Και πάλι ευχαριστούμε κ. Μακρή. Επειδή εγώ -και αρκετοί άλλοι συνάδελφοι πιστεύω- δεν έχουν ασχοληθεί συστηματικά με τις διάφορες απόψεις για τη μεταγραφή των παλαιών μελών, θα ήθελα να καταχραστώ λίγο την προθυμία σας και να σας παρακαλέσω να μας κάνετε μια ευσύνοπτη -όπως συνηθίζετε- παρουσίαση των απόψεων αυτών και των φορέων τους, με μια χρονολογική αναφορά του όλου ζητήματος, αν είναι δυνατόν. Γιατί όταν διαβάσει κανείς περιστασιακά Ψάχο, Καρά, Στάθη, Αρβανίτη, πάρει μετά και τους "Μονουμεντιστές" κ.ά., χάνει το μπούσουλα και δεν ξέρει τελικά ποιος λέει τι. Αν έχετε λοιπόν την καλοσύνη, ξεμπλέξτε μας λίγο το κουβάρι, για να καταλάβουμε κι εμείς τι γίνεται...
Το πράγμα είναι σχετικά απλό. Η ιστορία ξεκινάει με τους λογίους ψάλτες της Κωνσταντινούπολης στο β΄ μισό του 19ου αιώνος, που καταπιάστηκαν με τη σημειογραφία κυρίως της εποχής του Πέτρου, αφού ήταν κάτι πολύ κοντινό τους (κάποιοι τη χρησιμοποιούσαν για αρκετό καιρό και μετά την επικράτηση της Νέας Μεθόδου), προσπαθώντας να βρούνε την "κλείδα" για τη μεταγραφή της (βλ. λ.χ. εργασία Βιολάκη). Η μόνη κλείδα που μπορούσε να υπάρχει, φυσικά, ήταν η ζωντανή παράδοση, αφού τα ίδια μέλη εψάλλοντο και πριν και μετά το 1814. Αυτά κατέγραφε ο Πέτρος, καθώς και εξηγήσεις παλαιών μαθημάτων, όπως όμως είχε επικρατήσει να ψάλλονται την εποχή του.
Από αυτό το περιβάλλον προερχόμενος ο Ψάχος, προσπάθησε να πάει ακόμα πιο πίσω, θεωρώντας ότι η στενογραφικότητα της σημειογραφίας, όπως προκύπτει από τη σύγκριση των εξηγήσεων του Πέτρου ή των Τριών Διδασκάλων με τα αντίστοιχα παλαιά μέλη, είναι μια γενική αρχή που υπήρχε ευθύς εξαρχής στη βυζαντινή σημειογραφία. Αντιμέτωπο βρήκε, όπως είδαμε, μόνο τον -ξεχασμένο σήμερα- Μάρκο Βασιλείου.
Την ίδια περίπου εποχή, και υπό την επήρεια της αντίστοιχης δουλειάς που γινόταν στο Γρηγοριανό μέλος, με στόχο την αποκατάστασή του, αρχίζει η έρευνα της βυζαντινής μουσικής και στη Δύση, σποραδικά στην αρχή, συστηματικά δε από τη δεκαετία του 1930 με τη σειρά Monumenta Musicae Byzantinae. Οι δυτικοί ερευνητές ξεκίνησαν ανάποδα, προσπαθώντας να αποκρυπτογραφήσουν τα παλαιά χειρόγραφα, με τη βοήθεια της παλαιογραφικής μελέτης και των θεωρητικών πραγματειών της βυζαντινής εποχής. Αυτό τους οδήγησε σε αξιόλογα συμπεράσματα αλλά και σε κάποιες υπερβολές, όπως την απόρριψη του χρωματικού γένους ως οθωμανικής επιδράσεως, ή την παραγωγή μεταγραφών με ασύμμετρους ρυθμούς, που δεν μπορούν να ψαλούν με τίποτα.
Ο Καράς εν συνεχεία δέχτηκε τη θεωρία του Ψάχου ως προς το παπαδικό είδος, την απέρριψε όμως ως προς το ειρμολογικό και το στιχηραρικό, θεωρώντας ότι πρέπει να εξηγούνται με σύντομο τρόπο. Προκειμένου δε να επιτύχει αυτό τον τρόπο, χωρίς να καταφύγει στη "μετροφωνία" των Δυτικών, εφάρμοσε τη θεωρία του για τις "αναλύσεις" με βάση την ενέργεια των σημαδιών. Το πρόβλημα είναι αφενός ότι τις ίδιες αναλύσεις εφάρμοσε και στη Νέα Μέθοδο, που υποτίθεται πως είναι "αναλυτική", αφετέρου ότι δεν τεκμηρίωσε ποτέ με επιστημονικό τρόπο την προέλευση αυτών των αναλύσεων.
