Ξαναγράφω γιατί από καιρό καταρχήν τριγυρίζουν πράγματα στο νου μου που θέλω να πω πάνω στο θέμα και κάποτε πρέπει να βγουν. Το πρώτο έναυσμα μου το έδωσε το Αυτόγραφο της Δημητσάνας του Χρυσάνθου, το οποίο εδώ και δυο εβδομάδες περίπου μπορώ να περιεργαστώ. Όμως η τελική αφορμή ήρθε όταν διάβασα τα συμπεράσματα που παραθέτει ο κ. Κωνσταντίνου στο Επίμετρο σχετικά με τη σύγκριση των περί χρωματικού γένους του Αυτογράφου και του γνωστού Εντύπου θεωρητικού. Αν και είναι πάρα πολλά τα σημεία στα οποία θα πρέπει να αναφερθεί κανείς, προκειμένου να διαλύσει τη σύγχυση που προκαλούν στον αναγνώστη τα σχόλια του Επιμέτρου περί της «διαφοράς» του προχείρου Αυτογράφου από το επίσημο Θεωρητικό, εδώ θα αναφερθώ σε 2 σημεία μόνο, πολύ σημαντικά κατ’ εμέ (στο μέλλον ίσως αναφερθώ και σε περισσότερα).
Α: ΠΕΡΙ ΧΡΩΜΑΤΙΚΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ΣΤΟ ΑΥΤΟΓΡΑΦΟ
Αφού λοιπόν ο κ. Κωνσταντίνου παραθέτει συγκριτικά σε δύο στήλες τι λέει ο Χρύσανθος στο καθένα από τα 2 συγγράμματα (Αυτόγραφο και Έντυπο Θεωρητικό) για το χρωματικό γένος, προβαίνει στα συμπεράσματά του ως ακολούθως:
Δεν καταλαβαίνω με ποια λογική προξενεί εντύπωση η αναφορά του Χρυσάνθου στα τετράχορδα της τριφωνούσας χρωματικής κλίμακας: ο Χρύσανθος κάνει σαφές, τόσο στο Αυτόγραφο όσο και στο Έντυπο, ότι το χρωματικό γένος έχει τόσο την ΠΑ-ΠΑ΄ κλίμακα, όσο και την ΝΗ-ΝΗ΄. Απλώς στο Αυτόγραφο αναφέρεται ΑΡΧΙΚΑ στην κλίμακα με τα τετράχορδα και όχι σε αυτήν με τα τρίχορδα, για την οποία όμως μιλάει στη συνέχεια. Ο τρόπος αυτός πραγμάτευσης άλλαξε στο Θεωρητικό, όπου αναφέρει τις δύο κλίμακες παράλληλα, με πρώτη αυτή του ΝΗ-ΝΗ΄. Το να βλέπουμε τώρα πίσω από αυτό θεωρίες συνωμοσίας του στυλ:
και συμπεράσματα σαν αυτά:
δείχνει ότι μάλλον ο συντάκτης αγνοεί ότι και στο Αυτόγραφο ο Χρύσανθος μιλάει καθαρότατα για όμοιες διφωνίες στην κλίμακα ΝΗ-ΝΗ΄ του δευτέρου ήχου! Μας πείραξε δηλαδή η σειρά;; Και
ο Χουρμούζιος κι ο Φωκαέας δεν θα «διαιώνιζαν τις λανθασμένες τοποθετήσεις» (του κ. Κωνσταντίνου είναι η έκφραση, όχι δική μου!) εάν ο Χρύσανθος ανέφερε τις χρωματικές κλίμακες με τη σειρά του Αυτογράφου και όχι με αυτήν του Εντύπου;;
Όλες όμως αυτές οι «θεωρίες συνωμοσίας» ανατρέπονται συλλήβδην αν πάμε
στα του Β΄ ήχου του ίδιου του Αυτογράφου, που πραγματεύονται μαζί με τον πλ. Β’ (το κεφάλαιο έχει τίτλο:
«Περί των ήχων δευτέρου και πλαγίου δευτέρου») και
αναφέρονται ως κύριες κλίμακες του Β΄ ήχου τόσο η ΝΗ-ΝΗ΄ (και μάλιστα πρώτη!) όσο και η ΠΑ-ΠΑ΄. Στο Έντυπο η αναφορά είναι χωριστή, πιο λεπτομερής και καλύτερα δομημένη (γιατί τα γραφόμενα στο Αυτόγραφο μπορεί να προκαλέσουν σύγχυση σε κάποιον που δεν έχει διαβάσει καλά το Έντυπο, αλλά ας μην επεκταθούμε περισσότερο στο θέμα αυτό).
