[Ερώτηση] Ποιμένες ἀγραυλοῦσιν, ᾠδὴν ἐπάξιον

[Γιώργος Μ.]

Αγαπητοί, Σε διάφορα σημεία της υμνολογίας των Χριστουγέννων απαντά το ρήμα ἀγραυλῶ («ζω στην ύπαιθρο στους αγρούς μακριά από κατοικημένο τόπο» λεξικό Παπύρου) π.χ.

Τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ γεννηθέντος ἐκ τῆς ἁγίας Παρθένου πεφώτισται τὰ σύμπαντα· Ποιμένων γὰρ ἀγραυλούντων καὶ Μάγων προσκυνούντων Ἀγγέλων ἀνυμνούντων Ἡρῴδης ἐταράττετο ὅτι Θεὸς ἐν σαρκὶ ἐφάνη Σωτὴρ τῶν ψυχῶν ἡμῶν

Ποιμένες ἀγραυλοῦντες ἐκπλαγοῦς φωτοφανείας ἔτυχον· δόξα Κυρίου γὰρ αὐτούς περιέλαμψε καὶ Ἄγγελος. Ἀνυμνήσατε βοῶν ὅτι ἐτέχθη Χριστός ὁ τῶν Πατέρων Θεός εὐλογητὸς εἶ.
​

καθώς και το επίθετο ἄγραυλος («αυτός που ζει στους αγρούς στην ύπαιθρο» λεξικό Παπύρου)

Νύμφης πανάγνου τὸν πανόλβιον τόκον
Ἰδεῖν ὑπὲρ νοῦν ἠξιωμένος χορός
Ἄγραυλος ἐκλονεῖτο τῷ ξένῳ τρόπῳ.
Τάξιν μελῳδοῦσάν τε τῶν Ἀσωμάτων
Ἄνακτα Χριστόν ἀσπόρως σαρκούμενον
​

Το ερώτημά μου είναι: στο θαυμάσιο α΄ κάθισμα των Χριστουγέννων το ρήμα αυτό μοιάζει μεταβατικό με αντικείμενο το ᾠδὴν.

Δεῦτε ἴδωμεν πιστοί ποῦ ἐγεννήθη ὁ Χριστός ἀκολουθήσωμεν λοιπὸν ἔνθα ὁδεύει ὁ ἀστήρ μετὰ τῶν Μάγων Ἀνατολῆς τῶν Βασιλέων. Ἄγγελοι ὑμνοῦσιν ἀκαταπαύστως ἐκεῖ. Ποιμένες ἀγραυλοῦσιν ᾠδὴν ἐπάξιον. Δόξα ἐν ὑψίστοις λέγοντες τῷ σήμερον ἐν Σπηλαίῳ τεχθέντι ἐκ τῆς Παρθένου καὶ Θεοτόκου ἐν Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας.
​

Τι ισχύει εδώ κατά τη γνώμη σας και πώς είναι η μετάφραση;
(α) είναι το ᾠδὴν αντικείμενο του λέγοντες παρακάτω (παρά το ότι προηγείται τελεία);
(β) εννοείται ένα ἄδοντες / ψάλλοντες ενδιάμεσα;
(γ) υπάρχει άλλη μεταβατική χρήση του εν λογω ρήματος;
​

Παρατίθενται κατωτέρω ὀλίγα παραδείγματα γιὰ τὴν διπλῆ χρήση τοῦ ῥήματος.

* * *​

Στὴν ἀρχαία μυθολογία, Ἄγραυλος: θυγάτηρ Ἀκταίου καὶ σύζυγος Κέκροπος βασιλέως Ἀθηνῶν. Ἀδέλφια της ἡ Ἔρση, ἡ Πάνδροσος καὶ ὁ Ἐρυσίχθων. Λέγεται ὅτι ὑπακούοντας σὲ ἕνα χρησμὸ γιὰ τὴν σωτηρία τῆς πόλεως ἀπὸ ἀτέλειωτο πόλεμο, ἔπεσε ἀπὸ τὴν Ἀκρόπολη. Οἱ Ἀθηναῖοι τῆς εἶχαν ἀφιερώσει ἱερὸν εντὸς σπηλαίου στὴν βόρειο κλιτὺ τῆς Ἀκροπόλεως· ἐκεῖ οἱ νέοι ὁρκίζονταν πίστι στὴν πατρίδα κατὰ τὴν στράτευσή τους (βλ. σχ.).

