Παρατονισμοί και επιδιορθώσεις

[tsak77]

Στὸ τρίτο ἀπὸ τὰ ἀπόστιχα τῶν αἴνων τῆς Μ. Τετάρτης, ὁ Πέτρος Λαμπαδάριος τονίζει:

Ὁ Γρηγόριος ἐξηγεῖ:

Ὁ δὲ Βιολάκης:

Στὸ κείμενο ὅμως τὸ «σοι» δὲν τονίζεται ὡς ἐγκλιτικό:

Ἀργότερα ὁ Κων. Πρίγγος μᾶλλον διορθώνει τὸν λανθασμένο τονισμό:

 

[Ανδρέας Καλογιάννης]

Είναι κάτι που επισημαίνει και το έγκριτο μέλος του Ψ δρ. Εμμανουήλ Γιαννόπουλος στην διάλεξή του με θέμα
«Λόγος και Μέλος: το συναμφότερον της ψαλτικής έκφρασης» ΕΔΩ
(από το 13ο λεπτό του βίντεο και εντεύθεν)

ΑΚ

 

[Δημήτρης Μαούνης]

Θέτω και ένα άλλο μεγάλο θέμα, αυτό των λεγόμενων παρατονισμών στην Εκκλησιαστική μουσική και τις προσπάθειες "επιδιόρθωσης" της παράδοσης ώς προς αυτό το ζήτημα.

Στις απαρχές του Αναλογίου είχα δημοσιεύσει ένα "Άξιος Άξιος" από τη Μητρόπολη Αθηνών (Δεκέμβριος 2004) όπου μου είχε κάνει εντύπωση η αλλαγή του μέλους μάλλον προκειμένου να "διορθωθεί" ο "παρατονισμός" και να ακούγεται το "Άξιος" αντί για το "Αξιός" που κατά μερικούς είναι απαράδεκτο.

Προσωπικά δεν συμφωνώ με τέτοιες "επιδιορθώσεις"
για δάφορους λόγους, κυρίως όμως επειδή ακολουθούν μία ορθολογιστική τακτική που δεν ταιριάζει κατά τη γνώμη μου με την εκκλησιαστική μουσική (και εν γένει μάλλον) παράδοση. Οι υμνολογία της Εκκλησίας μας (κανόνες, εξαποστειλάρια και άλλα πολλά) είναι γεμάτη από παραδείγματα "παρατονισμών", δηλαδή εκεί που η ποιητική έμφαση μπαίνει σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με τη μουσική έμφαση. Άρα δεν νομίζω οτι μιλάμε για "λάθη" και "αβλεψίες" και "κακοτεχνίες" των παλαιών αλλά για κομάτι της παράδοσης και της ιδιοσυγκρασίας του μουσικού μας πολιστισμού.

Άλλο παράδειγμα, ο π. Κωνσταντίνος Παπαγιάννης αν θυμάμαι καλά αλλάζει αρκετές κλασσικές γραμμές σε γνωστά μέλη ώστε όπως λέει στην εισαγωγή των έργων του να μήν υπάρχουν παρατονισμοί (αυτό το γράφω απο μνήμης, διορθώστε με αν κάνω λάθος).

Συμφωνείτε/διαφωνείτε και γιατί;

Διαφωνώ για τους παρακάτω λόγους: Στην Ορθόδοξη εκκλησιαστική λατρεία προηγείται πάντων η προσευχή. Ο πιστός, κατά την ώρα της οποιασδήποτε ιερής ακολουθίας νοερώς προσεύχεται με τον ψαλλόμενο, κάθε στιγμή, εκκλησιαστικό ύμνο, σύμφωνα με το τυπικό της Εκκλησίας μας. η ορθή εκφορά του κειμένου, το οποίο είναι και το αντικείμενο της προσευχής

 

[petrosgrc]

Επανέρχομαι μετά από πολλά χρόνια να γράψω για ένα θέμα για το οποίο έχω μεγάλη ευαισθησία. Η έννοια του "κατ' έννοιαν" ψάλλειν δυστυχώς έχει πέσει και πάνω στην ψαλτική σαν μία σύγχρονη μουσική πανώλη. Αυτή η λογική παρατηρείται από δύο πλευρές, όπου η κάθε μία δεν έχει απαραίτητα τις ίδιες αφετηρίες, αλλά καταλήγουν στο ίδιο αποτέλεσμα: την κατακρεούργηση των ποιητικών και μουσικών αριστουργημάτων της υμνογραφίας μας χάριν μίας χιμαιρικής επιδίωξης της ανάδειξης του "νοήματος"

