Διαβάζοντας στο πρόλογο από τη Μεγάλη Εβδομάδα του Γ. Ραιδεστηνού, διαπιστώνουμε ότι διαφωνεί με τους τρεις δασκάλους και αναφέρει ότι έχουν πέσει σε πλάνη, στα εξής σημεία.
Ο Ραιδεστηνός ήταν μεγάλος ψάλτης, δεν ξέρω όμως κατά πόσο θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι ήταν γνώστης σε βάθος των θεωρητικών ζητημάτων της μουσικής μας. Οι απορίες του είναι όντως εύλογες για κάποιον που γνωρίζει τη μουσική μας μόνο στο νέο σύστημα γραφής των τριών διδασκάλων. Λύνονται όμως με τη μελέτη και των παλαιοτέρων μορφών της μουσικής μας και την εξέλιξη που είχαν αυτές, μέχρι να φτάσουμε στη μορφή που όλοι γνωρίζουμε σήμερα. Εγώ δεν είμαι βέβαια αυτός που θα καυχηθεί ότι έχει κάνει μια τέτοια μελέτη, καθώς αγνοώ πάρα πολλά πράγματα. Θα προσπαθήσω όμως να απαντήσω με βάση τα λίγα που ως τώρα γνωρίζω.
1. Αφού ο Α΄και Πλ. Α΄, ο Δ΄και Πλ. Δ΄και ο Γ΄με το Βαρύ (Πλ. Γ΄) έχουν τα ίδια τονιαία διαστήματα, θα πρέπει και ο Β΄με το Πλ. Β΄ να έχουν τα ίδια. Αυτό όμως δε συμβαίνει, βάση της θεωρίας που γνωρίζουμε. (Εκτενή αναφορά σημειώνει ότι κάνει στο Θεωρητικό του, το οποίο δεν έχω).
2. Η διαφορά στις βάσεις των κυρίων ήχων με του πλαγίους τους, είναι τετραφωνία ανερχόμενοι ή κατερχόμενοι. Επομένως ο Β΄ θα έπρεπε να έχει ως βάση τον Κε ή ο Πλ. Β΄ τον Νη. (Ο ίδιος στα βιβλία του χρησιμοποιεί ως βάση του Β΄τον Κε).
Οι Ερωτήσεις μου είναί:
1. Κατά πόσο έχει δίκιο;
2. Οι σημερινοί μελετητές και θεωρητικοί τι θέση έχουν πάρει;
3. Πριν τη μεταρύθμιση οι βάσεις ήταν διαφορετικές; Από αυτά που κατάλαβα διαβάζοντας τον πρόλογο του ο Α΄ είχε βάση Κε και ο Πλ.α Α΄ βάση ΠΑ.
Οι δικές μου απαντήσεις
επιγραμματικά:
1. Έχει δίκιο σε ό,τι αφορά την παραγωγή των ήχων στην αρχαία ελληνική μουσική, την παραγωγή των
διατονικών ήχων κατά το σύστημα του τροχού της
παλαιάς γραφής και
τη λογική της παραγωγής των χρωματικών ήχων γενικώς. Όχι όμως και για την
παραγωγή σε απόλυτα διαστήματα των χρωματικών ήχων με βάση τη
νέα γραφή.
2. Δεν νομίζω να έχει ασχοληθεί κανείς ειδικά με το θέμα, όμως κανένα θεωρητικό δεν θεωρεί ΣΗΜΕΡΑ τη βάση του Β' ήχου 4 φωνές πάνω από τη βάση του πλ. β'. Το ζήτημα της βάσης όμως είναι επουσιώδες, καθώς όλοι συμφωνούν ότι ο Β' ήχος γενικώς πλαγιάζει (έχει δηλ. άκουσμα πλ. β') 4 φωνές κάτω της βάσης του (όταν κάνει δηλ. καταλήξεις στο ΝΗ, ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΚΑΝΟΝΑΣ ΟΜΩΣ Ο ΠΛΑΓΙΑΣΜΟΣ, καθώς ο ήχος ορισμένες φορές παραμένει με χαρακτηριστικά κυρίου ήχου στην κάθοδο στο ΝΗ, διαβάστε περισσότερα στην εισήγησή μου στο Δ' συνέδριο του ΙΒΜ
εδώ). Από αυτό το χαρακτηριστικό ορμώμενος ο Ραιδεστηνός (καθώς και από το γενικό κανόνα της απόστασης 4 τόνων μεταξύ κυρίων και πλαγίων ήχων, που ίσχυε παλαιότερα στην αρχαία ελληνική μουσική και που προσπάθησαν να χωρέσουν σ' αυτόν την παραγωγή των ήχων τα πρώτα θεωρητικά της μουσικής μας) αναφέρει ότι θα πρέπει οι βάσεις β' και πλ. β' να απέχουν τετρατονία. Τυπολατρική θεώρηση για σήμερα, θα την έλεγα εγώ, παρά τη σωστή αφετηρία της λογικής της.