* * *​

‘Ἄγραυλοι’· οἱ ἐν ἀγρῷ διανυκτερεύοντες ἢ αὐλιζόμενοι.
Photius Lexicogr., Scr. Eccl. et Theol. : Lexicon (Α—Δ) : Alphabetic letter alpha, entry 250, line 1

* * *​

‘Ἄγραυλοι’: Οἱ ἐν ἀγρῷ αὐλιζόμενοι ὕπαιθροι,
ἔρημοι, ἄξενοι, ποιμένες· καὶ ‘ἀγραυλία’, θυραυλία
καὶ ἐρημία.
Etymologicum Magnum : Etymologicum magnum : Kallierges page 13, line 56

* * *​

*ἄγραυλοι· οἱ ἐν ἀγρῷ <δια>νυκτερεύοντες (Σ 162 ..) q. vgA
*ἀγραύλοιο· ἐν ἀγροῖς αὐλιζομένου (Κ 155) b
ἄγραυλον· ὕπαιθρον, καὶ ἔρημον. *ἢ ἐν ἀγρῷ αὐλιζόμενον P
ἢ καπυρόν
[†ἀγραυλῶ· τὸ ἐνθείρῳ τόπῳ καὶ πλήρη ἀγρευμάτων]
Hesychius Lexicogr. : Lexicon (Α—Ο) : Alphabetic letter alpha, entry 754, line 1

* * *​

Χριστὸς ἐγεννήθη, τὰ ἐπίγεια τοῖς οὐρανίοις συνάπτεται, ἄγγελοι σὺν ἀνθρώποις χορεύουσι, ποιμένες ἀγραυλοῦσι, καὶ μάγοι προσκυνοῦσιν, οὐρανὸς λαμπαδουχεῖται, καὶ ἡ γῆ τὸν καρπὸν αὐτῆς λαμπρὸν ἐπὶ φάτνης βαστάζει.
Joannes Chrysostomus Scr. Eccl. : In natale domini nostri Jesu Christi [Sp.] (fort. auctore quodam Cappadoce) : Vol 61, pg 766, ln 4

* * *​

αἱ δ' ὕες (σσ. πουρναρόψαρα) καὶ ἀγραυλοῦσιν ὕψει τε καὶ ἀλκῇ καὶ τάχει διαφέρουσαι· κίνδυνος γοῦν ἐστι τῷ ἀήθει προσιόντι, ὡσαύτως καὶ λύκῳ.
Strabo Geogr. : Geographica : Book 4, chapter 4, section 3, line 29

* * *​

Συνημμένως τεκμήρια, τοὐλάχιστον δισχιλιετῆ, ὡς ἀπὸ Βηθλεέμ. Ἔτι δέ, τὸ ἀφιέρωμα ««Χριστούγεννα».

 

[π. Μάξιμος]

Ἔχω διαβάσει σχετικά ἀλλά τώρα δέν θυμᾶμαι. Ἴσως ἀργότερα ἤ ἄλλος...
Σχετίζεται καί μέ τό αὐλός = πνευστό μουσικό ὄργανο, καί ἡ μετάφραση στό Κάθισμα εἶναι: ἀντάξια ψαλμωδία παίζουν μέ τή φλογέρα τους οἱ Ποιμένες.

 

[Γιώργος Μ.]

Eυχαριστώ πολύ. Στον Πάπυρο βέβαια ετυμολογείται από το ἀγρός και αὐλή. Μπορεί όμως να είναι και ο αὐλός. Σε κάθε περίπτωση μοιάζει να είναι εδώ μεταβατικό ενώ στις άλλες περιπτώσεις αμετάβατο.

 

[π. Μάξιμος]

