ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΤΩΝ ΕΛΞΕΩΝ ΣΗΜΑΝΣΕΩΣ
Είναι γενικώς γνωστό ότι στις προ της του 1814 μεταρρύθμισης γραφές, δεν υπήρχε η ανάγκη παρασήμανσης ούτε των φωνητικών ποικιλμάτων ούτε των έλξεων. Οι γραφές αυτές (είτε συνοπτικότερες είτε πιο εξηγητικές) είναι αρκετά περιγραφικές και αποσκοπούν στη ερμηνεία της μουσικής φράσης εν συνόλω (σε μια γενική θεώρηση και χωρίς να μπαίνουμε σε λεπτομέρειες). Η νέα γραφή, αν και οπτικώς δεν απομακρύνεται ιδιαίτερα από τις αμέσως προηγούμενες (αυτές που συνηθίζουμε να ονομάζουμε γραφή "του Πέτρου")
View attachment 16483
View attachment 16484
View attachment 16485
εισάγει όμως μια εντελώς νέα λογική στον τρόπο της ανάγνωσης, ίσως και άθελά της. Ο ακριβής προσδιορισμός του καταμετρούμενου χρόνου, που είναι το πιο βασικό της στοιχείο, είναι αυτό που αλλάζει επί το προσδιοριστικότερο, όχι τόσο ξαναλέω την γραφή αλλά την ανάγνωσή της. Εναργέστερο ενδεικτικό του ριζικά διαφορετικού τρόπου ανάγνωσης μιας κατά τα άλλα οπτικά παρόμοιας γραφής, είναι ο νέος μονοσύλλαβος τρόπος παραλλαγής.
Χωρίς να γίνομαι αναλυτικότερος εδώ, αναφέρω πως αυτός ο ριζικά διαφορετικός τρόπος ανάγνωσης, και κυρίως τα διαφαινόμενα αρνητικά του, παρά τα αδιαμφισβήτητα θετικά του, προκάλεσαν από νωρίς έντονες αντιδράσεις. Το εντυπωσιακό- ή αναμενόμενο, αναλόγως την οπτική γωνία- είναι ότι οι μεγαλύτερες αντιδράσεις προήλθαν μέσα από τον ίδια τα Πατριαρχικά αναλόγια με κυριότερο εκφραστή τους τον για πολλούς λόγους πολύ σημαντικό, Πρωτοψάλτη Κωνσταντίνο
1.
Αποτιμώντας μουσικά τις ενδοπατριαρχικές αλλά και τις άλλες αντιδράσεις, θα έλεγα ότι αυτές έχουν ως αντικείμενο τις πληροφορίες που μεταφέρει ή καλλίτερα δεν μεταφέρει ο νέος τρόπος αντιμετώπισης της μουσικής γραφής.
Ένα βασικό κομμάτι των πληροφοριών που δεν μεταφέρεται με την νέα γραφή , παρά το αναλυτικότερο ή μάλλον εξαιτίας αυτού, είναι και οι έλξεις, οι μέχρι τότε νοούμενες ως αναπόσπαστο κομμάτι της ερμηνείας της μουσικής φράσης (είναι ήδη γνωστά τα αποσπάσματα του Μεγάλου Θεωρητικού και άλλων και θα αποφύγω να τα ξαναπαρουσιάσω). Ένας από τους βασικότερους λόγους της σύστασης της Πατριαρχικής επιτροπής είναι η εύρεση τρόπου καταγραφής τους. Έχει ήδη γραφεί και αναλυθεί το ότι η επιτροπή θεωρεί ότι η ερμηνεία των έλξεων κινδυνεύει να χαθεί.
View attachment 16495
Άλλωστε είναι γνωστό πως ανάγκη καταγραφής έχει οτιδήποτε διατρέχει κίνδυνο να χαθεί2. (Το ίδιο συμβαίνει και με την καταγραφή των ενεργειών των σημαδιών και είναι ενδιαφέρον να δούμε την παράλληλη πορεία τους. Αλλού...) Ειρήσθω εν παρόδω πως οι υφεσοδιέσεις της επιτροπής ως κύριο σκοπό έχουν την καταγραφή των έλξεων.
