημόρια του μείζονος τόνου, ή εν υφέσει ή εν διέσει, ή εν υφέσει και διέσει” και, για την ακρίβεια,
τόνοι και τεταρτημόρια (συμπληρώνω εγώ) και όχι τόνοι και ημίτονα, όπως γράφει ο κ. Αγγελόπουλος.
Το ότι στην αρχαία Ελλάδα το εναρμόνιο γένος ήταν διαφορετικό, είναι γνωστό. Ο Χρύσανθος όμως εν γνώσει του ορίζει διαφορετικά το εναρμόνιο γένος από το αρχαιοελληνικό, όπως εξάλλου διαφορετικά ορίζεται στη μουσική μας (και από τον Σίμωνα Καρά φυσικά) και το μαλακό διατονικό και το μαλακό χρωματικό. Απόδειξη περί αυτού αποτελεί η παρ. 259 του Θεωρητικού του, την οποία αν κάποιος διαβάσει καλά δεν θα κατηγορήσει το Χρύσανθο για "προφανή αντίφαση" και στην οποία αναφέρεται ότι:
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ, ΠΑΡ. 259
Εμελωδείτο δε το εναρμόνιον γένος επί των χρόνων του Ευκλείδου, επί μεν το βαρύ κατά δίτονον, και δίεσιν, και δίεσιν· ήγουν κατά δίτονον, και τεταρτημόριον, και τεταρτημόριον· επί δε το οξύ, εναντίως· κατά δίεσιν, και δίεσιν, και δίτονον· ήγουν κατά τεταρτημόριον, και τεταρτημόριον, και δίτονον. Αλλ' επί των ημερών μας δεν σώζονται μελωδίαι τοιούτων κλιμάκων· αλλά μία δίεσις εναρμόνιος και μία ύφεσις εναρμόνιος είναι όχι μέσα εις εν τετράχορδον αλλά εις δύο.
Ο Χρύσανθος λοιπόν κατατάσσει τον Γ' ήχο και τον βαρύ σε γένος του οποίου τα τετράχορδα περιέχουν εναρμόνιες διέσεις και υφέσεις (μία σε κάθε τετράχορδο και όχι δύο, όπως στην αρχαία Ελλάδα) και όχι σε γένος με διαστήματα σκληρού διατόνου, όπως γράφει ο κ. Αγγελόπουλος. Η δε διαφοροποίησή του από το εναρμόνιο γένος των αρχαίων Ελλήνων δεν οφείλεται σε άγνοια, καθώς εδώ μας περιγράφει ποιο ήταν το γένος αυτό, αλλά σε διαφορετικό ορισμό, κάτι που έχει γίνει, όπως είπαμε, από όλους τους μεταγενέστερους θεωρητικούς της μουσικής μας (συμπεριλαμβανομένου και του Καρά) και για το μαλακό διάτονο και για το μαλακό χρώμα.
ΑΠΟ ΑΡΘΡΟ ΛΥΚΟΥΡΓΟΥ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ
Ένα άλλο παράδειγμα είναι η επανόρθωση των διαστημάτων που δίνει η Πατριαρχική Επιτροπή του 1881-83 ως προς τους χρωματικούς ήχους, ώστε να συμπίπτουν οι μεγάλες και οι μικρές χρωματικές τρίτες του μαλακού και του σκληρού χρώματος.
Όπως έχω ξαναγράψει, δεν υπάρχει καμία ανάγκη να συμπίπτουν οι χρωματικές τρίτες του μαλακού και του σκληρού χρώματος. Ακόμα και ιστορικά να το πάρουμε, η γενική εικόνα είναι, αντίθετα με ότι γράφει ο κ. Αγγελόπουλος, ότι
οι χρωματικές τρίτες σκληρού και μαλακού χρώματος δεν συμπίπτουν στη θεωρία της μουσικής μας. Π.χ. (έβαλα επίτηδες το μεγάλο διάστημα στη μέση):
ΑΡΙΣΤΟΞΕΝΟΣ
ΜΑΛΑΚΟ ΧΡΩΜΑ: 1/3 του τόνου+11/16 του τόνου+1/3 του τόνου (4+22+4)
ΣΚΛΗΡΟ ΧΡΩΜΑ: 1/2 του τόνου+3/2 του τόνου+1/2 του τόνου (6+18+6)
ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΣ
ΜΑΛΑΚΟ ΧΡΩΜΑ: 28/27, 6/5, 15/14 (4+19+7)
ΣΚΛΗΡΟ ΧΡΩΜΑ: 22/21, 7/6, 12/11 (5+16+9)
Από πού λοιπόν αντλεί ο κ. Αγγελόπουλος την "ανάγκη" αυτή; Αυτό είναι αυθαίρετη ανάγκη (άλλωστε ο κ. Αγγελόπουλος δεν μας παραθέτει κανένα στοιχείο από προγενέστερους θεωρητικούς που να επιβάλει κάτι τέτοιο) που μάλλον δημιούργησε ο τρόπος εκτέλεσης του χρώματος από τον Καρά, ο οποίος στις εκτελέσεις του σκλήρυνε αυθαίρετα και αδικαιολόγητα το μαλακό χρώμα του β' ήχου και, για να συμβαδίζει και η θεωρία με την παράδοξη αυτή πρακτική, εφηύρε την ανάγκη αυτή και έδωσε τα άκρα του β' και του πλ. β' να συμπίπτουν (ΓΑ-ΔΙ=6 στον πλ. β' και ΖΩ-ΝΗ=6 στον β'), δημιουργώντας ένα σωρό άλλα προβλήματα, τα οποία έχουμε επισημάνει επανειλημμένως (όπως τη διαφορά του ΒΟΥ-ΓΑ-ΔΙ του διατονικού και χρωματικού λεγέτου από τον β' ήχο, παρά τη ρητή επιβεβαίωση του Χρυσάνθου ότι διατονικό και χρωματικό -β' ήχου- ΒΟΥ-ΓΑ-ΔΙ συμπίπτουν).