Ἐμεῖς ξεκινᾶμε ἀπό τό Εὐαγγέλιο, ὅπου «Καὶ ποιμένες ἦσαν ἐν τῇ χώρᾳ τῇ αὐτῇ ἀγραυλοῦντες καὶ φυλάσσοντες φυλακὰς τῆς νυκτὸς ἐπὶ τὴν ποίμνην αὐτῶν» (Λουκ. β΄, 8). Ἀπό ἐδῶ ἐμπνέονται καί οἱ ποιητές. Σύμφωνα μέ τούς ἑρμηνευτές (πού διάβασα καί στό Ὑπόμνημα τοῦ Τρεμπέλα) ὑπάρχουν δύο ἐκδοχές· ἀγροτικόν αὐλοῦντες ἤ ἐν ἀγρῷ αὐλιζόμενοι. Τό πρῶτο σημαίνει, ἤ παίζουν ἀγροτικό ὄργανο τό συραύλιον ἤ τραγουδοῦν ἀγροτικά ᾄσματα. Αὐτή εἶναι ἡ πρώτη ἑρμηνεία καί μετά καταχρηστικῶς σημαίνει τούς εἰς τόν ἀγρόν διατρίβοντας καί διάγοντας.
Αὐτά τά γράφει ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης στό Ἑορτοδρόμιον, ἑρμηνεύοντας τό α΄ τροπάριο τῆς ζ΄ ᾠδῆς τοῦ πεζοῦ κανόνος πού μνημονεύεις (σελ. 89 / 120 τοῦ pdf).
Σαφῶς στίς τρεῖς πρῶτες περιπτώσεις τῶν ὕμνων, πού παρουσιάζεις, σημαίνει τούς διαμένοντες ἤ ἀγρυπνοῦντες στούς ἀγρούς, ἐκτός ἀπό τό Κάθισμα.

ΥΓ. Εὐχαριστοῦμε γι᾿ αὐτή τήν παρατήρηση. Γνωστόν ὅτι πάνω στό «ἀγραυλοῦντες» ἐπιχειρηματολογοῦν οἱ ἑρμηνεῖες περί τοῦ ἀκριβοῦς χρόνου Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ.

 

[μάρκελλος]

Ἄγραυλοι: οἱ ἐν τῷ ἀγρῷ διανυκτερεύοντες ἢ αὐλιζόμενοι (Λεξικὸ Σουΐδα).
Σὲ γραπτὰ τῶν ἁγίων Ρωμανοῦ τοῦ Μελωδοῦ, Ἰωάννη Χρυσοστόμου, Ἰωάννη Δαμασκηνοῦ … (βλ. TLG), αὐλιζόμενος = καθήμενος, μένων.

 

[sdnfrag]

«Ποιμένες ἀγραυλοῦσιν ᾠδὴν ἐπάξιον»
Στην συγκεκριμένη περίπτωση το ρήμα είναι ξεκάθαρα μεταβατικό με αντικείμενο το «ᾠδὴν» και ως εκ τούτου θα μπορούσαμε άνετα να το ερμηνεύσομε «Οι βοσκοί τραγουδούν τραγούδι επάξιο» ή «Οι βοσκοί παίζουν στη φλογέρα τραγούδι αντάξιο (ενν. του γεγονότος)». Ειδάλλως, δεν βγαίνει ούτε σύνταξη ούτε νόημα.
Ως προς την καταγραφή, ερμηνεία και ετυμολόγηση των λεξικών πρέπει να λάβομε υπ' όψιν μας ότι κανένα λεξικό δεν περιλαμβάνει όλες τις λέξεις που υπάρχουν σε μια γλώσσα και ασφαλώς και δεν περιλαμβάνει και όλες τις ερμηνείες. Η γλώσσα είναι ζωντανό πράγμα και ως ζώσα δεν είναι στατική, αλλά ευέλικτη, πολύμορφη, πολύπλευρη· δηλαδή αυτό που λέμε πρωτεϊκή.
Επίσης, πρέπει να σημειώσω ότι ο π.Μάξιμος πολύ σωστά μας παραθέτει όλες τις ερμηνείες του «ἀγραυλῶ»! Κι εδώ είναι που φαίνεται ο πλούτος και η ζωντάνια της γλώσσας της υμνογραφίας μας που ακόμη κι οι λεξικογράφοι δεν έχουν καταφέρει να αποτυπώσουν πλήρως. Ωστόσο, θεωρώ ότι πρέπει να χρησιμοποιήσομε την ίδια σημασία με το κάθισμα του όρθρου και στο δεύτερο στιχηρό του εσπερινού· διότι εκεί ο υμνογράφος μας πληροφορεί ότι με τη γέννηση του Χριστού όλος ο ντουνιάς γέμισε φως και για αυτό το λόγο οι μάγοι προσκυνούν, οι άγγελοι ανυμνούν και οι βοσκοί αγραυλούν (πανηγυρίζουν, γιορτάζουν) εν αντιθέσει με τον Ηρώδη που ταραχάται.
Οι ποιμένες διατρίβουν στους αγρούς ούτως ή άλλως! Είναι δυνατόν, με το να συμβαίνει ένα τόσο σημαντικό γεγονός, αυτοί να κάνουν απλώς ό,τι έκαναν στην καθημερινότητά τους ούτως ή άλλως;