Από τη μία πλευρά έχουμε ημιμαθείς και αμόρφωτους καλλίφωνους ιεροψάλτες οι οποίοι δε διστάζουν να επεμβαίνουν στα κείμενα χαλώντας τη ροή της μελωδίας επειδή έτσι νομίζουν ότι κάνουν κάτι "σοβαρό" και ξεφεύγουν από το "συρμό".
Από την άλλη, είναι όσοι έχουν παραμορφωθεί από τον δυτικό ορθολογισμό με τον οποίον ποτίσθηκαν από τις παραεκκλησιαστικές οργανώσεις και προσπαθούν να βάλουν τη μουσική στην προκρούστειο κλίνη της γραμματικής και του συντακτικού, αποκομμένων από την ποιητική φορμά και τους κανόνες της την οποία περιφρονούν με τρόπου σκαιό ενίοτε.

Σκοπός μου πάντως δεν είναι στην τοποθέτησή μου να μείνω στην κριτική προς όσους έχουν αντίθετη άποψη, αλλά να πείσω όσο μπορώ γιατί η τονική προσαρμογή και, άκομα χειρότερα, η περιφρόνηση του μέτρου συνιστά αλλοίωση της έννοιας της υμνογραφίας αλλά και τηα ψαλτικής.

Ας ξεκινήσουμε με έναν βασικό διαχωρισμό ο οποίος πιστεύω ότι θα είναι μία καλή αφετηρία για τη συζήτηση: η ψαλτική ΔΕΝ είναι κήρυγμα. Σαφώς κηρύττει τον λόγο του Θεού, αλλά δεν είναι κήρυγμα για να ακολουθεί τους αυστηρούς κανόνες του πεζού λόγου όπου η σαφήνεια και η γραμματική και συντακτική αρτιότητα είναι πρωτευούσης σημασίας ώστε να μην αλλοιωθεί το νόημα. Η υμνογραφία είναι ποίηση ενδεδυμένη με το ένδυμα του τραγουδιού σύμφωνα με την αρχαία ελληνική παράδοση κατά την οποία ποίηση και τραγούδι είναι έννοιες ταυτόσημες και δεν διαχωρίζονται. Έτσι, η ποίηση ακολουθεί τους δικούς της κανόνες οι οποίοι πολλές φορές διαφοροποιούνται από τους αυστηρούς κανόνες του πεζού λόγου και έτσι επιτρέπεται ο παρατονισμός των λέξεων, οι μακρές συλλαβές μπορούν να γίνουν βραχείες και το αντίστροφο (στην προσωδιακή ποίηση), αλλάζει η σειρά των λέξεων ενώ και οι κανόνες του συντακτικού δεν ακολουθούνται με απόλυτη αυστηρότητα.
Εξ όλων αυτών, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι είναι παντελώς παράλογο και ανυπόστατο, ενώ επενδύουμε μουσικά ένα ποιητικό κείμενο με τους κανόνες του και την ιδιομορφία του, να υποτάσσουμε τη μουσική στους κανόνες του πεζού λόγου, αφού μόνο μουσικά τερατουργήματα μπορεί αυτό να δημιουργήσει! Σαν να προσπαθείς να φορέσεις σε κάποιον ανθρωπο ένα ρούχο που δεν του πηγαίνει και να του κόβεις το χέρι για να χωρέσει με το ζόρι σε ένα ρούχο το οποίο προορίζεται για κάποιον άλλον!
Για να αναφέρω και ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα από τον Κανόνα της Μ. Τετάρτης, το "δάκρυσι πλύνει τους πόδας υπεύθυνος αμαρτίαις του πλάσαντος και εκμάσσει θριξί", ουδόλως βλάσφημο είναι και ουδεμίας διόρθωσης επιδέχεται, ποιητικής και μουσικής. Ο υμνογράφος, τηρώντας το μέτρο του ειρμού, παίζει με τη σειρά των λέξεων δημιουργώντας υψηλού επιπέδου ποίηση για να υμνήσει το γεγονός αυτό. Ομοίως και η μουσική ακολουθεί το μέτρο και το αποτέλεσμα είναι αβίαστο και ρέει σαν ποτάμι. Το περιεχόμενο του νοήματος το γνωρίζουμε όλοι και καταλαβαίνουμε ότι προφανώς το "αμαρτίαις" δεν αναφέρεται στη γενική "του πλάσαντος", όμως ούτε η ποίηση δεν έχει σκοπό να μας κάνει μάθημα γραμματικής και συντακτικού, ούτε και η μουσική. Ας μην πάμε και στον κανόνα του Ακάθιστου ύμνου ο οποίος έχει γίνει αντικείμενο βάναυσης κακοποίησης από "καθαρευουσιάνους" του "κατ' έννοιαν" στις μουσικές εκδόσεις.

