[Ερώτηση] 21. Η "Βασιλεύουσα πόλις" στο απολυτίκιο του αγ. Κωνσταντίνου

athanasio

Νέο μέλος
Η αναφορά που γίνεται στη "Βασιλεύουσα πόλη" του απολυτικίου είναι κυριολεκτική ή μεταφορική; Αν είναι κυριολεκτική, τότε τι νόημα αποκτά η φράση που ακολουθεί: "ἥν περίσῳζε διὰ παντὸς ἐν εἰρήνῃ";

Η ερώτηση γίνεται, διότι είχα διαβάσει κάπου ότι η τιμή του Μ. Κωνσταντίνου, όπως και όλα τα σχετικά στοιχεία που διατηρήθηκαν στην ορθόδοξη λατρεία, αποβλέπουν στην ίδια την εκκλησία κι ότι η δόξα της αυτοκρατορίας συμβολίζει τη δόξα της Βασιλείας του Θεού. Είναι ορθή μία τέτοια ερμηνεία για το συγκεκριμένο απολυτίκιο; Δηλαδή είναι ορθό να ισχυριστούμε ότι ικετεύουμε τον Θεό να προστατεύει την εκκλησία από αιρέσεις, σχίσματα κλπ και να βρίσκεται "ἐν εἰρήνῃ";

Το κείμενο του απολυτικίου:
"Τοῦ Σταυροῦ σου τὸν τύπον ἐν οὐρανῷ θεασάμενος, καὶ ὡς ὁ Παῦλος τὴν κλήσιν οὐκ ἐξ ἀνθρώπων δεξάμενος, ὁ ἐν βασιλεῦσιν Ἀπόστολός σου Κύριε, Βασιλεύουσαν πόλιν τῇ χειρί σου παρέθετο· ἥν περίσῳζε διὰ παντὸς ἐν εἰρήνῃ, πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου, μόνε Φιλάνθρωπε".
 
Last edited:

chanendes

Ιωάννης Π. Αχιλλιάς
κατά τη γνώμη μου
1. το απολυτίκιο διατηρήθηκε έτσι για λόγους ιστορικούς. Δεν θα το αλλάζαμε επειδή έπεσε η Πόλη, οπως δεν αλλάζουμε [εκκλησιαστικά] και το "νίκας τοις βασιλεύσι" ή το "Βασιλεύ Ουράνιε" κι ας μην έχουμε πια βασιλευόμενο πολίτευμα.
2. στην Πόλη, ζουν ακόμα Χριστιανοί. Λιγότεροι από παλαιότερα, αλλά ζουν
Ετσι, το απολυτίκιο ευχεται για "τους πίστει οικούντας εν αυτή", τους [λίγους έστω] Χριστιανούς της Πόλης, να διαφυλάττονται εν ειρηνη.
3. η δέηση αυτή με τον καιρό, επεκτάθηκε από την Πόλη σε κάθε πόλη και στους Χριστιανούς της, δηλ. σε όλους εμάς
4. Επιπλέον η Ορθόδοξη Εκκλησία [ακόμα και οι μη Έλληνες ορθόδοξοι] ποτέ δεν έπαψε να θεωρεί πρωτεύουσά της την Πόλη, σκλαβωμένη βέβαια "άχρι καιρού", στην οποία επιθυμεί και δέεται να επιστρέψει.
5. Παρά ταύτα, δεν νομίζω ότι ταυτίζεται η αυτοκρατορία με την Εκκλησία στο εν λόγω τροπάριο ή και γενικότερα. Άλλες δεήσεις έχουμε "υπέρ της Εκκλησίας", και άλλες "υπέρ της πόλεως"
 

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
Πολύ ωραία η παρατήρησή σου, αγαπητέ athanasio. Έχει ξανασυζητηθεί από άλλη οπτική, αλλά το παράδειγμα που έφερες είναι καίριο. Συμφωνώντας γενικά με τον κ. Αχιλλιά, θα πρόσθετα τα εξής:

Τέτοιες εκφράσεις (και είναι πάρα πολλές) έχουν σαφή ιστορική αφετηρία (άρα και σαφώς ιστορική είναι η ερμηνεία τους), αλλά διαφορετική βιωματική κατάληξη μέσα στη σημερινή εκκλησία.
Δεν χρειάζεται να πούμε: «εννοεί την εκκλησία / εννοεί τη βασιλεία του Θεού / ερμηνεύεται μεταφορικώς κ.λπ.», διότι είναι σαφές τι εννοεί (με την έννοια «τι εννοεί ο ποιητής που το έγραψε μέσα στον ιστορικό χωροχρόνο του»).
Αυτό όμως που εννοεί ο ποιητής δεν δεσμεύει το πώς προσλαμβάνεται βιωματικά από τον σημερινό πιστό, που όντως «αισθάνεται» ότι αναφέρεται στην εκκλησία. Συντελείται δηλαδή ένα είδος βιωματικής επανερμηνείας μέσα στον νέο εκκλησιαστικό χωροχρόνο.
Με τον ίδιο τρόπο μπορεί κανείς να νιώσει το «Τῇ ὑπερμάχῳ» ως τον κατεξοχήν ύμνο της προστασίας της Θεοτόκου προς τους πιστούς, χωρίς να δεσμεύεται από τα ιστορικά συμφραζόμενα (τα οποία δεν λένε τίποτα σε κείνον που ψάλλει π.χ. O Invincible Champion).

ΥΓ Αυτός είναι ένας πρόσθετος λόγος για τον οποίο δεν έχει νόημα να αλλάζει το κείμενο τέτοιων ύμνων.
 

athanasio

Νέο μέλος
Πολύ ωραία η παρατήρησή σου, αγαπητέ athanasio. Έχει ξανασυζητηθεί από άλλη οπτική, αλλά το παράδειγμα που έφερες είναι καίριο. Συμφωνώντας γενικά με τον κ. Αχιλλιά, θα πρόσθετα τα εξής:

Τέτοιες εκφράσεις (και είναι πάρα πολλές) έχουν σαφή ιστορική αφετηρία (άρα και σαφώς ιστορική είναι η ερμηνεία τους), αλλά διαφορετική βιωματική κατάληξη μέσα στη σημερινή εκκλησία.
Δεν χρειάζεται να πούμε: «εννοεί την εκκλησία / εννοεί τη βασιλεία του Θεού / ερμηνεύεται μεταφορικώς κ.λπ.», διότι είναι σαφές τι εννοεί (με την έννοια «τι εννοεί ο ποιητής που το έγραψε μέσα στον ιστορικό χωροχρόνο του»).
Αυτό όμως που εννοεί ο ποιητής δεν δεσμεύει το πώς προσλαμβάνεται βιωματικά από τον σημερινό πιστό, που όντως «αισθάνεται» ότι αναφέρεται στην εκκλησία. Συντελείται δηλαδή ένα είδος βιωματικής επανερμηνείας μέσα στον νέο εκκλησιαστικό χωροχρόνο.
Με τον ίδιο τρόπο μπορεί κανείς να νιώσει το «Τῇ ὑπερμάχῳ» ως τον κατεξοχήν ύμνο της προστασίας της Θεοτόκου προς τους πιστούς, χωρίς να δεσμεύεται από τα ιστορικά συμφραζόμενα (τα οποία δεν λένε τίποτα σε κείνον που ψάλλει π.χ. O Invincible Champion).

ΥΓ Αυτός είναι ένας πρόσθετος λόγος για τον οποίο δεν έχει νόημα να αλλάζει το κείμενο τέτοιων ύμνων.

Έτσι το βλέπω κι εγώ: υπάρχει η ιστορική αφετηρία, σύμφωνα με την οποία, όπως ανέφερε και ο κ. Αχιλλιάς, η "περισσότερη ερμηνεία" δεν προσφέρει τίποτα. Αλλά επειδή, όπως έγραψα, είχα διαβάσει σε ένα Συναξάρι για τα στοιχεία που συνδέονται με τον αγ. Κωνσταντίνο, ρώτησα το παραπάνω. Δεν έχει σχέση δηλαδή μόνο με το απολυτίκιο.
 