3. Στην πράξη πιστεύω ότι ήταν γενικώς ίδιες οι βάσεις των ήχων και παλαιά και σήμερα. Μόνο ο Α' ήχος είχε βάση τον ΚΕ, όμως τα μέλη του ήταν διαφορετικά και ακόμα και σήμερα όταν τα εκτελούμε, τον ΚΕ λαμβάνουμε ως βάση.
Στη θεωρία, από υπερβολική προσκόλληση (πιστεύω εγώ) στην αρχαία ελληνική μουσική, είναι εμφανής στα παλαιά θεωρητικά η προσπάθεια να τηρηθεί ο κανόνας της απόστασης τετρατονίας μεταξύ κυρίων και πλαγίων ήχων, κάτι που φυσικά ισχύει μορφολογικά στη μουσική ανάπτυξη των μελών της μουσικής μας, όχι όμως απόλυτα στις κλίμακες των ήχων, όπως τις ξέρουμε σήμερα, οι οποίες ωστόσο έχουν όντως συγγένεια με το σύστημα της αρχαίας ελληνικής μουσικής, όπου ο κανόνας αυτός ίσχυε απαρασάλευτος.
Πιο αναλυτικά:
1. Αφού ο Α΄και Πλ. Α΄, ο Δ΄και Πλ. Δ΄και ο Γ΄με το Βαρύ (Πλ. Γ΄) έχουν τα ίδια τονιαία διαστήματα, θα πρέπει και ο Β΄με το Πλ. Β΄ να έχουν τα ίδια. Αυτό όμως δε συμβαίνει, βάση της θεωρίας που γνωρίζουμε. (Εκτενή αναφορά σημειώνει ότι κάνει στο Θεωρητικό του, το οποίο δεν έχω).
Δε γνωρίζω να έχει γράψει θεωρητικό ο Ραιδεστηνός. Την αναφορά αυτή εγώ την ξέρω από τον Πρόλογο της Μεγάλης Εβδομάδας του Ραιδεστηνού. Το σημείο αυτό μού είχε επισημάνει και ο αξιότιμος κ. Πλεμμένος, στα πλαίσια μιας συνομιλίας που είχαμε στο 4ο συνέδριο του ΙΒΜ, επιχειρηματολογώντας έτσι υπέρ της ανυπαρξίας σκληρού και μαλακού χρώματος στο νεοεκδοθέν Αυτόγραφο θεωρητικό του Χρυσάνθου (πράγμα το οποίο, κατά τη γνώμη μου, δεν ευσταθεί, αφού ο Χρύσανθος στο Αυτόγραφο έχει διαγράμματα των κλιμάκων του χρωματικού γένους τόσο με σκληρά όσο και με μαλακά χρωματικά διαστήματα, ενώ για το θέμα της πραγμάτευσης των χρωματικών ήχων στο Αυτόγραφο, από την οποία και αντλείται η επιχειρηματολογία αυτή, βλ. την εισήγησή μου
εδώ).
Επί του θέματος τώρα: στη λογική της παλαιάς μορφής (ή, καλύτερα, παλαιάς πραγμάτευσης της μορφής) της μουσικής μας,
οι ήχοι β' και πλ. β' έχουν όντως ίδια διαστήματα! Και εξηγούμαι:
Τη διάκριση κυρίων και πλαγίων ήχων η βυζαντινή μουσική κληρονόμησε από την αρχαία ελληνική μουσική, όπου όντως τέσσερις τόνους κάτω της βάσης του κυρίου ήχου βρισκόταν ο πλάγιός του (π.χ. δώριος - υποδώριος).