Όποιος νιώθει πραγματικά δυνατός, ας γράψει κανόνες ή ιδιόμελα και προσόμοια στα οποία να ταυτίζεται απόλυτα το μέτρο και η μουσική με το συντακτικό και τον τονισμό ώστε να ικανοποιηθεί η ανάγκη τους να υπηρετήσουν τον "λόγο" όπως τον εννοούν. Πριν το καταφέρουν όμως αυτό, ας μην επεμβαίνουν κακοποιώντας τα υμνογραφικά αριστουργήματα της παράδοσής μας με τις ιδεολογικές τους εμμονές και την καταφανέστατη ημιμάθειά του.

σ.σ.: Είχα αναφερθεί σε παλαιότερο μήνυμα στο ίδιο θέμα για την "Άρνηση" του Γ. Σεφέρη και τη μελοποίηση του Μ. Θεοδωράκη και θέλω να αναθεωρήσω αυτά τα οποία είχα γράψει εν πολλοίς. Το ποίημα του Σεφέρη έχει μέτρο και το γεγονός ότι μπήκε στο συγκεκριμένο σημείο άνω τελεία, δεν υποχρεώνει τον συνθέυη να τη λάβει υπ' όψιν του στη σύνθεση. Πολύ σωστά λοιπόν ο Μ. Θεοδωράκης συνέθεσε μουσική για το ποίημα βάσει του μέτρου.

 

[Βεροιεύς]

Νομίζω ότι για την διευκόλυνση της κουβέντας θα πρέπει να ξεχωρίσουμε δύο περιπτώσεις αναντιστοιχιών (το υπαινίχθηκε κάπου ο Κώστας).

• αναντιστοιχίες σε μέλη με μουσικό πρότυπο (προσόμοια, τροπάρια, εξαποστειλάρια κλπ)
• αναντιστοιχίες σε μελοποιήσεις (μέλη χωρίς μουσικό πρότυπο, π.χ. λειτουργικά, δοξαστικά, παπαδικά μέλη κλπ)

Αυτό για το οποίο ξεκίνησε η κουβέντα ήταν το Άγιος, άγιος (που ανήκει στη β κατηγορία). Ίσως θα ήταν σκόπιμο να ισχύσουν ξεχωριστά κριτήρια πιστεύω. Η πρώτη κατηγορία είναι ένα θέμα προς συζήτηση τεράστιο.

Μένοντας λοιπόν στη β κατηγορία λέω ότι αυτό το οποίο αισθάνομαι και το είπα κάπου παραπάνω είναι ότι, αν και δεν υπάρχει μουσικό πρότυπο, υπάρχει όμως δομικό πρότυπο και θα πρέπει ίσως να λαμβάνεται υπόψη.
π.χ. υπάρχει δομικό πρότυπο που χωρίζει περίπου έτσι τους ακόλουθους τρεις ύμνους της Θείας Λειτουργίας (ο χωρισμός φυσικά δεν είναι απόλυτος, προκύπτει από την αίσθησή μου για την πλειοψηφία των αντίστοιχων μελοποιήσεων):

Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος, Κύριος Σαβαώθ,​

Πλήρης, ὁ οὐρανὸς​

καὶ ἡ γῆ τῆς δόξης σου.​

Ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις,​

εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος​

ἐν ὀνόματι Κυρίου.​

Ὡσαννὰ ὁ ἐν τοῖς ὑψίστοις.​

​

Σὲ ὑμνοῦμεν,​

σὲ εὐλογοῦμεν,​

σοὶ εὐχαριστοῦμεν, Κύριε​

καὶ δεόμεθά σου,​

ὁ Θεὸς ἡμῶν.​

Ἄξιόν ἐστιν ὡς ἀληθῶς​

μακαρίζειν σε τὴν Θεοτόκον,​

τὴν ἀειμακάριστον καὶ παναμώμητον​

καὶ μητέρα τοῦ Θεοῦ ἡμῶν.​

Τὴν τιμιωτέραν τῶν Χερουβεὶμ​

καὶ ἐνδοξοτέραν ἀσυγκρίτως τῶν Σεραφείμ,​

τὴν ἀδιαφθόρως Θεὸν Λόγον τεκοῦσαν​

τὴν ὄντως Θεοτόκον, σὲ μεγαλύνομεν.​

ΥΓ 1 Σε διάφορα σημεία χωρίζεται το τμήμα με το και από το προηγούμενό του. Στην περίπτωση του ουρανός, υπάρχει και ο πρόσθετος λόγος της αντιδιαστολής του ουρανού (ψηλά) με τη γη (χαμηλά), που αν ο ήχος το ευνοεί απεικονίζεται και μουσικά με αντίστοιχη τοποθέτηση των δύο λέξεων ψηλά ή χαμηλά στη μουσική κλίμακα. Δεν λέω ότι πρέπει να καταφύγουμε σε ένα είδος περιγραφικής μουσικής, να μην παρεξηγηθώ, λέω έναν λόγο για τον οποίο φαίνεται ότι πιθανόν οι διάφοροι μελοποιοί προτίμησαν να χωρίσουν το οὐρανός από το γῆ.
ΥΓ 2 Φυσικά και υπάρχει η δυνατότητα να μη χωριστούν τα δύο και να βγει πολύ ωραίο αποτέλεσμα. Ένα παράδειγμα είναι τα λειτουργικά του Βασιλείου Νικολαϊδου, που επισύναψε παραπάνω ο φίλος μας.

Να συμπληρώσω αυτό που άκουγα από μικρός(και από ιερείς και ψάλτες)και συνεχίζω να ακούω σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας και όχι μόνο στην πόλη που μένω(όποτε μάλλον ορίζετε ως διαχρονικό)...
...την αδιαφθόρως/Θε-όλογον τεκούσαν...

 

[dimitris]

-Μερικές απλές ερωτήσεις για το όλον θέμα,από ένα απλό[και μόνον] ψάλτη,ύστερα από όλα όσα παρετέθησαν.
-Το θέμα άραγε απασχολούσε τον ψαλτικό κόσμο και πριν την μεταρύθμιση του 1814?
- Οι παλαιοί μήπως είχαν άλλο τρόπο μελοποίησης, λόγω των μεγάλων θέσεων και υποστάσεων των ήχων?[π.χ οι αναβαθμοί του πλ.Α έχουν προβλήματα παρατονισμών.Οι αργοί όμως που ψάλλει π.χ ο Μητροπολίτης Νικόδημος Βαληνδράς έχουν?
-Η μελοποίηση του Δοξασταρίου π.χ του Πέτρου,[στιχηραρικό γένος-μέλος]μελοποιήθηκε εξ υπαρχής ή έβλεπε κάποιο παλαιό ως μπούσουλα και μελοποιούσε?
-Η μελοποίηση του Ειρμολογίου π.χ του Πέτρου,
[ειρμολογικό γένος-μέλος] το αυτό?
-Ενας μελοποιός της τότε εποχής,οταν εκαλείτο να μελοποιήσει μη ποιητικό κείμενο τι ακολουθούσε?Τους κανόνες και τα δεδομένα του ήχου ή την κατ'έννοιαν μελοποίησή του?ή και τα δύο?
-Ενας μελοποιός της τότε εποχής,όταν εκαλείτο να μελοποιήσει ποιητικό κείμενο,πάνω σε κανόνα π.χ προσομοίου,τι ακολουθούσε?Την κατ έννοιαν
μελοποίηση ή την μη τροποποίηση του κανόνα?
-Ενας σημερινός ψάλτης.Οταν θέλει π.χ να γράψει σε παρτιτούρα ας πούμε π.χ τον σημερινό κανόνα του νεοφανούς Αγ.Φανουρίου,που ορίζεται ως προς το ''Ανοίξω το στόμα μου''και αντιμετωπίσει δίλλημα παρατονισμού ή αλλαγή γραμμής τι κάνει?
-Οι παλαιοί μελοποιοί μελοποίησαν πολλάκις παράτονα από αγραμματωσύνη ή από αυστηρή προσήλωσή τους στους μουσικούς κανόνες?
-Και έχουμε οι σημερινοί ψάλτες το δικαίωμα σε παρατονισμούς,να προβαίνουμε σε διορθώσεις, όσο και διάσημοι να είμαστε?
-Θεολογικά η μουσική υποτάσσεται στον Λόγο.Ομως οι τότε υμνογράφοι-συνήθως και Πατέρες της Εκκλησίας-γιατί δεν αντιδρούσαν σε παρατονισμούς των μελοποιών που ίσως ήταν αγράμματοι περί τον λόγον?
-Αυτά είναι μερικά ερωτήματα που χρόνια με απασχολούν.Και πολλάκις το έχω συζητήσει με ψάλτες,καθηγητές κλπ.Απαντήσεις?Δύσκολες.
-Τέλος ως Υ.Γ. τα λεγόμενα Λειτουργικά που κακώς-κατα την γνώμη μου επεκράτησαν-ενώ ανήκουν στο παπαδικό γένος-είδος,μελοποιούνται από τους σημερινούς σε στιχηραρικό και ενίοτε συντομο[ειρμολογικό...] μέλος.Ε εδώ και η έννοια και οι κανόνες των ήχων πάνε περίπατο στα περισσότερα.Αυτά και ευχαριστώ.Π.ΤΖ