View attachment 16497
Έτσι έχουμε σταδιακά όλο και περισσότερες καταγραφές έλξεων.
Το φαινόμενο της συστηματικής καταγραφής λοιπόν έχει την απλή εξήγησή του στα πιο πάνω. Ό, τι κινδυνεύει να χαθεί καταγράφεται. Το γνωστό αντεπιχείρημα πως οι έλξεις υπάρχουν και γίνονται άρα δεν υπάρχει καμιά ανάγκη καταγραφής το θεωρώ ιστορικά αναληθές και εντελώς ανειλικρινές. Απόδειξη για το αντίθετο είναι αυτή η ίδια η συζήτηση εδώ. Φαίνεται από πλείστες όσες δηλώσεις στο θέμα (δεν παραθέτω για να μην νοηθεί προσωπική αντιπαράθεση), πως το θέμα ΔΕΝ είναι μόνο η καταγραφή τους ή όχι αλλά αυτή καθεαυτή οι ύπαρξή τους. Τρανό παράδειγμα η κουβέντα:
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΚΑΙΝΟΦΑΝΕΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΞΗΣ ΤΟΥ ΓΑ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΟ ΗΧΟ
Εδώ φαίνεται καθαρά πως δεν ομιλούμε περί της αναγραφής της ή όχι αλλά ΚΑΙ περί της ύπαρξής της εν γένει.
Η περιπέτεια της σήμανσης (και όχι φυσικά της ύπαρξης) της εν λόγω έλξης, ξεκινά από το πόνημα της επιτροπής (χοντρικά γιατί περιστασιακά υπάρχει και πρίν καταγραμμένη), όπου αναφέρει:
View attachment 16487
Βέβαια αυτό έχει αναφερθεί ξανά και είναι γνωστό. Η επιτροπή λοιπόν πρώτη το 1881 ( ή καλλίτερα το 1888 που εκδίδει το περίφημο πόνημα) αναφέρει την ύπαρξη της έλξης και μάλιστα μία έλξη οκτώ μορίων!
Δεν είναι όμως η μόνη πηγή που μας πληροφορεί γι αυτήν την έλξη. Ο Κ. Ψάχος στο Μουσικό Παράρτημα της "Φόρμιγγος" (Έτος Α', Περίοδος Β') το 1905, εκδίδει το "ΛΕΤΟΥΡΓΙΚΟΝ"
3 με υποσημείωση "Κατά το ύφος της Μεγάλης τού Χριστού Εκκλησίας".
View attachment 16501
Εκεί λοιπόν βλέπουμε, μεταξύ άλλων, τα εξής :
View attachment 16502
View attachment 16503
View attachment 16504
View attachment 16505
View attachment 16506
Επίσης στην "ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ"
4 του το 1909 αφού λέει αρκετά ενδιαφέροντα στον πρόλογο βλέπουμε :
View attachment 16491
View attachment 16492
View attachment 16493
View attachment 16494
View attachment 16498
View attachment 16499
View attachment 16500
Σημειωτέον πως η σήμανση των έλξεων εδώ είναι πολύ λιτότερη από εκείνη του 1905 (Μία απλή σύγκριση των ίδιων μελών αρκεί).
Διάσπαρτα υπάρχει σε πλείστα όσα συγγράμματα όπως εδώ:
View attachment 16508
View attachment 16509
View attachment 16510
Ιωάννου Σακελλαρίδου "Ιερά Υμνωδία" Αθήνα 1902
Ή εδώ :
View attachment 16488
Αγαθάγγελου Κυριαζίδου "Αι δύο Μέλισσαι" , Κωνσταντινούπολη 1906 (Εδώ από Ρηγόπουλο 1994)
Όλα αυτά ακροθιγώς και εν τάχει.
Ακόμη (έχει επίσης ήδη αναφερθεί) ο Αβραάμ Ευθυμιάδης στο θεωρητικό του (έχω την Γ' και την Ε' έκδοση το 1988 και 2006 αντίστοιχα*) αναφέρει σαφώς την ύπαρξη της έλξης και μάλιστα αν και την παρασημαίνει με απλή δίεση εν τούτοις εννοεί 8 μόρια.