Οι κύριοι και οι πλάγιοι ήχοι είχαν μεν ίδια διαστήματα στην κλίμακά τους, είχαν όμως διαφορετικούς δεσπόζοντες φθόγγους: οι κύριοι ήχοι είχαν δεσπόζοντες φθόγγους την τρίτη και την πέμπτη της κλίμακας (διφωνία και τετραφωνία), ενώ οι πλάγιοι την τέταρτη και την έκτη (τριφωνία και πενταφωνία, περισσότερα στο "Σχεδίασμα περί μουσικής" του Βασιλείου Στεφανίδου του 1819 παρ. 78, εκδόσεις "Βυζαντινή Ποταμιής" του Χαραλάμπους Καρακατσάνη, 6ος τόμος, σελ. 58.). Ως γνωστόν, οι αρχικοί ήχοι ήταν όλοι διατονικοί, αφού παρήχθησαν από τους φθόγγους της διατονικής κλίμακας. Το τετράχορδο των κυρίων ήχων άρχιζε από το ΚΕ, οπότε
θεωρητικώς:
κλίμακα από ΚΕ = Α' ήχος, κλίμακα από ΠΑ = πλ. Α'
κλίμακα από ΖΩ = Β' ήχος, κλίμακα από ΒΟΥ = πλ. Β'
Κατά τη λογική αυτή λοιπόν, οι ήχοι βαρύς (από ΖΩ) και λέγετος (από ΒΟΥ) έχουν όντως διαστηματική συγγένεια, αφού οι κλίμακες από ΖΩ (με ΓΑ δίεση) και από ΒΟΥ είναι ίδιες. Σήμερα όμως δεν ονομάζονται δεύτεροι αυτοί οι ήχοι, καθώς δεν περιγράφονται πλέον ως δεύτερος διατονικός και πλ. Β΄διατονικός, αλλά ως βαρύς και λέγετος αντίστοιχα (κάποιοι μόνο από τη σχολή Καρά συνεχίζουν ενίοτε να τους ονοματίζουν έτσι, προσωπικά το θεωρώ άσκοπο, αφού αναφέρεται σε άλλη λογική των ήχων και όχι στη σημερινή και μάλλον μπερδεύει τα πράγματα).
Οι αντίστοιχοι τώρα χρωματικοί ήχοι προήλθαν από τους αντίστοιχους διατονικούς.
ΠΡΟΣΟΧΗ ΟΜΩΣ: ΟΧΙ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΠΟΥ ΕΧΕΙ Ο ΚΑΡΑΣ ΣΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΤΟΥ, αλλά κατά τη λογική που μας διασώζουν τα παλαιά θεωρητικά συγγράμματα (του Χρυσάνθου, του Στεφανίδη, των προθεωριών της παπαδικής κλπ.) Έτσι, ο δεύτερος, που είχε δεσπόζοντα φθόγγο την τρίτη, συνέχιζε να την έχει και επανέλαβε τα διαστήματα ΖΩ-ΝΗ (8) και ΝΗ-ΠΑ (12) προς τα πάνω, δημιουργώντας πλέον χρωματικά διαστήματα και σύστημα όμοιας διφωνίας. Ο πλάγιος του δευτέρου όμως δεν είχε δεσπόζοντα φθόγγο στη διφωνία, αλλά στην τριφωνία. Και
μπορεί στους διατονικούς ήχους η διαφορά στους δεσπόζοντες φθόγγους να μην έχει επίδραση στα διαστήματα κυρίων-πλαγίων, στους χρωματικούς όμως έχει (μιλάμε πάντα για τη βυζαντινή μουσική και όχι την αρχαία ελληνική). Κι αυτό γιατί το χρωματικό τετράχορδο δημιουργείται, ως γνωστόν, με αλλοίωση του ή των άκρων ενός διατονικού τετραχόρδου. Οπότε:
Εάν το μέλος δείχνει τριφωνία (π.χ. ΠΑ=>ΔΙ), η αλλοίωση είναι μεγαλύτερη, άρα σκληρό χρώμα = πλ. β'
Εάν το μέλος δείχνει διφωνία (π.χ. ΔΙ=>ΖΩ), η αλλοίωση είναι μικρότερη, άρα μαλακό χρώμα = β'.
