Περί της αναστάσιμης υπακοής την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως

Σε κανένα έντυπο Τριώδιο (ορθόδοξο ή ουνιτικό) από όσα έχουν κοινοποιηθεί στο Ψαλτολόγιον δεν συναντώ την υπακοή του ήχου μετά το κάθισμα του Πολυελέου (όπως ορίζει το ΤΜΕ, τα ΔΙΠΤΥΧΑ και το ΗΟΠ).
Αν λοιπόν κατά το ΤΑΣ έγιναν δ΄ στιχολογίες, τότε η υπακοή μάλλον εψάλη μετά την συναπτή του Αμώμου (μετά τα ευλογητάρια) και πριν τον πολυέλεο (παρέχοντας ένα πρότυπο συνδυασμού αμώμου και πολυελέου).
Αν κατά το ΤΜΕ γίνουν γ΄ στιχολογίες (του αμώμου και των ευλογηταρίων καταλιμπανομένων δηλονότι), πρέπει κατά τη γνώμη μου να παραλειφθεί και η υπακοή.

Σχετικά θέματα:
http://analogion.com/forum/showthread.php?t=391
http://analogion.com/forum/showthread.php?t=21987
 

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής

Ἐγώ νομίζω, ὅτι τά εὐλογητάρια ὑπάρχουν «οἱονεί ὡς στιχηρά ἤ καθίσματα τοῦ ἀμώμου» (πρβλ. κι ἐδῶ) καί ὄχι ἡ ἀναστάσιμη ὑπακοή, ἡ ὁποία εἶναι ἀρχαιότατο καί ξεχωριστό τροπάριο, πού ψαλλόταν μέ «τόν καθ᾿ ὑπακοήν τρόπον» «μετά στίχων», ὡς γνωστόν.

Ἐπίσης στά Τριῴδια οὔτε τίς ἄλλες Κυριακές ἀναφέρεται ἡ ὑπακοή. Αὐτό δέν σημαίνει ὅτι δέν ψάλλεται/ἀναγινώσκεται πρό τῶν ἀναβαθμῶν.

Σημ.: Τά ἐντός εἰσαγωγικῶν ἀπό· Ἰω. Φουντούλη, Λειτουργική, Τεῦχος Ε’, Ἀκολουθίαι τοῦ Νυχθημέρου (Σημειώσεις πρός χρῆσιν τῶν φοιτητῶν), Θεσσαλονίκη 1969, σ. 111/112.


 

Ἐγώ νομίζω, ὅτι τά εὐλογητάρια ὑπάρχουν «οἱονεί ὡς στιχηρά ἤ καθίσματα τοῦ ἀμώμου» (πρβλ. κι ἐδῶ) καί ὄχι ἡ ἀναστάσιμη ὑπακοή, ἡ ὁποία εἶναι ἀρχαιότατο καί ξεχωριστό τροπάριο, πού ψαλλόταν μέ «τόν καθ᾿ ὑπακοήν τρόπον» «μετά στίχων», ὡς γνωστόν.

Είναι όντως αρχαιότατη η υπακοή, μαρτυρούμενη και κατά την έναρξη του εορταστικού ασματικού όρθρου.
Ωστόσο, στο ΤΑΣ φαίνεται ότι δεν διατηρεί τη γνήσια λειτουργική του ταυτότητα. Εγώ (που δεν είμαι βέβαια ειδικός) δεν γνωρίζω κάποια μαρτυρία από το ΤΑΣ που να δείχνει ότι η υπακοή επαναλαμβάνεται μετά από στίχους κάποιου ψαλμού. Όποιος γνωρίζει ας παραθέσει, καθώς είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον και μόνο αυτό, ως ξεχωριστό θέμα. Υπάρχουν βέβαια μαρτυρίες στο ΤΕ, αλλά φαίνεται (;) ότι είναι επιρροή από την Κωνσταντινουπολίτικη (ασματική) παράδοση.
Στο ΤΑΣ, η υπακοή φαίνεται ότι επέχει θέση καθίσματος.

Ἐπίσης στά Τριῴδια οὔτε τίς ἄλλες Κυριακές ἀναφέρεται ἡ ὑπακοή. Αὐτό δέν σημαίνει ὅτι δέν ψάλλεται/ἀναγινώσκεται πρό τῶν ἀναβαθμῶν.