Η αναφορά λοιπόν της κλίμακας ΠΑ-ΠΑ΄ ως πρώτης στα του χρωματικού γένους και έπειτα της ΝΗ-ΝΗ΄, δεν σημαίνει κάτι το ιδιαίτερο, ούτε θα άλλαζαν τα πράγματα αν είχε πρώτη την ΝΗ-ΝΗ΄: απλώς, επειδή πλέον μιλάει όχι για διάτονο, όπως στους άλλους ήχους, αλλά για χρώμα, θα πρέπει να εξηγήσει τον τρόπο παραγωγής της κλίμακας, όπως κάνει άλλωστε και αλλού αναφερόμενος στην κλίμακα ενός ήχου, π.χ.
«Ο Πρώτος ήχος μεταχειρίζεται κλίμακα διατονική κατά τον Τροχόν […] Ήγουν ζητεί να έχη τα δύο τετράχορδα όμοια» (παρ. 320 Θεωρητικού).
Κι εδώ λοιπόν (στο Αυτόγραφο) εξηγεί αναλυτικά τις διεσοϋφέσεις σε κάθε τετράχορδο (Βου και Ζω ύφεση, Γα και Νη΄ δίεση), αναφέρει μετά για την παραγωγή του χρώματος ότι
«και μία μεν δίεσις μαζύ με μίαν ύφεσιν δύναται να χρωματίση την σειράν όλην σχεδόν των φθόγγων της διατονικής κλίμακος και να την καταστήση να φαίνηται πάντη διάφορος» και προς απόδειξιν αυτού συνεχίζει αμέσως λέγοντας
«οία εστιν η κλίμα [ΠΑ-ΔΙ χρωματικό/ΚΕ-ΠΑ΄ διατονικό] ήτις είναι μικτή από τετράχορδον χρωματικόν και από τετράχορδον διατονικόν. Με όλον τούτο η μία δίεσις και η μία ύφεσις ούτως όλην την κλίμακα βάφουσιν, ώστε φαίνηται σχεδόν άλλης φύσεως»
Αυτά βέβαια στο Αυτόγραφο, το οποίο είναι ατελές. Γιατί στο θεωρητικό η παράγραφος αυτή έχει διορθωθεί, αφού αναφέρεται όχι μόνο στη χρωματική κλίμακα εκ του ΠΑ, που αλλοιώνεται με μία δίεση και μία ύφεση στο τετράχορδο, αλλά και σε αυτή του ΝΗ, που αλλοιώνεται μόνο με μία ύφεση στο τετράχορδο, και αναφέρει ότι
«και μία μόνη ύφεσις δύναται να χρωματίση την σειράν των φθόγγων του τετραχόρδου και να το καταστήση να φαίνηται πάντη διάφορον. Πολλώ δε μάλλον όταν είναι και δύο», κάνοντας πλέον πιο τέλεια τη διατύπωση.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ
- Δεν είναι καθόλου λοιπόν παράλογο που αναφέρεται στα τετράχορδα, απεναντίας είναι πολύ λογικό, αφού:
α) το κάνει και σε άλλα σημεία του έργου του και
β) πρέπει να εξηγήσει τον τρόπο παραγωγής του χρώματος στην ΠΑ-ΠΑ΄ χρωματική κλίμακα, στην οποία αναφέρεται, η οποία βασικά τριφωνεί κι επομένως αναγκαστικά μιλάει για τετράχορδα.
