Τί ἔχει ἀπομείνει ἀπό τήν Τριθέκτη σήμερα.

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής

Ἡ ἀκολουθία ΤριθέκτηΤριτοέκτη εἶναι μιά παλαιά ἀκολουθία τοῦ ᾀσματικοῦ ἤ ἐνοριακοῦ τυπικοῦ καί δέν ἔχει καμμία σχέση μέ τίς μοναχικές ἀκολουθίες τῶν Ὡρῶν καί συγκεκριμένα τῆς Τρίτης καί Ἕκτης. Ἡ ὀνομασία της προέρχεται ἀπό τήν ὥρα τελέσεώς της, δηλαδή μεταξύ τῶν ὡρῶν τρίτης καί ἕκτης τοῦ βυζαντινοῦ ὡραρίου, δηλ. 9 π.μ. – 12 μ.. Αὐτή εἶναι κατά βάσιν καί ἡ ὥρα τελέσεως τῆς τελείας Θ. Λειτουργίας, ἤτοι μετά τήν Ἕκτην Ὥραν τοῦ μοναχικοῦ τυπικοῦ κατ᾿ ἀκρίβειαν μέχρι σήμερα.
Ἄλλωστε αὐτή ἡ ἀκολουθία ἐτελεῖτο σέ ἀντικατάσταση (ὑποκατάστατον) τῆς Θ. Λειτουργίας σέ μέρες πού δέν ἐπιτρεπόταν ἡ τέλεση τελείας Θ. Λειτουργίας. Τό διάγραμμά της «ἀποσῴζει» αὐτό τῆς Θ. Λειτουργίας μέχρι τῆς μεγάλης εἰσόδου.

Στή σημερινή θεία λατρεία συναντᾶμε αὐτήν τήν ἀκολουθία, ὡς ἀπομεινάρι καί ὄχι ὡς πραγματικότητα, κατά τήν Μ. Τεσσαρακοστήν στό λειτουργικόν βιβλίον «Τριῴδιον» τίς καθημερινές, ὅπου μετά τήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου διαβάζουμε: ΕΙΣ ΤΗΝ ΤΡΙΘΕΚΤΗΝ. Ἐκεῖ ὑπάρχει ἕνα τροπάριο τῆς Προφητείας (καλούμενο), Προκείμενον τῆς Προφητείας, Ἀνάγνωσμα προφητικό καί πάλιν Προκείμενον. Αὐτό εἶναι τό κινητό μέρος τῆς ἀκολουθίας ἐναλλασσόμενο καθ᾿ ἑκάστην, ἐνῶ τά ἄλλα στοιχεῖα (ψαλμικά ἀντίφωνα μετά τῶν ἐφυμνίων, εὐχές, συναπτές καί δεήσεις) ἦταν σταθερά. Σήμερα αὐτά ἀναγινώσκονται στήν ἀκολουθία τῆς Ἕκτης Ὥρας κατά τήν Μ. Τεσσαρακοστήν, ὅπως προβλέπεται ἀπό τήν τάξη.

Ἕτερον στοιχεῖο πού διασῴζεται ἀπό αὐτή τήν ᾀσματική ἀκολουθία εἶναι τά ἀντίφωνα τῆς Θ. Λειτουργίας μετά τῶν ἐφυμνίων των (πρβλ. Ἐγκόλπιον Ἀναγνώστου καί Ψάλτου, σελ. 12) ὄχι ὡς ἀκρίβεια ἀλλ᾿ ὡς διάγραμμα, ἀφοῦ τά ἐφύμνια τῆς Τριθέκτης εἶναι μέν τό «Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου...» καί τό «Σῶσον ἡμᾶς, Υἱέ Θεοῦ...», ἀλλά καί τό διπλοῦν ἤ τριπλοῦν «Ἀλληλούια». Ἀλλά, νομίζω (ὅπως ἔχω γράψει καί ἀλλοῦ) ὅτι τά ἀντίφωνα τῆς Θ. Λειτουργίας προέρχονται ἀπό τόν ᾀσματικό Ἑσπερινό. Ἄλλωστε ἡ Τριθέκτη συνετάγη κατ᾿ ἀπομίμησιν τῆς Θ. Λειτουργίας καί δέν προηγεῖτο αὐτῆς. Ἴσως ὅμως αὐτά νά εἰσήχθησαν παράλληλα.

