Επισυνάπτω τις σελίδες για τη μετάθεση και την παραχορδή από τη νέα έκδοση (2007) του θεωρητικού του δασκάλου μου Διονύση Ηλιόπουλου, το οποίο πρόσφατα έλαβα εκ μέρους του και τον ευχαριστώ πολύ. Ο Δάσκαλος αναφέρει:
Θεωρητικό Διονυσίου Ηλιοπούλου, έκδοση 2007
"Εάν η φθορά δεν τοποθετηθεί στο φθόγγο που ανήκει, αλλά σε άλλο φθόγγο, τότε, όταν δημιουργηθεί ένα νέο τέλειο τετράχορδο (30 μορίων), οπότε συμπίπτουν οι κορυφές του τετραχόρδου που ορίζει το μέλος με του τετραχόρδου που ορίζει η τοποθέτηση της φθοράς, το φαινόμενο αυτό της μεταβολή κατά τόνο και γένος ονομάζεται Μετάθεση. (σελ. 60)
Εάν η φθορά δεν τοποθετηθεί στο φθόγγο που ανήκει, αλλά σε άλλο φθόγγο, τότε, όταν δεν δημιουργηθεί ένα νέο τέλειο τετράχορδο (30 μορίων), οπότε και δεν συμπίπτουν οι κορυφές του τετραχόρδου που ορίζει το μέλος με του τετραχόρδου που ορίζει η τοποθέτηση της φθοράς, το φαινόμενο αυτό της μεταβολή κατά γένος, φθόγγο και τετράχορδο ονομάζεται Παραχορδή. (σελ. 62)"
Φέρει δε παραδείγματα μετάθεσης:
-τη διατονική φθορά του ΠΑ πάνω στο διατονικό ΔΙ
-τη μαλακή χρωματική φθορά του ΔΙ πάνω στο διατονικό ΔΙ
-τη σκληρή χρωματική φθορά του ΔΙ πάνω στο διατονικό ΔΙ
-την εναρμόνια φθορά του ΓΑ πάνω στο διατονικό ΔΙ
και παραδείγματα παραχορδής:
-τη διατονική φθορά του ΝΗ πάνω στο διατονικό ΒΟΥ
-τη διατονική φθορά του ΠΑ πάνω στο ΚΕ του Β' ήχου
-τη διατονική φθορά του ΒΟΥ πάνω στο διατονικό ΔΙ
-τη διατονική φθορά του ΓΑ πάνω στο ΔΙ του Β' ήχου
Τα παραδείγματα φαίνονται παρμένα από το θεωρητικό του Ευθυμιάδη. Έχει και παραδείγματα μελών, που μπορείτε να δείτε στα συνημμένα.
Και μερικές δικές μου παρατηρήσεις:
α) Δεν είναι ακριβές ότι ο Χρύσανθος ονομάζει την περίπτωση του Β' ήχου από ΚΕ "απλώς φθορά". Εξαρτάται πότε μπαίνει η φθορά. Καταρχήν η φθορά στο Χρύσανθο δεν είναι ειδικότερη αλλά γενικότερη έννοια από τη μετάθεση, η οποία είναι μετάβαση του μέλους μόνο από τόνο σε τόνο, ενώ η πρώτη και από γένος σε γένος και από κλίμακα σε κλίμακα. Η φθορά είναι το μέσο με το οποίο χαρακτηρίζουμε μια συμπεριφορά ως μετάθεση ή παραχορδή, δεν αντικαθιστά αυτούς τους δύο όρους, γιατί απλούστατα είναι προϋπόθεσή τους. Η μετάθεση δηλ. κατά Χρύσανθο είναι η φθορά που επιφέρει μεταβολή από τόνο σε τόνο. Τη μεταβολή αυτή ο Χρύσανθος ονομάζει γενικώς φθορά και ειδικότερα μετάθεση (ομοίως και ο Ευθυμιάδης, όπως ειπώθηκε), όπως φαίνεται στην παρ. 378 του Μεγάλου Θεωρητικού:
Χρύσανθος, Μέγα Θεωρητικόν παρ. 378