Ναι, δεν αναφέρεται η υπακοή, καθώς ψάλλεται η συνήθης στιχολογία, και θεωρείται δεδομένη η θέση της. Στην συγκεκριμένη περίπτωση όμως, διαφοροποιείται η τάξη, προστίθεται ο πολυέλεος και το κάθισμα, και θα έπρεπε να αναφέρεται αν η υπακοή ψαλλόταν μετά το κάθισμα (που και αυτό, η ψαλμωδία δηλαδή καθίσματος και υπακοής, νομίζω ότι δε μαρτυρείται στα αρχαία τυπικά).
Εκτός αυτού, αν η υπακοή δεν ψαλεί μετά τον άμωμο, χαλάει η χαρακτηριστική δομή του όρθρου: στιχολογία, συναπτή, τροπάριο, ενίοτε ανάγνωση.

(Εξάψαλμος, ειρηνικά, Θεός Κύριος και απολυτίκια καθίσματα
Α΄ στιχολογία, μικρή συναπτή, κάθισμα
Β΄ στιχολογία, μικρή συναπτή, κάθισμα
Άμωμος, μικρή συναπτή, υπακοή
Πολυέλεος, μικρή συναπτή, κάθισμα
α΄ και γ΄ ωδές, μικρή συναπτή, μεσώδιο κάθισμα ή υπακοή
δ΄- στ΄ ωδές, μικρή συναπτή, κοντάκιο και οίκος
ζ΄ - θ΄ ωδές, μικρή συναπτή, εξαποστειλάριο)

Όμως και εγώ δεν έχω κάτι σίγουρο και μόνο υποθέσεις μπορώ να κάνω μέχρι οι μαρτυρίες να μας οδηγήσουν σε ένα ασφαλές συμπέρασμα.
 
Last edited:

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής

Όμως και εγώ δεν έχω κάτι σίγουρο και μόνο υποθέσεις μπορώ να κάνω μέχρι οι μαρτυρίες να μας οδηγήσουν σε ένα ασφαλές συμπέρασμα.
Δέν εἶναι ἀδικαιολόγητος αὐτός ὁ συλλογισμός σου, στηριζόμενος σέ τυπικές διατάξεις τῶν Ἀπορουμένων (κεφ. ια΄, ιγ΄, ξ΄, οη΄, οθ΄), πλήν ὅμως αὐτές οἱ διατάξεις εἶναι μεταγενέστερες καί εἶναι ἀμφίβολον ἄν στηρίζονται σέ διατάξεις τοῦ πρώτου καί κυρίου μέρους τοῦ ΤΑΣ, κατά τήν γνώμην τοῦ μακαριστοῦ π. Γ. Ρήγα (ΖΤ, σ. 48). Ἡ «συνήθης στιχολογία» μᾶλλον δέν εἶναι αὐτή ἡ ἑρμηνεία (Κεφ. κη΄, κθ΄, λ΄, λγ΄, λδ΄).
Οὔτως ἤ ἄλλως τό θέμα τῆς παρεμβολῆς πολυελέου ἤ τῆς συνυπάρξεως ἀμώμου καί πολυελέου ἤ τῆς ἀντικαταστάσεως τοῦ ἀμώμου ἀπό πολυέλεο εἶναι σκοτεινό καί παρουσιάζει ἰδιαίτερα προβλήματα, καθόσον ἔχουμε παρεμβολή στοιχείων ἐκ τῆς ᾀσματικῆς παννυχίδος (Φουντούλης ὅ.π. σ. 110/111).
Πάντως στά ὅσα ἔχω διαβάσει (ἐπιπροσθέτως καί Π. Τρεμπέλα, Ἐκλογή Ἑλληνικῆς Ὀρθοδόξου Ὑμνογραφίας, περί Ὑπακοῆς), πουθενά δέν φαίνεται νά καταλιμπάνεται ἡ ὑπακοή τοῦ ἤχου τίς Κυριακές, ἔστω καί ἄν παραλείπεται ὁ ἄμωμος ἀντικαθιστάμενος ἀπό τόν πολυέλεο ἤ καί αὐτά τά εὐλογητάρια.
Ἡ ὑπακοή δέν εἶναι κάθισμα μέ τήν ἔννοια τῶν ἄλλων τροπαρίων/καθισμάτων, πού καθόμαστε, οὔτε καί τό κοντάκιον, πολύ δέ περισσότερο τό ἐξαποστειλάριον, ὅπου εἴμεθα στόν ἀρχαῖο μοναχικό ὄρθρο.
Τό κομμάτι τῆς στιχολογίας τοῦ ψαλτηρίου ἀνήκει στό ἀρχαῖο μοναχικό μεσονυκτικό καί εἶναι περίπλοκο, ἰδιαίτερα στίς διατάξεις ἐναλλαγῆς κατά τήν διάρκεια τοῦ ἔτους (χειμῶνος - θέρους).
Καί κάτι τελευταῖο· πῶς ἑρμηνεύεται τό σημεῖο τοῦ β΄ κεφ. (τοῦ ΤΑΣ) περί τῶν μικρῶν συναπτῶν «καθ᾿ ἕν Δόξα» τοῦ ἀμώμου; Βλέπεις ὅτι πολλά εἶναι τά σκοτεινά καί ἐξελισσόμενα στοιχεῖα.