 

[sdnfrag]

Ἐμεῖς ξεκινᾶμε ἀπό τό Εὐαγγέλιο, ὅπου «Καὶ ποιμένες ἦσαν ἐν τῇ χώρᾳ τῇ αὐτῇ ἀγραυλοῦντες καὶ φυλάσσοντες φυλακὰς τῆς νυκτὸς ἐπὶ τὴν ποίμνην αὐτῶν» (Λουκ. β΄, 8). Ἀπό ἐδῶ ἐμπνέονται καί οἱ ποιητές. Σύμφωνα μέ τούς ἑρμηνευτές (πού διάβασα καί στό Ὑπόμνημα τοῦ Τρεμπέλα) ὑπάρχουν δύο ἐκδοχές· ἀγροτικόν αὐλοῦντες ἤ ἐν ἀγρῷ αὐλιζόμενοι. Τό πρῶτο σημαίνει, ἤ παίζουν ἀγροτικό ὄργανο τό συραύλιον ἤ τραγουδοῦν ἀγροτικά ᾄσματα. Αὐτή εἶναι ἡ πρώτη ἑρμηνεία καί μετά καταχρηστικῶς σημαίνει τούς εἰς τόν ἀγρόν διατρίβοντας καί διάγοντας.
Αὐτά τά γράφει ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης στό Ἑορτοδρόμιον, ἑρμηνεύοντας τό α΄ τροπάριο τῆς ζ΄ ᾠδῆς τοῦ πεζοῦ κανόνος πού μνημονεύεις (σελ. 89 / 120 τοῦ pdf).
Σαφῶς στίς τρεῖς πρῶτες περιπτώσεις τῶν ὕμνων, πού παρουσιάζεις, σημαίνει τούς διαμένοντες ἤ ἀγρυπνοῦντες στούς ἀγρούς, ἐκτός ἀπό τό Κάθισμα.

ΥΓ. Εὐχαριστοῦμε γι᾿ αὐτή τήν παρατήρηση. Γνωστόν ὅτι πάνω στό «ἀγραυλοῦντες» ἐπιχειρηματολογοῦν οἱ ἑρμηνεῖες περί τοῦ ἀκριβοῦς χρόνου Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ.

Πάτερ Μάξιμε πολύ σωστά μας παραθέτεις όλες τις ερμηνείες του «ἀγραυλῶ»! Εδώ φαίνεται ο πλούτος και η ζωντάνια της γλώσσας της υμνογραφίας μας που ακόμη κι οι λεξικογράφοι δεν έχουν καταφέρει να αποτυπώσουν πλήρως.
Στην περίπτωση της προτάσεως «Ποιμένες ἀγραυλοῦσιν ᾠδὴν ἐπάξιον» το ρήμα είναι ξεκάθαρα μεταβατικό με αντικείμενο το «ᾠδὴν». Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε άνετα να το ερμηνεύσομε «Οι βοσκοί τραγουδούν τραγούδι επάξιο» ή «Οι βοσκοί παίζουν στη φλογέρα τραγούδι αντάξιο (ενν. του γεγονότος)». Ειδάλλως, δεν βγαίνει ούτε σύνταξη ούτε νόημα.
Ωστόσο, θεωρώ ότι πρέπει να χρησιμοποιήσομε την ίδια σημασία με το κάθισμα του όρθρου και στο δεύτερο στιχηρό* του εσπερινού· διότι εκεί ο υμνογράφος μας πληροφορεί ότι με τη γέννηση του Χριστού όλος ο ντουνιάς γέμισε φως και για αυτό το λόγο οι μάγοι προσκυνούν, οι άγγελοι ανυμνούν και οι βοσκοί αγραυλούν (πανηγυρίζουν, γιορτάζουν) εν αντιθέσει με τον Ηρώδη που ταραχάται.
Οι ποιμένες διατρίβουν στους αγρούς ούτως ή άλλως! Είναι δυνατόν, με το να συμβαίνει ένα τόσο σημαντικό γεγονός, αυτοί να κάνουν απλώς ό,τι έκαναν στην καθημερινότητά τους ούτως ή άλλως;
*«Τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ γεννηθέντος ἐκ τῆς ἁγίας Παρθένου, πεφώτισται τὰ σύμπαντα· Ποιμένων γὰρ ἀγραυλούντων, καὶ Μάγων προσκυνούντων, Ἀγγέλων ἀνυμνούντων, Ἡρῴδης ἐταράττετο, ὅτι Θεὸς ἐν σαρκὶ ἐφάνη, Σωτὴρ τῶν ψυχῶν ἡμῶν. Ποιμένων γὰρ ἀγραυλούντων, καὶ Μάγων προσκυνούντων, Ἀγγέλων ἀνυμνούντων, Ἡρῴδης ἐταράττετο, ὅτι Θεὸς ἐν σαρκὶ ἐφάνη, Σωτὴρ τῶν ψυχῶν ἡμῶν.»