Οίον του δευτέρου ήχου Ίσον είπομεν ότι είναι φυσικώς ο τόνος ΔΙ. Όταν αντ' αυτού του ΔΙ λάβω τον ΚΕ και φυλάξω την αναλογίαν των διαστημάτων της κλίμακος, αρχόμενος από του ΚΕ ως από του ΔΙ, τότε ψάλλω τον δεύτερον ήχον κατά μετάθεσιν, λαμβάνων τον μεν ΚΕ αντί του ΔΙ, τον δε ΔΙ αντί του ΓΑ και τον ΓΑ αντί του ΒΟΥ και τα λοιπά. Ούτω γίνεται και επί του (παρ. 370) = πλ. δ' εκ του ΓΑ
Εδώ θα πρέπει να διακρίνουμε δύο περιπτώσεις:
1. Όταν η μετάθεση γίνεται στην αρχή του μέλους και
2. Όταν γίνεται ενδιάμεσα
Στην πρώτη περίπτωση υπάγεται ο πλ. δ' εκ του ΓΑ, που αναφέρει ρητά ο Χρύσανθος, αλλά και ο Τάφος σου Σωτήρ: εδώ δεν έχουμε μετάβαση σε άλλο γένος, γιατί δεν έχουμε πει διατονικό γένος προηγουμένως! Λέμε εξαρχής χρωματικό, απλώς το λέμε από ΚΕ και όχι από ΔΙ. Οπότε μετάθεση κατά Χρύσανθο.
Τη δεύτερη περίπτωση δεν την αναφέρει ειδικότερα ο Χρύσανθος, γιατί η παραπομπή του στον πλ. δ' εκ του ΓΑ ως παράδειγμα μετάθεσης αφορά μόνο την πρώτη. Αν υποθέσουμε όμως ότι η αναφορά του σε μεταβολές από τόνου εις τόνο, ως περίπτωση μετάθεσης, ισχύει γενικώς και όχι μόνο για την αρχή του μέλους, θα πρέπει να υπάγουμε εδώ και τις περιπτώσεις που στο ίδιο γένος μεταβαίνω σε διαφορετική βάση, ψάλλω π.χ. πλ. δ' από ΝΗ και μπαίνει η φθορά του ΝΗ στο ΓΑ. Ή ψάλλω πρώτο από ΠΑ και μπαίνει η φθορά του ΠΑ στο ΚΕ.
Δεν υπάγονται όμως εδώ οι μεταβολές κατά γένος, που κατά Χρύσανθο δεν αποτελούν μεταθέσεις, όπως π.χ. ψάλλουμε πρώτο ήχο και στη βάση του ξεκινάμε δεύτερο (π.χ. Εν ταις λαμπρότησι=>εάν γαρ τολμήσω). Αυτό περιγράφεται στην παρ. 383 του Μεγάλου Θεωρητικού:
Χρύσανθος, Μέγα Θεωρητικόν παρ. 383
Οίον, εάν τις ψάλλη μέλος ήχου πρώτου, και θέλη να ποιήσει φθοράν εις τον δεύτερον ήχον, τίθησι την [μαλακή χρωματική φθορά του ΔΙ] επί του τόνου ΚΕ και φανερώνει ότι όλα τα συστατικά του πρώτου ήχου παύουσι και αναγεννώνται τα του δευτέρου ήχου και υποτίθεται ο μεν ΚΕ ΔΙ, ο δε ΔΙ ΓΑ και ο ΓΑ ΒΟΥ"
Αυτή η περίπτωση επομένως είναι μεταβολή κατά γένος και ονομάζεται φθορά στο Χρύσανθο, η οποία όμως δεν είναι μετάθεση. Δεν μετατίθεται ο ήχος από μια βάση σε άλλη, αλλά φθείρεται το -ήδη προψαλθέν- μέλος από την ίδια βάση. Δεν είναι λοιπόν η παρ. 383 η περίπτωση του Τάφου σου Σωτήρ, γιατί στην παρ. 383 ψάλλω ήδη πρώτο ήχο, ενώ στον Τάφο ξεκινάω εξαρχής δεύτερο από άλλη βάση.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Σήμερα αυτό το πράγμα (δηλ. η κατά γένος μεταβολή στη διάρκεια του μέλους) ονομάζεται μεν φθορά αν η το σημείο της φθοράς μπει στο φθόγγο του (όπως δηλ. και στο Χρύσανθο),όμως
λέγεται μετάθεση ή παραχορδή κατά περίπτωση, αν η φθορά του άλλου γένους δεν μπει στο φθόγγο της, ενώ στο Χρύσανθο η έννοια μετάθεση δεν χρησιμοποιείται στη μεταβολή κατά γένος.