 

dkalpakidis

Dimitrios Kalpakidis
"Είτα ο Πολυέλεος και η Υπακοή του ήχου" (Τ.Ε. Κυριακή Σταυροπροσκυνήσεως)

Αν και φαίνεται λογικό να θεωρούμε την Υπακοή ως επέχουσα θέση Καθίσματος γ' Στιχολογίας, εντούτοις θα συμφωνήσω με τον π. Μάξιμο ότι πρέπει να θεωρηθεί κάτι εκτός "Στιχολογίας του Αμώμου" τα οποία επισφραγίζονται μετά των Αναστασίμων Ευλογηταρίων προ της εκφωνήσεως.
 
Last edited:
"Είτα ο Πολυέλεος και η Υπακοή του ήχου" (Τ.Ε. Κυριακή Σταυροπροσκυνήσεως)

Αν και φαίνεται λογικό να θεωρούμε την Υπακοή ως επέχουσα θέση Καθίσματος γ' Στιχολογίας, εντούτοις θα συμφωνήσω με τον π. Μάξιμο ότι πρέπει να θεωρηθεί κάτι εκτός "Στιχολογίας του Αμώμου" τα οποία επισφραγίζονται μετά των Αναστασίμων Ευλογηταρίων προ της εκφωνήσεως.

Το ΤΕ εδώ γίνεται «ιδιόρρυθμο», καταλιμπάνοντας τον άμωμο.
Ήδη από την Κυριακή της Ορθοδοξίας ψάλλεται ο πολυέλεος αντί του αμώμου, και ναι μεν δεν καταλιμπάνεται η υπακοή, ψάλλεται όμως αντί του καθίσματος μετά την β΄ στιχολογία· μετά δε τον πολυέλεο ψάλλεται κάθισμα των αγίων προφητών. Βλέπουμε δηλαδή ότι και εδώ είναι ασυμβίβαστη η ψαλμωδία καθίσματος και υπακοής μαζί.
Την δε β΄ Κυριακή των νηστειών, δίδεται η αιτιολογία για αυτήν την «ιδιορρυθμία»: «τὸν δὲ Ἄμωμον ἀπὸ τοῦ νῦν οὐ ψάλλομεν, διὰ τὸ τὰς νύκτας ἐλαττωθῆναι». Αυτήν την Κυριακή, ψάλλονται τα καθίσματα στη θέση τους, η δε υπακοή μετά τον (αντί Αμώμου) πολυέλεο. Όμοια γίνεται και την Κυριακή της Σταυροπροσκύνησης, την δ΄ και ε΄ Κυριακή των νηστειών.
 

dkalpakidis

Dimitrios Kalpakidis


Το ΤΕ εδώ γίνεται «ιδιόρρυθμο», καταλιμπάνοντας τον άμωμο.
Ήδη από την Κυριακή της Ορθοδοξίας ψάλλεται ο πολυέλεος αντί του αμώμου, και ναι μεν δεν καταλιμπάνεται η υπακοή, ψάλλεται όμως αντί του καθίσματος μετά την β΄ στιχολογία· μετά δε τον πολυέλεο ψάλλεται κάθισμα των αγίων προφητών. Βλέπουμε δηλαδή ότι και εδώ είναι ασυμβίβαστη η ψαλμωδία καθίσματος και υπακοής μαζί.
Την δε β΄ Κυριακή των νηστειών, δίδεται η αιτιολογία για αυτήν την «ιδιορρυθμία»: «τὸν δὲ Ἄμωμον ἀπὸ τοῦ νῦν οὐ ψάλλομεν, διὰ τὸ τὰς νύκτας ἐλαττωθῆναι». Αυτήν την Κυριακή, ψάλλονται τα καθίσματα στη θέση τους, η δε υπακοή μετά τον (αντί Αμώμου) πολυέλεο. Όμοια γίνεται και την Κυριακή της Σταυροπροσκύνησης, την δ΄ και ε΄ Κυριακή των νηστειών.

