παρασημαντική, μουσική γραφή,
σημειογραφία. Από το ρήμα παρασημαίνομαι, σημειώνω ή παριστάνω με
σημεία τους μουσικούς ήχους, τη διάρκειά τους κτλ. Ο
Αριστόξενος (Αρμον. Στοιχ. ΙΙ, 39, 6) το καθορίζει: "το παρασημαίνεσθαι τα
μέλη" (η σημειογραφία των μελών). Και λίγο πιο κάτω (σ. 39, 15) χρησιμοποιεί και τον όρο παρασημαντική: "ού γαρ ότι πέρας της
αρμονικής επιστήμης εστίν η παρασημαντική..." (γιατί η παρασημαντική δεν είναι το τέλος της αρμονικής επιστήμης).
Ο όρος για τη γραφή των
φθόγγων εκφράζεται και με τις λέξεις
σημασία και
στίξις · ο
Γαυδέντιος χρησιμοποιεί τον όρο σημασία (Εισαγ. 20): "εχρήσαντο δε οι παλαιοί [ονόμασι] προς την σημασίαν των οκτωκαίδεκα φθόγγων και γράμμασι τοις καλουμένους σημείοις μουσικοίς" (και χρησιμοποίησαν οι αρχαίοι ονόματα και γράμματα, τα ονομαζόμενα μουσικά σημεία, για την παρασημαντική (τη σημειογραφική παράσταση) των δεκαοκτώ φθόγγων). Στον
Ανώνυμο Bell. 79, 68) συναντούμε τον όρο στίξις: "και ότι ου ρητώ παραλέλειπται η στίξις" (και ότι η [οργανική] σημειογραφία είναι ανεξάρτητη από το κείμενο).
Τα σύμβολα που χρησιμοποιούνταν για τη μουσική σημειογραφία (παρασημαντική) ονομάζονταν σημεία
(πρβ. Αριστόξ. ό.π. 40, 8 και 10· και Ανών. ό.π. 19, 2) κτλ.
Οι Έλληνες είχαν δύο συστήματα γραφής, ένα για την οργανική και ένα άλλο για τη φωνητική μουσική. Χάρη στην Εισαγωγή Μουσική του
Αλύπιου, η ελληνική σημειογραφία έχει διασωθεί· ο Αλύπιος δίδει σε αυτή πλήρεις πίνακες σε όλους τους δεκαπέντε
τόνους και στα τρία
γένη. Υποτίθεται ότι από τα δύο συστήματα εκείνο της οργανικής γραφής ήταν αρχαιότερο· η φωνητική γραφή βασιζόταν στο ιωνικό
αλφάβητο, που υιοθετήθηκε τον 5ο αι. π.Χ.1
Και οι δύο γραφές χρησιμοποιούνταν. Ο
Αριστείδης (Περί μουσ. Mb 26, R.P.W.-I. 23) λέει ότι "με τα χαμηλότερα σημεία καταγράφουμε την
οργανική μουσική, καθώς και τα ριτορνέλλι (πρελούντια, ιντερλούντια, γενικά σύντομα οργανικά κομμάτια που παρεμβάλλονταν στην αρχή ή συνήθως ανάμεσα σε τμήματα του κύριου φωνητικού έργου) των
πνευστών, και το τμήμα των σόλι των εγχόρδων οργάνων ("μεσαυλικά ή ψιλά κρούματα"), που βρίσκονται στις
ωδές· με τα ψηλότερα σημεία εκφράζουμε τα φωνητικά μέρη ("τας ωδάς")· πρβ.
Γαυδ. ό.π. 21 και
Ανών. (Bell. 79, 68): "και τα μεν άνωθεν της λέξεως... τα δε της
κρούσεως κάτωθεν" (κι εκείνα τα σημεία που είναι τοποθετημένα αποπάνω είναι για τις λέξεις [δηλ. το φωνητικό μέρος]... ενώ εκείνα που είναι αποκάτω είναι για το οργανικό μέρος).
Στην οργανική σημειογραφία τα σημεία χρησιμοποιούνταν κατά τριάδες, δηλ. με τρεις διαφορετικές θέσεις του ίδιου σημείου-γράμματος, από τις οποίες η πρώτη ήταν η κανονική θέση (σημείον ορθόν), η δεύτερη με στροφή πίσω του γράμματος (σημείον απεστραμμένον) (ήταν για τη νότα υψωμένη κατά ημιτόνιο) και η τρίτη, με το γράμμα ανάποδο (σημείον ανεστραμμένον) (ήταν για τη νότα με ανύψωση 1/4 του τόνου):
(α) Ε (νότα do)·
(β) 3 (νότα do δίεση)·
(γ) (νότα do 1/4).
Τα κύρια σημεία στο
διατονικό γένος ήταν τα ακόλουθα 17 (οργανική σημειογραφία):
[...]
(οι νότες πιο πάνω από το la [17η] σημειώνονταν με τα ίδια, κατά σειρά, σημεία με έναν τόνο, Κ' Ύ <' κτλ.
Οι ίδιες νότες (στη φωνητική σημειογραφία) είχαν τα ακόλουθα σημεία (διατονικό γένος)· πρέπει να σημειωθεί ότι τα σημεία αυτά είχαν μεγαλύτερη ομοιότητα με τα γράμματα του αλφαβήτου.
