Ξανανοίγω αυτό το «αραχνιασμένο» θέμα, για να προσκομίσω μια μαρτυρία, που νομίζω ότι δεν προσέχθηκε. Προέρχεται από το Θεωρητικό του Κυρίλλου Μαρμαρηνού, όπως το εξέδωσε ο κ. Καρακατσάνης, τον οποίο οφείλουμε να ευχαριστήσουμε για την προσφορά του. (Το έχω από την εποχή που μπορούσαμε ακόμα να αγοράζουμε βιβλία...). Βλέπε το συνημμένο απόσπασμα.
Με λίγα λόγια, μας λέει τα εξής:
1) Ο δεύτερος και ο λέγετος έχουν την ίδια βάση (Βου, ή, σύμφωνα με το παλαιότερο σύστημα, άνω Ζω). Και ο μεν λέγετος χαρακτηρίζεται ως «απλός», γιατί οδεύει με τα διατονικά διαστήματα, ο δε δεύτερος σύνθετος, επειδή «χρωματίζεται». Έτσι, όταν κατεβαίνει από τον Βου στον Νη δεν βρίσκει τον «πλ. δ΄» (τον φυσικό Νη), αλλά τον «βαρύ» (τον Νη υψωμένο, δηλ. το Νη-Βου ελάχιστο-μείζονα ως Ζω-Πα). Αναφέρεται σαφώς στα διαστήματα που σήμερα θεωρούμε εκ του Δι, με τις νέες βάσεις του χρυσανθινού συστήματος.
2) Ο λέγετος είναι κύριος ήχος. Ως παράδειγμα φέρνει τον καλοφωνικό ειρμό «Εν βυθώ κατέστρωσε» του Πέτρου Μπερεκέτη. Τι εννοεί άραγε εδώ; Κατά την άποψή μου είναι απλό: Όπως και ο δεύτερος, με τον οποίο συσχετίζεται, οδεύει κατά διφωνίες, με την έννοια ότι έχει τους ίδιους δεσπόζοντες φθόγγους (Νη-Βου-Δι-Ζω). Εάν είχε οποιαδήποτε σχέση με τον πλ. β΄, θα έπρεπε να χαρακτηρίζεται από το τρίφωνο ιδίωμα (Βου-Κε), που αποτελεί αρχαιότατο χαρακτηριστικό αυτού του ήχου, επιβιώνει δε μέχρι σήμερα (με τις χρυσανθινές βάσεις: Πα-Δι).
3) Ο λέγετος υπάρχει βέβαια και σε μαθήματα παλαιοτέρων, αλλά πρώτος ο Πέτρος Μπερεκέτης τον ταύτισε με τον δεύτερο, δημιουργώντας αυτό που λέμε «β΄ διατονικό». Εδώ τώρα το πράγμα θέλει λίγο ψάξιμο. Να δει κανείς π.χ. τις μαρτυρίες σε τυχόν προγενέστερα (αργά) μέλη που εξηγήθηκαν ως λέγετος. Όποιος έχει σχετικό υλικό, ας συνεισφέρει. (Κάποιος είχε ανεβάσει μια δοξολογία του Γερμανού Νέων Πατρών, αλλά την... ξανακατέβασε!).
Τι γίνεται όμως στα ειρμολογικά του δ΄ ήχου; Εκεί ο λέγετος προέκυψε διʼ άλλης οδού, όπως δείχνει η μελέτη της εξέλιξης του ειρμολογικού μέλους. Ξεκινώντας από τον παλαιό δ΄ εκ του Πα (όπως ο σημερινός στιχηραρικός), επικράτησαν οι καταλήξεις στον Βου και σταδιακά από δ΄ ήχος «επιφωνών» έγινε καθαρός λέγετος, ταυτιζόμενος με τον β΄ διατονικό.
Και γιατί ορισμένοι μιλούν για πλ. β΄ διατονικό; Αυτό έχει να κάνει με τη θεωρία της παραλλαγής. Εάν κατεβείς από τον β΄ (Ζω) τέσσερεις φωνές, βρίσκεις τον πλ. β΄ (Βου). Εάν ανεβείς όμως μια φωνή από τον πλ. α΄ (Πα), βρίσκεις τον β΄ (πάλι Βου). Συνεπώς ο ίδιος φθόγγος μπορεί να ονομάζεται β΄ ή πλ. β΄. Εδώ όμως δεν μιλάμε για ήχους-φθόγγους, όπως στην παραλλαγή, αλλά για πραγματικούς ήχους, με συγκεκριμένα ιδιώματα. Με αυτή την έννοια, ο λέγετος δεν έχει σχέση με τον πλ. β΄.
Συμπέρασμα:
α) Δεν υπάρχει πλ. β΄ διατονικός στη νεώτερη παράδοση (υπάρχει μόνο στην κρητοεπτανησιακή ψαλτική, όπου απουσιάζουν τα χρωματικά διαστήματα, με δεσπόζοντες φθόγγους Βου-Κε).
β) Ο β΄ διατονικός ταυτίζεται με τον λέγετο, ο οποίος ταυτόχρονα είναι και υποπερίπτωση (θεωρητικά μέσος, αλλά αυτό είναι λίγο προβληματικό) του δ΄ ήχου. Συνεπώς στα ειρμολογικά δεν έχει νόημα να μιλάμε για β΄ διατονικό, αφού τα μέλη ανήκουν κανονικά στον δ΄ ήχο. Στα αργά μέλη μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε είτε το «β΄ διατονικός» είτε το «λέγετος». Εάν και προσωπικά θα προτιμούσα το πρώτο, για λόγους σαφούς διάκρισης, τελικά είναι και τα δύο σωστά.