Προσωπικά θεωρώ τον Καρά ως συνεχιστή του Ψάχου, για πολλούς λόγους που δεν μπορώ να αναλύσω τώρα. Ένα από τα κοινά τους στοιχεία ήταν η πλήρης περιφρόνηση προς τους ξένους ερευνητές, οι οποίοι, κατά την άποψή τους, δεν εδικαιούντο να ομιλούν περί βυζαντινής μουσικής. Αυτό που επικρατεί σήμερα σε κάποιους ακαδημαϊκούς κύκλους της χώρας μας είναι ένα μίγμα Ψάχου και Καρά. Από τον Καρά γίνονται δεκτά τα περί ήχων, έλξεων, αναλύσεων κλπ., όχι όμως και τα περί σύντομης εξήγησης. Εκεί παραμένουμε στον Ψάχο. Η τεράστια συμβολή των Monumenta και της δυτικής έρευνας εν γένει συνεχίζει να αγνοείται.
Αντίθετα, ο Γιάννης ο Αρβανίτης (μιας και τον αναφέρατε) προωθεί την έρευνα της σύντομης εξήγησης με επιστημονικό πλέον τρόπο, λαμβάνοντας υπόψη και την ξένη βιβλιογραφία. Αυτό είναι σήμερα το (σπάνιο ομολογουμένως) προφίλ του ερευνητή που μπορεί να μας πάει ένα βήμα παραπέρα: ψάλτης και ο ίδιος, αλλά με ευρύτερη παιδεία, γερές μουσικολογικές βάσεις και, προ πάντων, χωρίς παρωπίδες.
Όλα αυτά ηχούν ωραία (ως ιδέες κ προτάσεις), αλλά αφηρημένα κ λίγο ουτοπικά στον ψαλτικό κόσμο. Ο συνδυασμός της ξένης βιβλιογρ. με τη ζώσα παράδοση, απαγκιστρωμένος από Ψάχο κ Καρά, ακούγεται θελκτικός (άρα γε κ εφικτός; ). Μπορείτε να μας δώσετε κάποιο παράδειγμα (αυτό με τους Ειρμούς ή κάποιο άλλο, σε συνδυασμό με το ηχητικό);
Ας ξεκινήσουμε από
αυτό. [Για να δείτε τα προηγούμενα και επόμενα μηνύματα, πατήστε πάνω δεξιά, εκεί που λέει "Θέμα:..."]. Δεν έχει να κάνει με την παλαιά σημειογραφία, αλλά με την καταγραφή ενός μέλους στο πεντάγραμμο από έναν ξένο ερευνητή στα τέλη του 19ου αι. Εάν προσπαθούσε να το αποδώσει κάποιος άσχετος με την παράδοση (π.χ. ένας της κλασικής μουσικής), θα έβγαινε κάτι τελείως ξένο. Έτσι όπως το λέω εγώ, με τις μικρές μου δυνάμεις, νομίζω ότι βγαίνει νόημα. Αυτό εννοώ.
Ίσως θα μπορούσατε να προσθέσετε ως βιβλιογραφική αναφορά το "Η Ελληνική Παράδοση στις μουσικές γραφές του Μεσσαίωνα. Εισαγωγή στη νευματική επιστήμη", Εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη 1998, επίσης του Κωνσταντίνου Φλώρου που είναι μεταφρασμένο στα Ελληνικά (σημ.: Καταπληκτικό βιβλίο).
Πρόκειται για μια επιτομή του προαναφερθέντος τρίτομου έργου Universale Neumenkunde. Είναι άριστο ως μια εισαγωγή, αλλά
δεν συνιστώ σε καμιά περίπτωση αυτή την τρισάθλια μετάφραση. Όταν κάποιος ασχολείται με τη μετάφραση τέτοιων έργων, θα πρέπει να γνωρίζει και την καθ' ημάς ορολογία. Αλλοιώς γράφει λ.χ. για "τονοφιγούρες" (!!!), προκαλώντας είτε τον γέλωτα, είτε την αγανάκτηση. Όποιος ενδιαφέρεται, μπορεί να βρει την αγγλική μετάφραση του Neil Moran ("Introduction to Early Medieval Notation", Harmonie Park Press, 2005). Τη συνιστώ πάντα και στους ενδιαφερόμενους φοιτητές μας.