Προσανατολισμός στο χώρο της εκκλησίας/είσοδοι/λιτανείες

Σε αυτό το θέμα θα μπορούμε να συζητήσουμε την θέση των ψαλτών/αναγνωστών/διακόνων/ιερέων/αρχιερέως σε συνάρτηση με τα μέλη της ακολουθίας και τα αναγνώσματα. Επίσης, θα αναλυθούν οι είσοδοι στο ασματικό τυπικό (από ποιο μέρος της εκκλησίας σε ποιο επιτελούνται), ποια η συμμετοχή των ψαλτών/αναγνωστών στις εισόδους, τι έψαλλαν κατά τις εισόδους. Αλλά και ο τρόπος τέλεσης των λιτανειών: σε ποιο κομμάτι της ακολουθίας άρχιζαν, από ποιο μέρος της εκκλησίας ξεκινούσαν, ποια ήταν τα ψαλλόμενα μέλη, ποιο το μέγεθος των λιτανειών και πού κατέληγαν.
Βιβλιογραφία έχει δοθεί εδώ, εδώ και εδώ. Ίσως θα μπορούσε να δοθεί συμπληρωματική εξειδικευμένη στο εξεταζόμενο θέμα. Προσθέτω και το βιβλίο που μου πρότεινε ο κ. Shota:
Thomas F. Mathews, The Early Churches of CONSTANTINOPLE: Architecture and Liturgy, Pennsylvania State University Press, 1971
Επίσης, ίσως χρειαστεί και στοιχειώδης ναοδομία της εποχής εκείνης.
 
Παραθέτω ένα διάγραμμα της ακολουθίας μαζί με τους προβληματισμούς μου.

1) Αναμονή του βασιλέως (Πού στέκονταν ο λαός και ο κλήρος κατά την αναμονή του βασιλέως (στο νάρθηκα, στο αίθριο); Υπήρχαν επευφημίες;)
2) Αναμονή του Πατριάρχη/Αρχιερέα (Ομοίως. Γινόταν παραλαβή από την οικία του Αρχιερέα από κληρικούς; Αν ναι, συμμετείχαν οι ψάλτες σε αυτήν την "λιτανεία"; Έψαλλαν φήμες ή κάτι άλλο;)
3) Εὐλογημένη ἡ βασιλεία και τα πρώτα η΄ (ασματικός όρθρος και εσπερινός) ή γ΄ αντίφωνα (λειτουργία, τριθέκτη, παννυχίς) (Πού τελούνταν; Στο νάρθηκα προ των βασιλικών πυλών (εξωνάρθηκας) ή στη Λιτή (εσωνάρθηκας); Μήπως στον κυρίως ναό;)

Αυτά για αρχή.
 
Last edited:
Μανουήλ δομέστικος;89324 said:
Σχετική βιβλιογραφία υπάρχει και σε αυτό το θέμα.

Οι λιτανείες έχουν αναλυθεί άριστα στη διδακτορική διατριβή του π. Λεωνίδα Αφεντούλη, και ως εκ τούτου δεν θα ασχοληθώ με ιδιαίτερες λεπτομέρειες, παρά μόνο με όσες χρειάζονται για εξαγωγή συμπερασμάτων.
 
Last edited:
Τρισδιάστατη ξενάγηση στο ναό της Αγίας Σοφίας (όπως σώζεται σήμερα) υπάρχει εδώ. Ίσως φανεί χρήσιμη βοήθεια για τον προσανατολισμό στον χώρο της Μεγάλης Εκκλησίας.
 
Από το μήνυμα του φιλτάτου δομεστίκου εδώ, κινητοποιήθηκα και έψαξα στο διαδίκτυο τους τρεις τόμους του Αντωνιάδου, Έκφρασις της Αγίας Σοφίας. Βρήκα τον ΙΙ και τον ΙΙΙ, και τους επισυνάπτω, καθώς θεωρώ ότι είναι σπουδαίο βοήθημα για το υπο συζήτηση θέμα. Αν βρει κάποιος και τον 1ο τόμο θα είναι ευτύχημα.