Ωραία παρατήρηση. Το ΤΕ συνηθίζει τέτοιες μεταθέσεις. Όντως η ψαλμωδία καθίσματα και Υπακοής μαζί δεν συνηθίζεται και συμφωνώ με το "ασυμβίβαστο". Αλλά δεν βλέπω κάποιο "ασυμβίβαστο" μεταξύ Πολυελέου και Υπακοής. Τουναντίον μάλιστα, οι διατάξεις από την β' Κυριακή μέχρι την ε' όπως λές, ενισχύουν αυτή την άποψη.
 

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής
Όντως η ψαλμωδία καθίσματος και Υπακοής μαζί δεν συνηθίζεται και συμφωνώ με το "ασυμβίβαστο".
Ποῦ εἶναι τό ἀσυμβίβαστο; Τί ἔγραφες καί παρέπεμπες ἐδῶ; Σκάναρε Ρήγα ΖΤ σ. 48-50 γιά νά δεῖ. Τέτοια διάταξη μόνον γιά τά μετά τήν γ΄ ἰσχύει.


 

dkalpakidis

Dimitrios Kalpakidis
Ποῦ εἶναι τό ἀσυμβίβαστο; Τί ἔγραφες καί παρέπεμπες ἐδῶ; Σκάναρε Ρήγα ΖΤ σ. 48-50 γιά νά δεῖ. Τέτοια διάταξη μόνον γιά τά μετά τήν γ΄ ἰσχύει.

Εννοώ τί διατάξεις του Μηναίου (στην γ' ωδή) ότι όταν ψάλλουμε Υπακοή δεν ψάλλουμε Κάθισμα. Την θεωρώ αρχαιότερη (και ίσως ορθότερη) διάταξη από τις σύγχρονες αγιορείτικες διατάξεις. Τώρα με την παράλειψη του ψαλτηρίου και των αιτήσεων προ των Καθισμάτων δεν μπορεί να είναι εμφανές...
Στα Ζ.Τ. ο μακαριστός π. Γεώργιος Ρήγας μνημονεύει διαφορετική διάταξη από ότι στο Τ.Ρ. Στο Τ.Ρ. μνημονεύει τέταρτη στιχολογία.
Και στην μία και στην άλλη περίπτωση πάντως η Υπακοή ψάλλεται.
 

Attachments

  • Σαρωμένο.jpg
    170.3 KB · Views: 5
  • Σαρωμένο-1.jpg
    173.3 KB · Views: 3
Last edited:

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής

Νομίζω ὅτι πρέπει νά διαφοροποιοῦμε τήν ἀναστάσιμη ὑπακοή (πού εἶναι τό θέμα) ἀπό τίς (διασωθεῖσες) ὑπακοές ἑορτῶν (πού ἀπό ἀλλοῦ βρέθηκαν μετά τήν γ΄ ᾠδή).
Ἡ ἀναστάσιμη ὑπακοή τοῦ ἤχου συνδέεται μέ τούς ἀναβαθμούς τοῦ ἤχου (καί ὄχι μέ τόν ἄμωμο). Σηματοδοτεῖ μιά χωριστή ἑνότητα ἀπό αὐτή τῶν καθισμἀτων (ψαλτηρίου καί ὑμνολογικῶν).
Βέβαια οἱ ἁγιορείτικες ἐπινοήσεις δέν ἐπεκράτησαν (καί καλῶς).
Ἐπαναλαμβάνουμε ὅτι τό θέμα γενικῶς εἶναι πολύπλοκο καί σκοτεινό.
Εἰδικῶς, ἀπαραίτητη ἡ ὑπακοή τήν Κυριακή τῆς Σταυροπροσκυνήσεως.


 
Ωραία παρατήρηση. Το ΤΕ συνηθίζει τέτοιες μεταθέσεις. Όντως η ψαλμωδία καθίσματα και Υπακοής μαζί δεν συνηθίζεται και συμφωνώ με το "ασυμβίβαστο". Αλλά δεν βλέπω κάποιο "ασυμβίβαστο" μεταξύ Πολυελέου και Υπακοής. Τουναντίον μάλιστα, οι διατάξεις από την β' Κυριακή μέχρι την ε' όπως λές, ενισχύουν αυτή την άποψη.