β) Δεν είναι επίσης ακριβές ότι κατά Ευθυμιάδη ο δεύτερος ήχος από ΚΕ αποτελεί παραχορδή: καταρχήν στη σελ. 363 ονομάζει το φαινόμενο αυτό στην περίπτωση του Τάφου σου Σωτήρ καθαρά μετάθεση. Κι αυτό γιατί είναι ευνόητο ότι το μαλακό χρωματικό τετράχορδο έχει ως βάση του όχι το αλλοιωμένο ΚΕ του Β' ήχου, αλλά το φυσικό ΚΕ της διατονική κλίμακας. Είναι αυτό που αναφέρει στο θεωρητικό του ο Φιλοξένης, ότι η φθορά άλλοτε φυλάττει το φθόγγο του ήχου και άλλοτε τον δικό της. Εδώ φυλάει τον φθόγγου του ήχου,
εννοείται του α' ήχου, δηλ. του διατονικού ΚΕ, αφού μπαίνει στο συλλαβή "τα" μετά το "Τον", όπου το "τα" είναι σε απόσταση μείζονος τόνου από το "Τον" ως ΔΙ-ΚΕ διατονικό και όχι ελαχίστου τόνου ως ΔΙ-ΚΕ χρωματικό (και στην αρχή βέβαια να βάλει τη φθορά, από τη στιγμή που σου λέει Α΄ήχο εκ του ΚΕ, ως βάση λαμβάνεται σε κάθε περίπτωση ο διατονικός ΚΕ). Οπότε πρόκειται καθαρά για μετάθεση του μέλους μία φωνή πάνω από τη βάση του, όπου το τετράχορδο ΚΕ-ΠΑ του Α' ήχου γίνεται ΔΙ-ΝΗ του Β' ήχου, με τα άκρα τους να συμπίπτουν.
Οπότε:
- Κατά
Χρύσανθο (προφανώς και Χουρμούζιο, Φωκαέα κλπ.): Φθορά είναι
"μεταβολή ήτις γίνεται εις την μελωδίαν ή κατά μετάθεσιν, ή από γένους εις γένος, ή από ήχου εις ήχον ή από κλίμακος εις κλίμακα" (παρ. 379 Μεγάλου Θεωρητικού). Η δε φθορά λέγεται ειδικότερα μετάθεση
"όταν γίνηται από τόνον, ως είρηται [παραπομπή στον πλ. δ' εκ του ΓΑ]. Όταν δε γίνηται κατά άλλον τρόπον λέγεται μόνον φθορά".