Κάτι πού ὄντως δέν ἔχει προσεχθεῖ, καί νομίζω ὅτι μᾶς μεταφέρει στήν ᾀσματική Τριθέκτη, περισσότερο ὡς παραλληλισμός ἐτυμολογικός ἐκ τοῦ τρίτης καί ἕκτης, εἶναι ἡ ἐπιλογή τροπαρίων ἐκ τῆς τρίτης καί ἕκτης ᾠδῆς τῶν κανόνων στούς Μακαρισμούς, ὅταν στήν Θ. Λειτουργία ψάλλουμε Τυπικά καί Μακαρισμούς. Εἶναι ἆραγε αὐτό τυχαῖο; Γιατί ἐπιλέγονται αὐτές οἱ ᾠδές; Ἡ τρίτη καί ἡ ἕκτη ᾠδές θυμίζουν τήν κατά τόν τύπον τῆς Θ. Λειτουργίας συνταχθεῖσα ἀκολουθία τῆς Τριθέκτης ἤ ἀκόμη ὅτι ἡ Θ. Λειτουργία τελεῖται μετά τίς μοναχικές ἀκολουθίες τῆς Τρίτης καί Ἕκτης Ὡρῶν, ἄν δέν τελεῖται σέ ἐξαιρετικές περιπτώσεις συναπτῶς μέ τόν Ἑσπερινό, ὁπότε τότε τό πρό τῆς (μικρᾶς) εἰσόδου τμῆμα τῆς Θ. Λειτουργίας καλύπτεται ἀπό τό πρό τῆς εἰσόδου τμῆμα τοῦ Ἑσπερινοῦ.


 

MTheodorakis

Παλαιό Μέλος


Στὸ Πεντηκοστάριο κατὰ τὸ Σάββατο τοῦ Θωμᾶ διαβάζουμε: «᾿Ιστέον ὅτι (ἔκφραση συνήθης στὸν ᾿Ι. Δαμασκηνό, ἀναμορφωτὴ τοῦ ΤΑΣ), ὅτε οὐκ ἔστι λειτουργία, ψάλλομεν τὴν τριθέκτην ὥραν ἐν τῷ νάρθηκι· καὶ τότε εἰσερχόμεθα ἐν τῷ ναῷ, καὶ ψάλλομεν τὰ τυπικά. ᾿Εν δὲ τοῖς μακαρισμοῖς ᾠδὴ πρώτη τοῦ κανόνος τῆς ἑορτῆς (τοῦ Θωμᾶ)· ὁ ἀπόστολος εἰς τὰς Πράξεις· τὸ Εὐαγγέλιον, κατὰ ᾿Ιωάννην, καὶ τὰ λοιπὰ κατὰ τὸ σύνηθες. Εἰ δέ ἐστι λειτουργία, ψάλλομεν ταῦτα ἐν αὐτῇ». ῾Ομοίως τὸ χφ. Σινᾶ 1094, ΤΑΣ ιβ’ αἰ., ὁρίζει· «ἀπαρχόμεθα τῶν τυπικῶν, τοὺς μακαρισμοὺς τῆς ἡμέρας εἰς τὴν ὀκτώηχον, πρὸς τὸν ἐνεστῶτα ἦχον (ὡρολόγιον ἐκδ. 1509, 1520: «εἰς τὸν τυχόντα ἦχον»), ἀναγινώσκεται ἀπόστολος καὶ εὐαγγέλιον τῆς ἡμέρας» (Dmitrievskij τ. 3 σ. 4), «εἰς δὲ τὴν λειτουργίαν τὰ τυπικά, καὶ εἰ μέν ἐστί τινος τῶν ἐπισήμων ἁγίων, ἀντὶ τῶν μακαρισμῶν ψάλλομεν ἐκ τῶν κανόνων τῶν ἑορταζομένων ἁγίων τῇ δευτέρᾳ ἡμέρᾳ ᾠδαὶ α’ καὶ f’, τῇ τρίτῃ ᾠδαὶ γ’ καὶ f’ καὶ καθεξῆς ὁμοίως, εἰ δ᾿ οὐκ ἔστιν ἑορτή, ψάλλομεν τῆς ὀκτωήχου, τῇ δὲ Κυριακῇ ἀναστάσιμον» (ὅπ. πρ. σ. 3). Βέβαια μαρτυρεῖται καὶ ἡ σημερινὴ ἐπιλογή.
 

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής

Εὐχαριστοῦμε Μανόλη.


Στὸ Πεντηκοστάριο κατὰ τὸ Σάββατο τοῦ Θωμᾶ διαβάζουμε: «᾿Ιστέον ὅτι (ἔκφραση συνήθης στὸν ᾿Ι. Δαμασκηνό, ἀναμορφωτὴ τοῦ ΤΑΣ),
Ἔκφραση πού σημαίνει: Πρέπει νά γνωρίζεις ὅτι...


ὅτε οὐκ ἔστι λειτουργία, ψάλλομεν τὴν τριθέκτην ὥραν ἐν τῷ νάρθηκι·
Ἐδῶ σαφῶς αὐτό σημαίνει τήν Γ΄ καί ΣΤ΄ μοναχικάς Ὥρας, πού τελοῦνται συνήθως συναπτῶς καί ὄχι τήν ᾀσματική ἀκολουθία τῆς Τριθέκτης. Βέβαια ἔτσι πέρασε καί στό μοναχικό τυπικό αὐτός ὁ ὅρος, προφανῶς ἀπό τήν καταχώρηση στό λειτουργικόν βιβλίον «Τριῴδιον» τοῦ τροπαρίου τῆς προφητείας, τῶν προκειμένων καί τοῦ ἀναγνώσματος, ὅλα προερχόμενα ἀπό τήν ἐνοριακή ἀκολουθία τῆς Τριθέκτης. Τό Τυπικό τῆς Ἁγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως (χφφ. Πάτμου 266 καί Τιμίου Σταυροῦ 40) καί τό σήμερον χρησιμοποιούμενον λειτουργικόν βιβλίον «Τριῴδιον», συμφωνοῦν στά τροπάρια τῆς προφητείας, στά προκείμενα καί στά προφητικά ἀναγνώσματα, πλήν ἐλαχίστων ἐξαιρέσεων (πρβλ. Δημ. Μπαλαγεώργου, Ἡ ψαλτική παράδοση τοῦ κοσμικοῦ τυπικοῦ, σελ. 291).