 

[Ανδρέας Καλογιάννης]

Το «ωδήν επάξιον» θα μπορούσε κάλλιστα να είναι αντικείμενο της μετοχής «λέγοντες».
Η δε άνω τελεία μετά το «επάξιον» κάνει χρέη της σημερινής άνω-κάτω τελείας που προσδιορίζει ποια ήταν η επάξια ωδή: Δόξα εν υψίστοις.
Δηλαδή:
Ποιμένες αγρυπνούν στην ύπαιθρο λέγοντας επάξια ωδή: Δόξα εν υψίστοις γι' αυτόν που σήμερα στο σπήλαιο γεννήθηκε...

 

[Γιώργος Μ.]

Αυτή είναι μια θαυμάσια και πολύ φυσική ερμηνεία. Ένα υπερβατό όχι ασυνήθιστο στην υμνολογία:
«ᾠδὴν ἐπάξιον, Δόξα ἐν ὑψίστοις λέγοντες»: όπου το Δόξα ἐν ὑψίστοις είναι σαν επεξήγηση στο ᾠδὴν ἐπάξιον.

Η πιθανότητα την εποχή των υμνογράφων να έχει ατονήσει τόσο πολύ η σημασία του ἀγραυλῶ, ώστε να παρασυνδέεται με τον αυλό έχει δύο ενστάσεις:
α) την παράλληλη χρήση του ως «αγρυπνώ» σε πολλούς άλλους ύμνους της ίδια εποχής
β) τη χρήση του με την ίδια σημασία στην ευαγγελική διήγηση του Λουκά. Το ευαγγελικό κείμενο λόγω της μεγάλης τριβής των πιστών με αυτό έχει την ιδιότητα να παγιώνει σημασίες, ενίοτε για αιώνες.

Σ' ευχαριστούμε πολύ, Ανδρέα!

ΥΓ Να σημειώσω ότι με τους αγρούς συνδέονται πολλές λέξεις που σήμερα έχουν αλλάξει σημασία, επειδή άλλαξε και ο τρόπος ζωής μας: άγριος, αγροίκος, άγρυπνος κλπ.

Δείτε σχετικά: https://www.facebook.com/lexicologycentre/photos/a.2008727659143732/3666030966746718/?type=3&theater

 

[polykarpos]

Αν και δεν είμαι ειδικός στο χώρο έτυχε να βρω ένα βιβλίο στην αποθήκη του σπιτιου μου και έπεσα σε αυτή τη λέξη. Θυμήθηκα η συζήτηση και απλά την παραθέτω.

Βιβλίο: Κωνσταντίνου Σιαμάκη, Σύντομο λεξικό της Καινής Διαθήκης, Αθήνα 1997.

Λήμμα "αγραυλώ" (Λουκά 2, 8): μένω στην ύπαιθρο.

 

[polykarpos]

Άλλο ένα:
Βιβλίο: Αναστάσιος Χατζηαργυρός, Λεξικό της Καινής Διαθήκης, Αθήνα 2012

 

[petrosgrc]

Αν και είμαστε στην αρχή του αστρονομικού θέρους, βρήκα μέσω του TLG το λήμμα για το ρήμα «ἀγραυλῶ» στο γερμανικό λεξικό LBG (Lexikon zur byzantinischen Gräzität) του Erich Trapp με την έννοια «παίζω τον αυλό σε εξωτερικό χώρο» («im Freien auf der Flöte spielen»)

http://stephanus.tlg.uci.edu/lbg/#context=lsj&eid=554