- Στους
νεωτέρους έγινε χρήση και του όρου "παραχορδή", όχι πάντα με την ίδια έννοια, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται συγχύσεις και να έχει δίκιο ο κ. Παπαπέτρου που μπερδεύεται: π.χ. ο Περπινιάς
εδώ, ονομάζει μετάθεση την περίπτωση που η μεταβολή συμβαίνει στο ίδιο γένος, όμως η φθορά τεθεί
"όχι εις τον φυσικόν αυτής φθόγγον αλλά εις άλλον τινα". Αυτό όμως ο Δεβρελής το ονομάζει
εδώ παραχορδή! Ενώ ο Περπινιάς παραχορδή καλεί μόνο την από γένους εις γένος μεταβολή. Το ίδιο και ο Παναγιωτόπουλος, ο οποίος όμως διαφοροποιούμενος το εξειδικεύει λέγοντας ότι
"εάν η φθορά, η επιφέρουσα την μεταβολήν είς το μέλος, τεθή όχι εις τον κανονικόν αυτής φθόγγον, αλλά εις άλλον, τούτο λέγεται παραχορδή" (σελ. 112). Ο Δεβρελής λέει μεν το ίδιο, αλλά δεν το περιορίζει στην μεταβολή από γένους εις γένος, παρά ονομάζει παραχορδή ακόμα και μεταβολή στο ίδιο γένος, με την φθορά απλώς να τίθεται σε άλλο τόνο και όχι στο δικό της (έχει παράδειγμα παραχορδής τη διατονική φθορά του ΔΙ πάνω στον διατονικό ΠΑ)
Ο
Ευθυμιάδης έβαλε μάλλον μια τάξη στα πράγματα:
- Δέχεται καταρχήν τον όρο μετάθεση όπως τον εννοεί ο Χρύσανθος στην περιγραφή του ("η λήψις άλλου τόνου αντί εκείνου που είναι η φυσική τονική βάσις ενός ήχου"). Από κει και πέρα:
- Αν μια φθορά μπει στη θέση του φθόγγου της, ονομάζεται απλώς φθορά, δεν πα να 'χουμε και μεταβολή κατά γένος: λες δηλ. α' ήχο και στο ΔΙ βάζεις σκληρή χρωματική φθορά του ΔΙ. Δεν έχεις ούτε μετάθεση ούτε παραχορδή (διαφοροποιείται δηλ. από Περπινιά που λέει ότι καλείται παραχορδή η μεταβολή κατά γένος γενικώς).
- Αν μια φθορά δεν μπει στη θέση του φθόγγου της, αλλά σε άλλο φθόγγο, αδιάφορο αν έχουμε ή όχι μεταβολή γένους, τότε μπορεί να έχεις είτε μετάθεση είτε παραχορδή (διαφοροποιείται επομένως από Δεβρελή, που ονομάζει γενικώς παραχορδή και όχι μετάθεση
"όταν τίθεται στο μέλος φθορά η οποία ανήκει σε άλλο φθόγγο", αλλά και από Παναγιωτόπουλο, που λέει το ίδιο με Δεβρελή, αλλά το περιορίζει στη μεταβολή από γένους εις γένος). Μετάθεση έχεις άμα τα άκρα των τετραχόρδων φθοράς και ήχου συμπίπτουν, παραχορδή άμα δεν συμπίπτουν.
Πριν κάποια χρόνια θυμάμαι κι εγώ ότι υπήρχε η τάση να ονομάζονται όλες οι φθορές που μπαίνουν σε άλλο φθόγγο παραχορδές, αλά Δεβρελής. Μετά προφανώς είδαν οι συγγραφείς ότι οι παλαιοί χρησιμοποιούσαν τον όρο "μετάθεση" και έγινε αυτή η διευκρίνηση, ώστε να ξεχωρίσουν οι δύο περιπτώσεις. Η τελευταία αυτή τάση πάντως βλέπω ότι είναι μάλλον σωστή: υιοθετεί καταρχήν το χαρακτηρισμό "μετάθεση", που είναι παλαιός και είχε ξεχαστεί για κάποιο διάστημα, ενώ αποσαφηνίζει και τη διαφορά στα άκρα του τετραχόρδου με την υιοθέτηση του όρου "παραχορδή", που στην περίπτωση αυτή δικαιολογείται απόλυτα η χρήση του, λόγω της έννοιας του "ξεκουρδίσματος", του "λάθους" στο τονικό ύψος του καταληκτικού φθόγγου, δεδομένης της διαφοράς του με το φθόγγο που θα λέγαμε στην κατάληξη χωρίς τη φθορά.