View attachment 16489
View attachment 16516
Επίσης η προφορική παράδοση από τις παλαιότερες ηχογραφήσεις αποκαλύπτει:
View attachment 16513
Σεραφείμ Γεροθεοδώρου (1926)
View attachment 16512
π. Διονύσιος Φιρφιρής
View attachment 16518
Κώστας Θωμαϊδης (1926)
View attachment 16519
View attachment 16520
View attachment 16521
View attachment 16522
Ιάκωβος Ναυπλιώτης
Βεβαίως αποσπασματικά αλλά πάντως όχι δικά μου, και όχι φανταστικά.
Όλοι αυτοί προφανώς δεν ακολούθησαν τον Καρά (μάλλον ο Καράς ακολούθησε), και προφανώς δεν ήταν ζαβοί, κουφοί, τυφλοί ή ...
Αν μη τι άλλο πάντως αποδεικνύεται πως η περίφημη ή διαβόητη αυτή έλξη δεν είναι και τόσο καινοφανής. Δεν είναι νέα εφεύρεση ούτε παραξενιά κάποιου. Το ότι πάρα πολλοί ψάλτες δεν την εκτελούν ίσως πρέπει να μας προβληματίσει ανάποδα για την ανάγκη παρασήμανσής της.
ΥΓ 1- Ενδεχομένως να μην προσέθεσα κάτι καινούργιο (πολλά έχουν ήδη ειπωθεί) πλην της προσωπικής μου οπτικής, αλλά πρόθεση ήταν να βοηθήσω, όποιον ενδιαφέρεται. Μπορεί να έχουν ειπωθεί -σχεδόν- όλα, αλλά μάλλον όχι συζητηθεί νηφάλια.
ΥΓ 2- Αναμένω ανυπόμονα και με πολύ ενδιαφέρον τον καλόπιστο αντίλογο (φυσικά από όποιον δε κουράζεται από τα ίδια και τα ίδια) και εντελώς αδιάφορα τον κακόπιστο.
ΥΓ 3- Όλα τα παραπάνω δεν έχουν σκοπό ούτε να εξαντλήσουν το θέμα ούτε να αποδείξουν κάτι άλλο παρά μόνο πως χρειάζονται λιγότεροι αφορισμοί περισσότερη μελέτη και έρευνα (προφορικής και γραπτής παράδοσης) και προσπάθεια αποτίμησης των πηγών και όχι ανατροπής τους ή απαξίωσής τους. Δεν προσπαθώ να πείσω κανέναν για τίποτα. Καταθέτω απλώς μια άποψη και μερικά στοιχεία.
ΥΓ 4- Διαφωνίες υπάρχουν από την εποχή του Χρυσάφη (βλέπε "Περι των ενθεωρουμένων τη ψαλτική τέχνη και ων φρονούσι κακώς τινες περι αυτών"). Όσο πληθαίνουν οι πηγές τόσο και για περισσότερες διαφωνίες και έριδες μαθαίνουμε. Πάντα έτσι ήταν και πάντα έτσι θα είναι. Το θέμα δεν είναι αν διαφωνούμε αλλά με τι πνεύμα προσεγγίζουμε την διαφωνία.
Καλό δεκαπενταύγουστο σε όλους, καλή δύναμη σε ψάλτες και ιερείς.
_________________________________________________________________
1 Βλέπε και π. Κωνσταντίνου Τερζόπουλου "Ο ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ο ΒΥΖΑΝΤΙΟΣ († 30 Ιουνίου 1862) η συμβολή του στην Ψαλτική Τέχνη" , Αθηναι 2004
2 Βλέπε και Δ.Γιαννέλου "Σύντομο Θεωρητικό Βυζαντινής Μουσικής", Εκδόσεις Επέκταση, Ιανουάριος 2009
3 Επανέκδοση με επιμέλεια Ηλία Ρεδιάδη-Τούμπα, Αθήνα 2000
4 Επανέκδοση από εκδόσεις "ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ", Αθήνα 2004
* Άν έχει κάποιος την Ά έκδοση ας μου στείλει ΠΜ.