καὶ τότε εἰσερχόμεθα ἐν τῷ ναῷ, καὶ ψάλλομεν τὰ τυπικά. ᾿Εν δὲ τοῖς μακαρισμοῖς ᾠδὴ πρώτη τοῦ κανόνος τῆς ἑορτῆς [...]. ῾Ομοίως τὸ χφ. Σινᾶ 1094, ΤΑΣ ιβ΄ αἰ., ὁρίζει· «ἀπαρχόμεθα τῶν τυπικῶν, τοὺς μακαρισμοὺς τῆς ἡμέρας εἰς τὴν ὀκτώηχον, πρὸς τὸν ἐνεστῶτα ἦχον (ὡρολόγιον ἐκδ. 1509, 1520: «εἰς τὸν τυχόντα ἦχον»), [...] (Dmitrievskij τ. 3 σ. 4), «εἰς δὲ τὴν λειτουργίαν τὰ τυπικά, καὶ εἰ μέν ἐστί τινος τῶν ἐπισήμων ἁγίων, ἀντὶ τῶν μακαρισμῶν ψάλλομεν ἐκ τῶν κανόνων τῶν ἑορταζομένων ἁγίων τῇ δευτέρᾳ ἡμέρᾳ ᾠδαὶ α΄ καὶ f΄, τῇ τρίτῃ ᾠδαὶ γ΄ καὶ f΄ καὶ καθεξῆς ὁμοίως, εἰ δ᾿ οὐκ ἔστιν ἑορτή, ψάλλομεν τῆς ὀκτωήχου, τῇ δὲ Κυριακῇ ἀναστάσιμον» (ὅπ. πρ. σ. 3). Βέβαια μαρτυρεῖται καὶ ἡ σημερινὴ ἐπιλογή.
Ἀφ᾿ ἑνός φαίνεται ὅτι ἀρχικά ἐχρησιμοποιεῖτο μία ᾠδή, ἄν δέν ἐχρησιμοποιοῦντο τά τροπάρια τῆς Παρακλητικῆς γιά τούς μακαρισμούς. Ἤ ἐχρησιμοποιοῦντο μόνα τά τῶν Μακαρισμῶν.
Στή διαδοχική ἐπιλογή τῶν ᾠδῶν φαίνεται ὅτι ἡ σταθερή πρόβλεψη τῆς ἕκτης ᾠδῆς ὑπῆρξε κάτι τό μεταγενέστερο (ἄν καί ἀρχαϊκότατο), γιατί ἀλλιῶς δέν βγαίνει. Τήν Παρασκευή καί τό Σάββατον ποιές ᾠδές ἐπελέγοντο;

Ἡ φράση (συνήθης καί στό τυπικό Μεσσήνης) «ἀντὶ τῶν μακαρισμῶν» σημαίνει: ἀντί τῶν τροπαρίων τῆς Παρακλητικῆς γιά τούς μακαρισμούς.

Ἡ σημερινή ἐπιλογή δύο ᾠδῶν καί μάλιστα τῆς τρίτης καί ἕκτης, προφανῶς παραπέμπουν στήν κατά τόν τύπον τῆς Θ. Λειτουργίας τελουμένη τό πάλαι ἀκολουθία τῆς Τριθέκτης ἤ ἀκόμη ὅτι ἡ Θ. Λειτουργία τελεῖται μετά τίς μοναχικές ἀκολουθίες τῆς Τρίτης καί Ἕκτης ἀκολουθιῶν τῶν Ὡρῶν τοῦ μοναχικοῦ τυπικοῦ.


 

MTheodorakis

Παλαιό Μέλος


Κατὰ τὴν Παρασκευήν, ὁμοίως, ψάλλονται αἱ f' καὶ ζ' ᾠδαί, τὸ Σάββατον αἱ f' καὶ η' καὶ τὴν Κυριακὴν αἱ f' καὶ θ'. Ἡ αὐτὴ ἐνναλαγὴ μαρτυρεῖται καὶ διὰ τὰ μεθέορτα μέχρι τὴν ἀπόδοσιν τῶν ἑορτῶν (χφφ. Λειμῶνος 88 (καί) Ἀπορούμενα ΤΑΣ ιδ' αἰ. φφ. 187v, 205v, 206r, v, 134 (καί) Ἀπορούμενα ΤΑΣ τοῦ ἔτους 1428-1429 φφ. 143v, 161r, Ἁγίου Σάββα 306 (καί) Ἀπορούμενα ΤΑΣ ιf' αἰ. φφ. 323r, v, 324r, ἐκδεδομένα Ἀπορούμενα ΤΑΣ κεφ. ξε').
 
Top