- Περαιτέρω δε, είναι και επουσιώδες, ώστε να επηρεάσει τόσο τους μεταγενέστερους θεωρητικούς που (κατά τον κ. Κωνσταντίνου) θα μίλαγαν μόνο για τετράχορδα στο Β' ήχο, αφού στο σημείο του Αυτογράφου που κατεξοχήν κάνει λόγο για τον Β' ήχο (δηλ. στο ίδιο το κεφάλαιο του ήχου) αναφέρει και τις δύο κλίμακες του ήχου, με πρώτη μάλιστα αυτή των ομοίων διφωνιών ΝΗ-ΝΗ΄!
Β: ΠΕΡΙ ΔΙΕΣΟΫΦΕΣΕΩΝ ΣΕ ΤΕΤΡΑΧΟΡΔΟ
Αλλαγή γένους έχουμε όταν αλλοιώνονται δύο φθόγγοι σε ένα τετράχορδο. Επομένως στο τετράχορδο π.χ. Δι_Νη' που θέτεις η αλλοίωση μόνο του φθόγγου Κε (από 12 σε 8) συνιστά χρόα και όχι γένους. Άρα, το 8-14-8 δε συνιστά χρωματικό γένος. Απλώς, "χρωματίζεται" ένα διατονικό τετράχορδο (αλλοίωση μόνιμη ενός φθόγγου).
Είχα ρωτήσει και παλαιότερα στη συζήτηση αυτή τον κ. Κωνσταντίνου να μας πει πού ακριβώς λέει ο Χρύσανθος ότι με μία δίεση ή ύφεση δεν γίνεται να μεταβληθεί ένα τετράχορδο από διατονικό σε χρωματικό, αλλά απάντηση δεν πήρα. Ο καλόπιστος αναγνώστης θα υποθέσει ότι κάτι τέτοιο θα λέγεται στα περί χρώματος, στον τρόπο με τον οποίο προκύπτει το χρώμα από το διάτονο ή, τέλος πάντως, στα περί τετραχόρδων, συστημάτων κλπ. και στον τρόπο με τον οποίο αυτά μεταβάλλονται. Κι όμως: η συγκεκριμένη ρήση του Χρυσάνθου δεν υπάρχει πουθενά στα κεφάλαια αυτά!
Ο κ. Κωνσταντίνου έχει πάρει κάτι που ο Χρύσανθος το αναφέρει σε ΤΕΛΕΙΩΣ ΑΣΧΕΤΟ κεφάλαιο (και συγκεκριμένα στο κεφάλαιο περί… φθορών!) και έχει βγάλει το συμπέρασμα ότι αυτό αναφέρεται όχι στον τρόπο με τον οποίο ενεργούν οι φθορές, αλλά… στον τρόπο παραγωγής του χρώματος!!! (αναιρώντας έτσι και τον ίδιο του τον εαυτό, που στο θεωρητικό του παραδέχεται ότι ο το μαλακό χρωματικό τετράχορδο προκύπτει –κατά τη γνώμη του πάντα- από το μαλακό διατονικό ΖΩ-ΒΟΥ με μία δίεση στον ΠΑ).
Ας δούμε όμως τι λέει επιτέλους ο Χρύσανθος στο κεφάλαιο περί φθορών:
- Στην παρ. 383 του Θεωρητικού αναφέρεται στην απλή δέση και λύση της φθοράς γενικά.