Last edited:

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
Αλλά επειδή, όπως έγραψα, είχα διαβάσει σε ένα Συναξάρι για τα στοιχεία που συνδέονται με τον αγ. Κωνσταντίνο, ρώτησα το παραπάνω.
Επειδή, το θέμα άπτεται γενικά του τρόπου με τον οποίο (ειδικά στην εκκλησία) προσεγγίζουμε τα παλαιά κείμενα, επιτρέψτε μου λίγο να επεκταθώ (ή δυστυχώς να μακρηγορήσω).
Ξέρετε ότι τα κείμενα είναι κι αυτά προϊόντα μιας εποχής, ήτοι ενός πλαισίου κατανόησης του κόσμου. Κι ενώ η αλήθεια είναι αναλλοίωτη, ωστόσο το ίδιο το πλαίσιο αλλάζει. Έτσι, πολλές ιστορικού-γνωστικού τύπου ερμηνείες που βρίσκουμε σε (παλαιά) εκκλησιαστικά κείμενα υπόκεινται κι αυτές σε «βιωματική επανερμηνεία»: όχι σε αναίρεση της όποιας «αλήθειάς» τους, αλλά σε διαφορετική της πρόσληψη.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: ο άγιος Νικόδημος κάπου γράφει (Πνευματικά Γυμνάσματα, μελέτη ΚΣΤ΄) θέλοντας να πει ότι ο πιστός που μεταλαμβάνει σώματος και αίματος Χριστού σταδιακά γίνεται όμοιος με τον Χριστό: «ἐπειδὴ φυσικῷ τῷ τρόπῳ κατὰ τὴν τροφὴν ὁποῦ τρώγει ὁ ἄνθρωπος, κατ’ αὐτὴν καὶ μεταβάλλεται, καὶ διὰ τοῦτο εἶναι γνώμη τῶν ἱστορικῶν ὅτι οἱ εἰς τὰ ὑψηλὰ ὅρη κατοικοῦντες λαγῳοὶ ὅλοι ἀσπρίζουν, διατὶ ἀλλο δὲν τρώγουν παρὰ τὸ ἄσπρο χιόνι».
Στην παραπάνω περιγραφή το μόνο που δεν έχει αξία είναι η εγκυκλοπαιδική ακρίβεια (ή ανακρίβεια) της πληροφορίας για τους λαγούς. Αν αναιρέσουμε επιστημονικά την «αλήθεια» αυτή, χάνεται (με την έννοια ότι δεν προσεγγίζεται στο βάθος της, θεολογικό αλλά και ποιητικό) η βαθύτερη αλήθεια των λόγων του αγίου σχετικά με τη Θεία Κοινωνία. Αυτό που χρειάζεται εδώ (πιστεύω) δεν είναι να πεις: «ο άγιος σφάλλει εγκυκλοπαιδικά, αλλά αυτό που λέει για την Θεία Κοινωνία είναι σωστό»·, αλλά να ερμηνεύσεις αυτό που λέει για την Θεία Κοινωνία σαν να ήταν αληθές το εγκυκλοπαιδικό τμήμα (εν γνώσει σου ότι δεν είναι).
Παντού δηλαδή υπεισέρχεται το ερώτημα της κατάλληλης ερμηνείας, αυτής που μπορεί να δώσει αλήθεια ακόμα και εκεί που κάτι φαίνεται να πάσχει ως προς την αντικειμενική αλήθειά του. Αυτή η αρχή αλλού έχει ονομαστεί «ιστορικο-φιλολογική μέθοδος», αλλά ειδικά στον χώρο της εκκλησίας, είναι καλύτερο να μιλάμε για «βιωματική επανερμηνεία».

ΥΓ Αυτή όμως η ερμηνεία (να πούμε και αυτό) χρειάζεται να είναι εκκλησιαστικώς ώριμη, δηλαδή να τεκμηριώνεται συλλογικά, να καθρεφτίζει τα βιώματα της λατρείας, να αφίσταται του υποκειμενισμού και, κυρίως, της ιδεολογίας. Θα έλεγα: να είναι καρπός φώτισης. Αλλιώς μπορεί να καταλήξουμε σε άκρατο σχετικισμό, υποκειμενισμό, και (φευ) αμφισβήτηση των κειμένων, πράγματα πολύ χειρότερα και από την εσφαλμένη ερμηνεία τους. Και στα δύο σφάλματα νομίζω ότι μερικές φορές περιέπεσαν λόγω της αναθεωρητικής τους ορμής ορισμένες, ακόμα και θεολογικές, αναγεννήσεις.
 
