08. Ἀπολυτίκιο

[MTheodorakis]

Στὸ ἀπολυτίκιο τῶν ἀρχαγγέλων ὑπάρχει ἡ φράση «προσπίπτοντας ἐκτενῶς», μοναδικὴ περίπτωση τιμητικῆς προσκύνησης, λόγῳ ἐξαίρετης τιμῆς, ὑπεράνθρωπης ἀξίας καὶ οὐράνιας τάξης.

Τιμητικὴ προσκύνηση δὲν ἀναφέρεται οὔ τε στὰ ἀπολυτίκια ἤ κοντάκια τῶν θεομητορικῶν ἑορτῶν. Τὴν Θεοτόκο κυρίως μεγαλύνομε, χαιρετίζομε, ἀσφαλῶς δὲ δὲν προσκυνοῦμε λατρευτικά.

 

[π. Μάξιμος]

Πρόκειται γιά ἱκετευτική πρόσπτωση κατά μίμηση τῆς λατρευτικῆς προσπτώσεως τῶν Οὐρανίων Δυνάμεων κατά Σύναξιν Ἀρχιστρατήγου Μιχαήλ καί σέ ἀποστροφή καί ἀποφυγή τῆς πτώσεως τοῦ Ἑωσφόρου.

Συναξαριστής - Αγ. Νικοδήμου του Αγιορείτου: «Kαι διά τούτο με την υποταγήν και ταπείνωσιν, την οποίαν έδειξεν ως δούλος ευχάριστος και οικέτης πιστός προς τον εδικόν του Δεσπότην Θεόν, διεφύλαξε, τόσον την εδικήν του δόξαν και λαμπρότητα την παρά Θεού χαρισθείσαν, όσον και την δόξαν των άλλων Aγγελικών ταγμάτων. Όθεν διά την υποταγήν και ευγνωμοσύνην του ταύτην, εδιωρίσθη παρά του Θεού Παντοκράτορος, να ήναι πρώτος των Aγγελικών τάξεων ... Συνάξας γαρ και ενώσας εις έν τους χορούς των Aγγέλων, εφώναξεν εις αυτούς το «Πρόσχωμεν». Ήτοι ας προσέξωμεν και ας εννοήσωμεν, τι έπαθον ούτοι οι εκπεσόντες δαίμονες διά την υπερηφανίαν τους, οίτινες προ ολίγου ήτον μαζί με ημάς Άγγελοι. Kαι ας στοχασθώμεν τι μεν είναι ο Θεός, τι δε είναι ο Άγγελος. O μεν γαρ Θεός, είναι Δεσπότης και Δημιουργός ημών των Aγγέλων. Hμείς δε οι Άγγελοι, είμεθα δούλοι και κτίσματα του Θεού. Kαι έτζι ανύμνησε και εδόξασε τον των απάντων Θεόν, αναβοήσας εκείνον βέβαια τον θείον και αγγελικόν ύμνον με όλους τους Aγγέλους, «Άγιος, Άγιος, Άγιος Kύριος Σαβαώθ, πλήρης ο ουρανός και η γη της δόξης αυτού». Tο τοιούτον λοιπόν μυστήριον εξ αρχαίας παραδόσεως παραλαβόντες ημείς, την παρούσαν εορτήν εορτάζομεν. Σύναξιν αυτήν ονομάζοντες των Aγγέλων: τουτέστι προσοχήν, ομόνοιαν και ένωσιν».

Συναξάριον Μηναίου: «οὗτος ὁ παναοίδιμος, τὴν πρὸς τὸν Δεσπότην εὐγνωμοσύνην, ὡς πιστὸς οἰκέτης, διαφυλάττων, καὶ περὶ τὸ γένος ἡμῶν πολλὴν τὴν κηδεμονίαν ἐπιδεικνύμενος, τῶν νοερῶν καὶ ἀρχαγγελικῶν τάξεων πρωτεύειν ἐτάχθη παρὰ τοῦ Παντοκράτορος. Ἰδὼν γὰρ τὸν ἀποστάτην πεσόντα, συνήγαγε τοὺς τῶν Ἀγγέλων χορούς, καὶ εἰπών, Πρόσχωμεν, ὕμνησε μετὰ φωνῆς τὸν τῶν ὅλων Κύριον, ὡσανεὶ λέγων· ὅτι πρόσχωμεν ἡμεῖς οἱ κτιστοὶ γεγονότες, τί πεπόνθασιν οἱ μεθ᾿ ἡμῶν μέχρι τοῦ νῦν φῶς ὑπάρχοντες καὶ νῦν γενόμενοι σκότος. Ἡ τοιαύτη οὖν
συγκρότησις, ὠνομάσθη Σύναξις τῶν Ἀγγέλων, τουτέστι προσοχὴ καὶ ὁμόνοια καὶ ἕνωσις».