Επομένως
δεύτερος και πλάγιος του δευτέρου είναι όντως ένας και ο αυτός ήχος διαστηματικά (όπως όλοι οι κύριοι με τους πλαγίους τους), που έχει το γνώρισμα της σκληρής συμπεριφοράς στην τριφωνία και της μαλακής στη διφωνία. Κατ' αυτή λοιπόν τη λογική έχει δίκιο ο Ραιδεστηνός. Σε απόλυτα διαστήματα όμως, η δημιουργία του χρώματος επηρεάζεται στο δεύτερο από τον δεσπόζοντα φθόγγο στη
διφωνία και ως εκ τούτου το χρώμα είναι μαλακό, ενώ στον πλ. β' από τον δεσπόζοντα φθόγγο στη
τριφωνία και ως εκ τούτου το χρώμα είναι σκληρό. Όμως
όπου στο δεύτερο έχουμε δεσπόζοντα φθόγγο στην τριφωνία, το χρώμα έχει την τάση να σκληραίνει και αντίστροφα: όπου στον πλ. β' έχουμε δεσπόζοντα φθόγγο την διφωνία, το χρώμα έχει την τάση να μαλακώνει (κλασσικό παράδειγμα τα ειρμολογικά μέλη των ήχων αυτών, η δε θεώρηση του Καρά ότι τα διαστήματα παραμένουν ίδια, παρά την αλλαγή των δεσποζόντων φθόγγων, είναι τελείως εκτός πραγματικότητας, θεωρητικής και πρακτικής, τα έχουμε ξαναπεί αυτά χιλιάδες φορές εδώ μέσα...). Επειδή όμως στο δεύτερο επικρατούν οι διφωνίες και στον πλ. β' οι τριφωνίες, από αυτό επηρεάζονται και οι κλίμακές τους που έγιναν δεκτές από τότε που άρχισε η έκφρασή τους με μόρια (δηλ. από το Χρύσανθο και μετά). Το συμπέρασμα λοιπόν του Ραιδεστηνού είναι σωστό ως λογική παραγωγής των εν λόγω ήχων, όχι όμως και ως εφαρμογή σε απόλυτα διαστήματα στις κλίμακές τους.
2. Η διαφορά στις βάσεις των κυρίων ήχων με του πλαγίους τους, είναι τετραφωνία ανερχόμενοι ή κατερχόμενοι. Επομένως ο Β΄ θα έπρεπε να έχει ως βάση τον Κε ή ο Πλ. Β΄ τον Νη. (Ο ίδιος στα βιβλία του χρησιμοποιεί ως βάση του Β΄τον Κε).
Όχι ακριβώς: εννοείτε ότι αν ο Β' έχει βάση τον ΚΕ, ο πλ. Β' θα έπρεπε να έχει βάση τον ΠΑ, ενώ αν έχει βάση τον ΔΙ ο πλάγιός του θα έπρεπε να έχει βάση τον ΝΗ. Αυτά γράφει στον πρόλογο της Μ. Εβδομάδος ο Ραιδεστηνός. Η λογική του είναι ότι ο ΠΑ είναι οπωσδήποτε βάση του πλ. β', άρα βάση του Β' θα πρέπει να είναι ο ΚΕ. Όμως, όπως εξηγήσαμε, το σχήμα της τετράτονης απόστασης των βάσεων των ήχων έχει εγκαταλειφθεί (στην απόλυτη μορφή του) στη νέα γραφή ήδη από το Χρύσανθο, χωρίς βέβαια να έχει πάψει ποτέ να ισχύει η σχέση τετρατονίας στην εναλλαγή των μουσικών γραμμών κυρίου και πλαγίου ήχου, πράγμα δομικό για τη μουσική μας. Και ο λόγος της εγκατάλειψης φαίνεται από το άτοπο που καταλήγουμε αν απλώς επεκτείνουμε τη λογική του Ραιδεστηνού: αν η βάση του πλ. β' είναι ο ΠΑ και του β' ο ΚΕ, τότε η βάση του πλ. Α' είναι ο ΝΗ και του Α' ο ΔΙ! Αυτά φυσικά δεν ισχύουν.
Ο Ραιδεστηνός λοιπόν, αν και φαίνεται να γνωρίζει τον κανόνα της τετράτονης απόστασης μεταξύ κυρίων και πλαγίων ήχων, ο οποίος κρατά από την αρχαία Ελλάδα, είναι προφανές όμως ότι αγνοεί τη λογική παραγωγής των ήχων κατά το παλαιό σύστημα της μουσικής μας και τον τρόπο που αυτός πέρασε στο νέο σύστημα, όπως είπα και στον κ. Πλεμμένο κατά τη συζήτησή μας. Αυτό φυσικά ουδόλως τον εμπόδισε να είναι αυτός που είναι, καθώς γνώριζε άριστα τη δομή της μουσικής μας
στην πράξη, που αυτό εν τέλει έχει σημασία. Ας δούμε λοιπόν την ουσία των γραφομένων του, που διασώζει τη λογική της παραγωγής των ήχων στην αρχαία Ελλάδα αλλά και στο παλαιό σύστημα του τροχού και όχι τον τύπο, που αν τον ταιριάξουμε στη νέα γραφή είναι προφανώς εκτός πραγματικότητας.