Ασυμβίβαστο μεταξύ πολυελέου και υπακοής όντως δεν φαίνεται στο ΤΕ από την β΄ έως ε΄ Κυριακή, γιατί η αντικατάσταση του Αμώμου από τον πολυέλεο δεν είναι διάταξη αμιγώς λειτουργική (δεν προκύπτει από το ύψος της εορτής ούτε συνοδεύεται από καθίσματα εορτής), αλλά προκύπτει από την ανάγκη εξοικονόμησης χρόνου, λόγω της μείωσης της διάρκειας της νύκτας.
Αντίθετα, την α΄ Κυριακή των νηστειών που υπάρχουν και καθίσματα των προφητών, προτιμώνται αυτά ως σχετικά με την εορτή, και η υπακοή μετατίθεται μετά την β΄ στιχολογία. Την Κυριακή του Παραλύτου, που πάλι ψάλλεται πολυέλεος, μετά τον πολυέλεο ψάλλεται κάθισμα αναστάσιμο, η δε υπακοή μετατίθεται μετά την στιχολογία των α΄-γ΄ ωδών.
Η αναστάσιμη υπακοή στο ΤΕ, φαίνεται ότι ουδέποτε καταλιμπάνεται σε ψιλή Κυριακή, και όποτε χρειάζεται μετατίθεται ή μετά την β΄ στιχολογία ή μετά την στιχολογία των α΄-γ΄ ωδών.

Τώρα με την παράλειψη του ψαλτηρίου και των αιτήσεων προ των Καθισμάτων δεν μπορεί να είναι εμφανές...

Ακριβώς αυτό συμβαίνει στο ΤΜΕ. Μεταθέτοντας τις στιχολογίες ψαλτηρίου και πολυελέου πριν την έναρξη της ακολουθίας, ουσιαστικά καταστρέφει τις ενότητες στιχολογίας-συναπτής-καθισμάτων (-αναγνώσματος: το μόνο που σώζεται στις ενορίες το συναξάριο). Έτσι, γίνονται δύο μόνο συναπτές. Μετά την πρώτη ακολουθούν όλα τα καθίσματα και τα ευλογητάρια. Μετά την τελευταία, η υπακοή και οι αναβαθμοί μαζί (δίνοντας την εντύπωση σύνδεσης αυτών των δύο).
Και ενώ είναι ξεκάθαρη η διάταξη του ΤΜΕ ότι όταν ψάλλεται πολυέλεος, δεν ψάλλεται Άμωμος, παρόλα αυτά ψάλλονται τα στιχηρά του Αμώμου (τα ευλογητάρια)*· και ακόμα και αν δεν πρέπει να παραλειφθεί η υπακοή, κάτι περισσεύει (ίσως το κάθισμα μετά την β΄ στιχολογία κατά το πρότυπο της α΄ Κυριακής των νηστειών του ΤΕ, ίσως το μεσώδιο κάθισμα κατά το πρότυπο της Κυριακής του Παραλύτου).

*Την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως βέβαια δεν ψάλλονται τα ευλογητάρια σύμφωνα με υποσημείωση του ΤΜΕ.

Ἡ ἀναστάσιμη ὑπακοή τοῦ ἤχου συνδέεται μέ τούς ἀναβαθμούς τοῦ ἤχου (καί ὄχι μέ τόν ἄμωμο). Σηματοδοτεῖ μιά χωριστή ἑνότητα ἀπό αὐτή τῶν καθισμἀτων (ψαλτηρίου καί ὑμνολογικῶν).

Η υπακοή διαχωρίζεται από τους αναβαθμούς ακολουθούμενη από ανάγνωσμα (ΤΕ: β΄, γ΄, ε΄ Κυριακές των νηστειών, Κυριακή του Τυφλού, των αγίων Πατέρων).
Η υπακοή στο ΤΕ συνδέεται με τον πολυέλεο («τὴν δὲ ὑπακοὴν λέγομεν εἰς τὸν πολυέλεον», D τΙ σ. 579) ή την β΄ στιχολογία (ως άνω, Κυριακή α΄ νηστειών, και αλλού) ή τις α΄-γ΄ ωδές (ως άνω, Κυριακή του παραλύτου, και αλλού).
Η ομοιότητα της δομής (στιχολογία Αμώμου ή πολυελέου ή γ΄ καθίσματος, μικρή συναπτή, υπακοή, ανάγνωσμα) με τις άλλες στιχολογίες μας οδηγεί σε σύνδεση της υπακοής μάλλον με την προηγούμενη στιχολογία, παρά με τους αναβαθμούς.
 
Last edited:
Top