Σημ.: Συνάντησα τό «προσπίπτοντας» σέ μεταγενέστερες ἐνδεχομένως Ἀκολουθίες Εἰκόνων Θεοτόκου ἤ Λειψάνων Ἁγίων, πού ἔχει τήν ἔννοια τῆς ἱκεσίας καί δέησης μέ κλίση γονάτων καί σέ καμμία περίπτωση λατρευτικῆς προσκυνήσεως. Παρόμοια ὅμως ἔννοια μέ ἄλλα ρήματα ἔχουμε στίς Παρακλήσεις καί ἄλλες Ἀκολουθίες Θεοτόκου καί Ἁγίων.

 

[MTheodorakis]

Νοεμβρίου η’. Σύναξις τοῦ ἀρχαγγέλου Μιχαὴλ

(χφφ. Εὐαγγελιάρια Διονυσίου 1 η’-θ’ αἰ. φ. 175r, Σινὰ 211 α’ ἥμισυ θ’ αἰ. φ. 206r, Πρωτάτου 20 θ’ αἰ. φ. 199r, Paris. gr. 63 θ’ αἰ. φ. 6r, Paris. gr. 382 πραξαπόστολος ι’ αἰ. φ. 212v, Dmitrievskij τ. 1 σσ. 21, 202, χφφ. ἐκλογάδια Vat. gr. 1971 ι’-ια’ αἰ. φ. 7r, Paris. gr. 375 τοῦ ἔτους 1021 φ. 169v, Barb. gr. 478 ια’ αἰ. φ. 249v, Βατοπαιδίου 925 τοῦ ἔτους 1105 φ. 151v, Paris. gr. 1590 κανονάριο τοῦ ἔτους 1063 φ. 63v, ἁγ. Σάβα 156 κανονάριο ια’ αἰ. φ. 79v).


«Τῶν οὐρανίων στρατιῶν ἀρχιστράτηγε, δυσωποῦμεν σὲ καὶ νῦν οἱ ἀνάξιοι, ἵνα ταῖς σαῖς δεήσεσιν τειχίσεις ἡμᾶς, σκέπῃ τῶν πτερύγων σου τῆς ἀύλου σου δόξης. Φρουρούμενοι προσπίπτομεν ἐκτενῶς σοὶ βοῶντες, ἐκ τῶν κινδύνων λύτρωσαι ἡμᾶς, ὡς ταξιάρχης τῶν ἄνω δυνάμεων»

(χφφ. μηναῖα Paris. gr. 1619 ια’ αἰ. φ. 155r, Vat. gr. 2 ια’ αἰ. φ. 96r, Σινὰ 551 ια’-ιβ’ αἰ. φ. 14v «προσπίπτομεν καὶ πιστῶς ἐκβοῶμεν», Paris. gr. 259 ιβ’ αἰ. φ. 65r «σοὶ βοῶμεν», Σινὰ 567 ιβ’ αἰ. φ. 53r, χφφ. πραξαπόστολοι Καρακάλλου 10 ια’ αἰ. φ. 128v «καὶ βοῶμεν», Moscow State Historical Museum Vladimir 21/Savva 4 β’ ἥμισυ ια’ αἰ. φφ. 234v-235r «προσπίπτοντες ἐκτενῶς σοι βοῶμεν», Σινὰ 286 μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1020-1200 φφ. 238v-239r «προσπίπτοντες ἐκτενῶς σοι βοῶμεν», τυπικὸ Κασούλων τοῦ ἔτους 1173 σ. 46 «προσπίπτοντες ἐκτενῶς σοι βοῶμεν», Paris. gr. 1591 συναξάριο ιβ’ αἰ. φ. 7v).


Στὸ παλαιὸ αὐτὸ ἀπολυτίκιο ὁ ἀρχάγγελος προσεγγίζεται ἀποκλειστικὰ ὡς ἰσχυρὸς στρατιωτικὸς καὶ διοικητὴς ἀγγελικῆς στρατιᾶς, οὐράνιων στρατιωτικῶν ταγμάτων καὶ τάξεων. Οἱ ἱκεσίες γιὰ τείχιση, σκέπη, φρουρὰ καὶ λύτρωση κυριαρχοῦν ἔναντι τοῦ ἐγκωμιαστικοῦ στοιχείου, τὸ ὁποῖο χαρακτηρίζει τὰ ἀπολυτίκια τῶν ἁγίων. Ἡ ἰδιαιτερότητα αὐτὴ εἶναι μοναδική, ὅπως καὶ ἡ προσκύνηση τοῦ ἀρχαγγέλου. Ἕνας ἐπιπλέον λόγος εἶναι ὅτι οἱ ἀσώματοι δὲν ἔχουν βιογραφικὰ στοιχεῖα, ὅπως οἱ ἅγιοι.