(οι νότες πιο πάνω από το la [17η] είχαν τα αντίστοιχα σημεία τους με έναν τόνο δεξιά, όπως στην οργανική σημειογραφία).
Ο χαμηλότερος από τους 15 τόνους (υποδωρικός) θα εμφανιζόταν με τις δύο σημειογραφίες (στο διατονικό γένος) με τον ακόλουθο τρόπο (βλ. Αλύπιος Εισαγ. 14):
[...]
Το θέμα της ελληνικής σημειογραφίας δεν είναι τόσο απλό, όσο μπορεί να φαίνεται, γιατί υπάρχουν ορισμένες ανωμαλίες στους πίνακες του Αλύπιου· μια από αυτές είναι ότι χρησιμοποιούνται διαφορετικά σημεία μερικές φορές για την ίδια νότα σε διαφορετικούς τόνους.
Οι Έλληνες είχαν και σημεία για τη ρυθμική σημειογραφία. Ο
πρώτος χρόνος (όπως ονομάζεται από τον Αριστόξενο), δηλ. η βασική
χρονική μονάδα (χρόνος
βραχύς), σημειωνόταν με το σημείο U. Για τους μακρούς χρόνους υπήρχαν ο κανονικός
μακρός (μακρά δίχρονος ή
δίσημος) που σημειωνόταν -· οι υπόλοιποι χρόνοι ήταν η μακρά τρίχρονος ή
τρίσημος, εκφραζόμενη με το σημείο: --, η μακρά τετράχρονος ή
τετράσημος: L-- , η μακρά πεντάχρονος ή
πεντάσημος: L+-.
Αυτά τα ρυθμικά σημεία τοποθετούνταν πάνω από τα σημεία της φωνητικής ή οργανικής γραφής. Οι Έλληνες είχαν ακόμη και σημεία για τις
παύσεις (χρόνοι κενοί, όπως λέγονταν). Η βραχύτερη παύση ονομαζόταν λείμμα
και σημειωνόταν με το αρχικό γράμμα της λέξης Λείμμα (Λ)· το Λ λοιπόν ήταν ο χρόνος κενός βραχύς. Οι άλλες παύσεις, που αντιστοιχούσαν με τις αξίες των φθόγγων, ήταν οι ακόλουθες:
[...]
κενός μακρός δίχρονος - Λ
κενός μακρός τρίχρονος -- Λ
κενός μακρός τετράχρονος L-- Λ
κενός μακρός πεντάχρονος L+- Λ
Εκτός από τα σημεία, που υποδήλωναν τις παύσεις, υπήρχαν άλλα δύο ακόμη σημεία: η
στιγμή (.), που δήλωνε τη
θέση (Ανών. Bell. 21, 3 και 85), και η
διαστολή, που γραφόταν με μια διπλή κάθετη γραμμή και δύο στιγμές προς τα δεξιά ¦: και χώριζε τα προηγούμενα από τα επόμενα (Ανών. 26, 11): "Η δε λεγομένη διαστολή επί τε των
ωδών και της κρουματογραφίας παραλαμβάνεται, αναπαύουσα και χωρίζουσα τα προάγοντα από των επιφερομένων εξής" (και η λεγόμενη διαστολή προστίθεται και στη φωνητική και στην οργανική μουσική, κάνοντας μια διακοπή και χωρίζοντας τα προηγούμενα από εκείνα που ακολουθούν)· ίδια δίατύπωση και στον Μ.
Βρυέννιο (έκδ. Wallis III, 480).
1. Η Denise Jourdan-Hemmerdinger σε μια ανακοίνωσή της στην Academie des Inscriptions et Belles Lettres στο Παρίσι, την 1η Ιουνίου 1973, αναφέρεται σε "μια άλλη αρχαία μουσική σημειογραφία", που ανακάλυψε, χωρίς να δίνει άλλες πληροφορίες (Comptes Rendus des Seances de l'annee 1973, avril-juin, Paris 1973, σ. 292). Βλ. για την ανακοίνωση αυτή στο λ. λείψανα ελληνικής μουσικής (15).
Για μια πιο πλήρη μελέτη της ελληνικής παρασημαντικής μπορεί κανείς να συμβουλευτεί, ανάμεσα σε άλλα, τα ακόλουθα:
Αλύπιος, Εισαγωγή Μουσική (Mb 1 κε., C.v.J. 366 κε.).
Αριστείδης Κοϊντιλιανός, Περί μουσικής (Mb, Antiq. mus. auct. sept, τόμ, ΙΙ, ’μστερνταμ 1652· R.P.W.-Ι., Λιψία 1963).
R. Westphal, Harmonik und Melopoeie der Griechen, Λιψία 1886.
F. A. Gevaert, Hist. et theor. de la mus. de l'antiq., Γάνδη 1875, τόμ. Ι, σσ. 393-418.
D. Β. Monro, The Modes of Ancient Greek Music, Οξφόρδη 1894, σσ. 67-77, 27.
H. S. Macran, The Harmonics of Aristoxenus, Οξφόρδη 1902· Εισαγωγή, σσ. 45-61.
http://www.musipedia.gr/
.