- Στην παρ. 384 αναφέρεται σε μια ειδικότερη περίπτωση λέγοντας ότι
«Ενίοτε ο μουσικός μετά μίαν φθοράν δένει και άλλνη φθοράν και ύστερον επιφέρει την λύσιν»
- Στην παρ. 385, ακόμα πιο ειδικά:
«Ενίοτε γίνεται και τρίτη φθορά» και ακολούθως αναφέρει 4 κανόνες για τις φθορές. Ο 4ος λέει:
«Μετά το φθορικόν μέλος χρεωστείται να γίνηται και λύσις ομοίως με προετοιμασίαν τοιαύτην, ώστε να ακούηται η λύσις ευάρεστος»
- Και φθάνουμε στην επίμαχη παρ. 386… Ορίστε λοιπόν τι γράφει μετά απ’ όλ’ αυτά ο Χρύσανθος (παραθέτω και το Αυτόγραφο και το Έντυπο) :
ΑΥΤΟΓΡΑΦΟ ΠΕΡΙ ΦΘΟΡΑΣ
ΕΝΤΥΠΟ ΠΕΡΙ ΦΘΟΡΑΣ
Αφού λοιπόν έχει περιγράψει για τη δέση και λύση της φθοράς,
μας λέει εδώ το εξής απλό, ότι δηλ. άλλο πράγμα η δίεση και η ύφεση και άλλο πράγμα η φθορά. Με μία δίεση ή ύφεση δεν υπάρχει μόνιμη φθορά του μέλους, αλλά περιστασιακή. Και επειδή μιλούσε προηγουμένως για τον τρόπο λύσης της φθοράς, μας λέει εδώ ότι αν βάζεις κάπου δίεση ή ύφεση, δεν χρειάζεται να βάλεις λύση της φθοράς για να την αναιρέσεις. Αλλά, ακόμα κι αν έχει ΜΙΑ δίεση ή ύφεση στο μέλος, η οποία μπαίνει απ’ αρχής έως τέλους σε ΕΝΑΝ φθόγγο, και πάλι αυτό είναι διαφορετικό από τη φθορά, γιατί η φθορά μάς έχει πει προηγουμένως ότι σημαίνει
«μεταβολή, ήτις γίνεται εις την μελωδίαν ή κατά μετάθεσιν, ή από γένους εις γένος, ή από ήχου εις ήχον, ή από κλίμακος εις κλίμακα» (παρ. 379 Θεωρητικού), ενώ η μόνιμη δίεση ή ύφεση (και όχι η φθορά) δεν αλλάζει το γένος ή τον ήχο! Ο πρώτος λοιπόν ήχος με ΝΗ δίεση (το κοινό παράδειγμα σε Αυτόγραφο και σε Έντυπο) εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται ως πρώτος. Ο πλάγιος του πρώτου με ΖΩ ύφεση (το παράδειγμα του Αυτογράφου), εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται ως πλάγιος του πρώτου, αφού το ήθος του ήχου παραμένει το ίδιο! (σας θυμίζει τίποτα;;
)
Οι κυριότερες διαφορές στο Έντυπο και στο Αυτόγραφο είναι οι έντονες λέξεις:
«σύστημα φθοράς» αντί
«φθορά» και η προσθήκη
«μετά ταύτας». Και
γράφοντας στο Έντυπο ότι μία δίεση ή ύφεση «σύστημα φθοράς ου ποιούσιν» (ενώ στο Αυτόγραφο:
«φθοράν ου ποιούσιν»),
με τη λέξη «σύστημα» θέλει να μας δείξει το συστηματικό, δηλ. τη συστηματική χρήση της φθοράς (αφού προηγουμένως έχει αναφέρει ότι η φθορά επιφέρει μόνιμη αλλοίωση έως ότου λυθεί)
και όχι φυσικά το τετράχορδο ή το πεντάχορδο σύστημα! Αν το παίρναμε άλλωστε επί λέξει, τότε ο Β΄ήχος στο μαλακό χρώμα που στο Χρύσανθο έχει τρίχορδα και όχι τετράχορδα, σημαίνει άραγε ότι εάν μπει σ’ αυτόν μία ύφεση, τότε
«ποιεί σύστημα φθοράς», επειδή ο Χρύσανθος λέει «
εν ενί τετραχόρδω» και όχι και