Υ.Γ: Όλοι οι τόμοι υπάρχουν στην εθνική βιβλιοθήκη της Ελλάδος, με ταξιθετικούς αριθμούς ΚΑΛΛ. 25 F, ΚΑΛΛ. 25 F/1, ΚΑΛΛ. 25 F/2. Ο α' τόμος περιέχει "την κτίσιν και το ιστορικόν του ναού, την περιγραφήν των γειτόνων οικοδομών, της γενικής του κτιρίου διατάξεως, του ωρολογίου, του βαπτιστήρος, του αιθρίου, των προπυλαίων" [ίσως και άλλα αν ο τίτλος δεν είναι ολόκληρος]
 

Attachments

  • Antwniadis_Ekfrasis_vII.part1.rar
    32 MB · Views: 56
  • Antwniadis_Ekfrasis_vII.part2.rar
    30.1 MB · Views: 36
  • Antwniadis_Ekfrasis_vIII.zip
    43.6 MB · Views: 49
Last edited:
Μανουήλ δομέστικος;89277 said:

3) Εὐλογημένη ἡ βασιλεία και τα πρώτα η΄ (ασματικός όρθρος... (Πού τελούνταν; Στο νάρθηκα προ των βασιλικών πυλών (εξωνάρθηκας) ή στη Λιτή (εσωνάρθηκας); Μήπως στον κυρίως ναό;)

Αυτά για αρχή.

Από το περιεχόμενο της ευχής του η΄ αντιφώνου του όρθρου, μπορούμε να συνάγουμε ασφαλές συμπέρασμα ότι είναι ευχή εισοδική:

"Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ τὴν τοῦ ὕπνου ῥᾳθυμίαν ἀποσκεδάσας ἀφ᾿ ἡμῶν, καὶ συγκαλέσας ἡμᾶς κλήσει ἁγίᾳ τοῦ καὶ ἐν νυκτὶ ἐπᾶραι τὰς χεῖρας ἡμῶν καὶ ἐξομολογεῖσθαί σοι ἐπὶ τὰ κρίματα τῆς δικαιοσύνης σου· πρόσδεξαι τὰς δεήσεις ἡμῶν, τὰς ἐντεύξεις, τὰς ἐξομολογήσεις, τὰς νυκτερινὰς λατρείας καὶ χάρισαι ἡμῖν, ὁ Θεός, πίστιν ἀκαταίσχυντον, ἐλπίδα βεβαίαν, ἀγάπην ἀνυπόκριτον· εὐλόγησον ἡμῶν εἰσόδους καὶ ἐξόδους, πράξεις, ἔργα, λόγους, ἐνθυμήσεις, καὶ δὸς ἡμῖν καταντῆσαι εἰς τὰς ἀρχὰς τῆς ἡμέρας αἰνοῦντας, ὑμνοῦντας, εὐλογοῦντας, προσκυνοῦντας τῆς σῆς ἀφράστου χρηστότητος τὴν ἀγαθότητα".

Δηλαδή, κατά την ψαλμωδία του η΄ αντιφώνου (τουλάχιστον αρχικά, πριν αρχίσουν και γίνονται περικοπές αντιφώνων), γινόταν η είσοδος από το νάρθηκα στο βήμα (οι λαϊκοί μέχρι το φράγμα του πρεσβυτερίου). Η δεύτερη υπογράμμιση, είναι για την σημερινή η΄ ωδή (ευλογητάρια) που ψάλλονταν συναπτώς μετά το η΄ αντίφωνο, πλέον από του άμβωνος.*
Αλλά και το περιεχόμενο των ευχών αλλάζει μετά την είσοδο. Ενώ οι πρώτες η΄ ευχές έχουν άμεση σχέση με τη νύκτα και την έγερση από την κλίνη και τον ύπνο, οι υπόλοιπες (πλην της του ν΄ και των αίνων, που σχετίζονται με τους αντίστοιχους ψαλμούς) έχουν μάλλον σχέση με το φως της ημέρας και την ανατολή του ηλίου. Ιδιαίτερα η ευχή της απολύσεως των πιστών, συνηγορεί υπέρ της μόλις γενομένης ανατολής "ἔδειξας ἡμῖν πάλιν τὸ φῶς τῆς ἡμέρας". Έτσι, η είσοδος κατά το η΄ αντίφωνο από το νάρθηκα στον κυρίως ναό, δεν είναι απλά μυσταγωγική είσοδος στα ενδότερα του ναού, αλλά και μετάβαση από το σκότος της νύκτας στο φως της ημέρας, από το σκότος της άγνοιας στο φως της επιγνώσεως, το φως του Χριστού (τον οποίον ευλογούμε επ' άμβωνος). Επιγνόντες δε τα ίδια πταίσματα, τον ικετεύουμε για την λύτρωση (ν΄ ψαλμός). Προσδεξάμενοι δε την απολύτρωσιν, τον δοξολογούμε μαζί με όλη την κτίση (αίνοι, δοξολογία).
Υπέρ της γενομένης εισόδου των ιερέων στο βήμα συνηγορεί και το περιεχόμενο της ευχής του Ν΄ ψαλμού:


"Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ τὴν διὰ μετανοίας ἄφεσιν τοῖς ἀνθρώποις δωρησάμενος καὶ τύπον ἡμῖν ἐπιγνώσεως ἁμαρτημάτων καὶ ἐξομολογήσεως τὴν τοῦ προφήτου Δαυῒδ μετάνοιαν πρὸς συγχώρησιν ὑποδείξας· αὐτός, δέσποτα, πολλοῖς ἡμᾶς καὶ μεγάλοις περιπεπτωκότας πλημμελήμασιν ἐλέησον κατὰ τὸ μέγα σου ἔλεος, καὶ κατὰ τὸ πλῆθος τῶν οἰκτιρμῶν σου ἐξάλειψον τὰ ἀνομήματα ἡμῶν, ὅτι σοὶ ἡμάρτομεν, Κύριε, τῷ καὶ τὰ ἄδηλα καὶ τὰ κρύφια τῆς καρδίας τῶν ἀνθρώπων γινώσκοντι καὶ μόνῳ ἔχοντι ἐξουσίαν ἀφιέναι ἁμαρτίας· καρδίαν δὲ καθαρὰν κτίσας ἐν ἡμῖν καὶ πνεύματι ἡγεμονικῷ στηρίξας ἡμᾶς, καὶ τὴν ἀγαλλίασιν τοῦ σωτηρίου σου γνωρίσας ἡμῖν, μὴ ἀποῤῥίψῃς ἡμᾶς ἀπὸ τοῦ προσώπου σου, ἀλλ᾿ εὐδόκησον, ὡς ἀγαθὸς καὶ φιλάνθρωπος Θεός, μέχρι τῆς ἐσχάτης ἡμῶν ἀναπνοῆς προσφέρειν σοι θυσίαν δικαιοσύνης καὶ ἀναφορὰν ἐν τοῖς ἁγίοις σου θυσιαστηρίοις".

*Βλ. και εδώ.

Υ.Γ: Στα άπαντα του αγίου Συμεών Θεσσαλονίκης, τα κεφάλαια μθ΄ και ν΄, συνηγορούν υπέρ της ψαλμωδίας του α΄ μέρους του όρθρου στο νάρθηκα, κεκλεισμένων των πυλών. Μάλιστα,για την Κυριακή, προβλέπει τυπικές διατάξεις, για το άνοιγμα κάθε θυρόφυλλου.
 
Last edited:
Από το μήνυμα του φιλτάτου δομεστίκου εδώ, κινητοποιήθηκα και έψαξα στο διαδίκτυο τους τρεις τόμους του Αντωνιάδου, Έκφρασις της Αγίας Σοφίας. Βρήκα τον ΙΙ και τον ΙΙΙ, και τους επισυνάπτω, καθώς θεωρώ ότι είναι σπουδαίο βοήθημα για το υπο συζήτηση θέμα. Αν βρει κάποιος και τον 1ο τόμο θα είναι ευτύχημα.

Υ.Γ: Όλοι οι τόμοι υπάρχουν στην εθνική βιβλιοθήκη της Ελλάδος, με ταξιθετικούς αριθμούς ΚΑΛΛ. 25 F, ΚΑΛΛ. 25 F/1, ΚΑΛΛ. 25 F/2. Ο α' τόμος περιέχει "την κτίσιν και το ιστορικόν του ναού, την περιγραφήν των γειτόνων οικοδομών, της γενικής του κτιρίου διατάξεως, του ωρολογίου, του βαπτιστήρος, του αιθρίου, των προπυλαίων" [ίσως και άλλα αν ο τίτλος δεν είναι ολόκληρος]

Μήπως έχει βρει κανείς και τον α΄ τόμο σε ψηφιακή μορφή;
 
Top