Last edited:

athanasio

Νέο μέλος
Ευχαριστώ και τους δύο!

Το παράδειγμα με τον λαγό ωραίο και νομίζω ότι ταιριάζει.
 

antonios

Αετόπουλος Αντώνιος
Η αναδρομή στα ιστορικά συμφραζόμενα της εποχής που γράφεται ένα κείμενο έχει και μία σημαντικότερη, πιο βαθιά διάσταση. Την διερεύνηση της νοοτροπίας των ανθρώπων που τα γράφουν. Έτσι, κατά την περίοδο που γράφεται ο κύριος όγκος της υμνογραφίας, η Πόλη εκτός από πραγματικότητα έχει αποκτήσει και ένα έντονα συμβολικό περιεχόμενο. Είναι το κέντρο της Οικουμένης. Η Οικουμένη είναι μία εικόνα του Ουρανού. Ο Αυτοκράτορας είναι η εικόνα του Θεού στην γη - θυμηθείτε τους παραλληλισμούς στο δοξαστικό «Αυγούστου μοναρχήσαντος» - και η Πόλη είναι η έδρα του! Το συμβολικό περιεχόμενο λοιπόν είναι αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία. Ακόμα από τότε. Αυτό το συμβολικό περιεχόμενο είναι που δεν συγκρούεται με την κοινή εμπειρία ακόμα και όταν η ιστορική πραγματικότητα μεταβάλλεται.

Αναφέρω ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα της εποχής. Η ιδεολογία που σχετίζεται με το πρόσωπο του αυτοκράτορα έχει κεντρική θέση στην βυζαντινή κοσμοθεωρία. Ο αυτοκράτορας είναι η εικόνα του Θεού στην γη. Ενώ λοιπόν οι Βυζαντινοί δεν έχουν πρόβλημα με την ανάρρηση στο αξίωμα γυναικών, όπως η Ειρήνη η Αθηναία, εν τούτοις δυσκολεύονται πολύ στο να μεταβάλλουν το συμβολικό περιεχόμενο του αξιώματος και της ανάγκης του συμβόλου να είναι άντρας. Οπότε η Ειρήνη αναγράφεται ως: Ειρήνη, πιστός Βασιλεύς κτ.λ. Σήμερα ακούγεται κάπως κωμικό αλλά δείχνει πόσο σημαντικότερο είναι από την ιστορική πραγματικότητα (γυναίκα αυτοκράτειρα, πτώση της Πόλης) το συμβολικό τους περιεχόμενο.

ΥΓ. Ζητώ συγγνώμη από τους ιστορικούς για την απλοϊκότητα αλλά νομίζω πως δεν αλλοιώνω την ουσία.
 
Last edited:

antonios

Αετόπουλος Αντώνιος
Δηλαδή δεν αποκλείετε και τον συμβολισμό, σωστά;

Λέω, εν ολίγοις, πως λειτουργεί διττώς. Αφ’ ενός οι βυζαντινοί αναφέρονται σε μία πραγματικότητα, δηλαδή παρακαλούν να προστατευτεί η υπάρχουσα πόλη, η Πόλη, ήδη όμως αυτή η Πόλη έχει πολύ μεγαλύτερο περιεχόμενο από απλώς την πόλη που ζούνε. Είναι η επί γης εικόνα της Θεϊκής καθέδρας. Έτσι όταν ιστορικά η Πόλη χάνεται το συμβολικό κομμάτι παραμένει και αρκεί για να μην ενοχλείται η κοινή εμπειρία.
 

athanasio

Νέο μέλος
Λέω, εν ολίγοις, πως λειτουργεί διττώς. Αφ’ ενός οι βυζαντινοί αναφέρονται σε μία πραγματικότητα, δηλαδή παρακαλούν να προστατευτεί η υπάρχουσα πόλη, η Πόλη, ήδη όμως αυτή η Πόλη έχει πολύ μεγαλύτερο περιεχόμενο από απλώς την πόλη που ζούνε. Είναι η επί γης εικόνα της Θεϊκής καθέδρας. Έτσι όταν ιστορικά η Πόλη χάνεται το συμβολικό κομμάτι παραμένει και αρκεί για να μην ενοχλείται η κοινή εμπειρία.

Αυτό κατάλαβα κι εγώ. Ευχαριστώ!
 
Top