«εν ενί τριχόρδω»;; Όχι βέβαια…
Η φράση λοιπόν «μία δίεσις ή ύφεσις εν ενί τετραχόρδω σύστημα φθοράς ου ποιούσιν» δεν θέλει να πει ότι «μία δίεσις ή ύφεσις εν ενί πενταχόρδω ή τριχόρδω ή οκταχόρδω σύστημα φθοράς ποιούσιν», ούτε φυσικά ότι «δύο διέσεις ή υφέσεις εν ενί τετραχόρδω σύστημα φθοράς ποιούσιν» (αν είναι ποτέ δυνατόν!!). Και γιατί δεν λέει σκέτο "μία δίεσις ή ύφεσις" αλλά προσθέτει το "εν ενί τετραχόρδω"; Απλούστατα, γιατί θέλει να δείξει ότι ο φθόγγος της δίεσης ή ύφεσης δεν είναι ξεκρέμαστος, αλλά ανήκει κάπου. Και γι’ αυτό φέρνει για παράδειγμα το τετράχορδο, που είναι και το πιο κατανοητό και είναι και ο κανόνας, γιατί όλες οι κλίμακες και τα συστήματα (με μοναδική εξαίρεση τη μαλακή χρωματική του δευτέρου) παράγονται με αυτό κι έτσι,
με το που βλέπουμε μια φθορά, αυτομάτως έρχεται στο νου μας μια ακολουθία τετραχόρδου. Για να «φθαρεί» λοιπόν το τετράχορδο και να πάμε σε άλλον ήχο/άλλο γένος/άλλη κλίμακα, δεν αρκεί μία δίεση ή μία ύφεση σε κάποιον φθόγγο του τετραχόρδου, γιατί αυτή ισχύει παροδικά και όχι μόνιμα, αλλά απαιτείται φθορά, για να δηλωθεί συγκεκριμένη ακολουθία διαστημάτων που θα ακολουθείται συστηματικά, εισάγοντάς μας έτσι σε άλλον ήχο ή γένος ή κλίμακα. Γιατί η μία δίεση ή ύφεση στο τετράχορδο, λέει ο Χρύσανθος (αλλά ακόμα και οι δύο διέσεις/υφέσεις σε τρίχορδο, τετράχορδο, πεντάχορδο, οκτάχορδο) δεν δηλώνουν συστηματική αλλαγή διαστημάτων ("σύστημα φθοράς ου ποιούσιν"). Τέτοια συστηματική αλλαγή και εισαγωγή σε άλλον ήχο ή γένος ή κλίμακα μόνο με φθορά επιτυγχάνεται.
Βλέπουμε λοιπόν ότι δύο και μόνο περιπτώσεις στο Αυτόγραφο, δηλ.
α) η τραγικοποίηση μιας αλλαγής σειράς στην αναφορά των κλιμάκων στο κεφάλαιο περί χρωματικού γένους (κάτι που δεν συμβαίνει στο κεφάλαιο του Αυτογράφου περί Β΄ήχου) και
β) η παρερμηνεία των γραφομένων του Χρυσάνθου στο περί φθορών κεφάλαιο (σημειωτέον μάλιστα ότι εδώ ο επιμελητής, τηρώντας δυο μέτρα και δυο σταθμά, παραθέτει τα λεγόμενα όχι του Αυτογράφου, αλλά του Εντύπου που τον βολεύουν καλύτερα -ή μάλλον νομίζει ότι τον βολεύουν, λόγω της έκφρασης
"σύστημα" φθοράς!-) και η αυθαίρετη αναγωγή τους στον... τρόπο παραγωγής του χρωματικού γένους (!)
οδήγησαν στα λανθασμένα συμπεράσματα που αναγράφονται στο Επίμετρο του Αυτογράφου, τα οποία, για να τα εξιχνιάσει κανείς, θα πρέπει να κάτσει να κάνει όλη την παραπάνω αναγωγή. Κι αυτό είναι μόνο ένα μικρό σημείο του Επιμέτρου. Φανταστείτε να πιάσουμε και τα υπόλοιπα πόσες ώρες θα χάσουμε... Δεν πειράζει όμως, προκειμένου να ξεμπερδέψουμε τα πράγματα θα το κάνουμε!+