Διαβάζοντας τά προηγούμενα, συνάντησα αὐτό τό σπουδαῖο κείμενο στό ὁποῖο δέν δόθηκε ἀπάντηση.
Προβληματισμένος κι ἐγώ σάν μελλοποιός γιά δικά μου ψαλσίματα, ἔχω τήν γνώμη:
Τό βάρος τῆς σχέσης ποιητικοῦ ρυθμοῦ - τονισμοῦ μέλους πέφτει περισσότερο στό σύντομο στιχηραρικό μέλος. (Ὑπάρχει καί στό ἀργό στιχηραρικό, ἀλλά δέν νομίζω νά ξέρει κανείς κάτι ἄν δέν ἔκανε παρέα μέ Ἰάκωβο Πρωτοψάλτη).
Σημερινοί ὑμνογράφοι: Τούς βλέπουμε σέ φυλλάδες νεοφανῶν ἁγίων, γράφουν ὡραῖες ἐκθέσεις ἰδεῶν στά δοξαστικά καί τά προσόμοια γιά νά τά ταιριάξεις στόν ρυθμό πρέπει νά εἶσαι σάν αὐτόν τόν ἀλητήριο ξενοδόχο τῆς μυθολογίας πού τούς κρεβάτωνε καί πρόσφερε ὑπηρεσίες κοψίματος ποδός ἤ τέντωμα σπονδύλων νά ἔλθει ἴσια μέ τό κρέβάτι γιά ἕναν καλόν ὕπνον.
Καλά πού ὑμνογραφοῦν κι αὐτοί, σήμερα ἔχουν ἀλλάξει τά γράμματα καί τά νοήματα καί δέν ὑπάρχουν Δαμασκηνοί.
Παλαιότερα εἴχαμε τήν βαρείαν. ποῖὸν σοι, βλασφημοῦσὶ σε, εὐφημοῦμὲν σε καί ἡ βαρεία τονιζότανε μουσικά, πού ἄλλαξαν σέ ποῖον σοι, βλασφημοῦσι σε, εὐφημοῦμεν σε.
Ἀφοῦ ἄλλαξαν γλωσσικά ἄλλαξαν καί τονικά στή μουσική.
Τοιουτοτρόπως ἐξασθένησε καί διάκριση καί αἴσθηση μακρῶν βραχέων καί ἡ ρυθμική μελλοποίηση καί αὐτή ἡ ἀσθένεια ἔτεκεν υἱόν τόν βαπτισθέντα τονικόν ρυθμό μέ κουμπάρα τήν Λήθη.
Παλαιότερα οἱ ὑμνογράφοι ἔγραφαν ρυθμότονα
Στεί βει θα λάσσ ης κυ μα τού με νον σά λον
ἢ πει ρον αὖ θις Ἰ σρα ήλ δε δει γμέ νον.
(όπου μαυριδερόν=μακρόν)
Αὐτά τά ἀπλά ρυθμικά δέν τονιστήκανε πάντα κατά ρυθμόν στή μουσική ἀπ τούς ἀρχαίους σοφούς μουσικούς πατέρες ἡμῶν.

Ὁ κάθε. λαός πρέπει νά ἔχει κανόνες σύμφωνα μέ την γλώσσα του.
Γιά τήν γλώσσα μας πιστεύω ὅτι τό μακρόν-βραχυ παίζει καί σήμερα στήν μελοποίηση συντόμων στιχηραρικῶν

 

[DimitrisF]

Ελπίζω να συνεισφέρω στην συζήτηση αυτή με ορισμένες παρατηρήσεις-εμπειρίες. Γνωρίζω ότι δεν τις διατυπώνω όπως θα ήθελα. Διαισθάνομαι όμως ότι πίσω από αυτές κρύβεται κάποιου είδους αλήθεια και ίσως κάποιος καταλληλότερος να μπορέσει να βγάλει κάτι καλό από αυτές.


α) Ο δάσκαλος μου στην ψυχολογία Στυλιανός Παυλίδης - Καππαδόκης στην καταγωγή - έλεγε: “η ποίηση είναι ανώτερη της φιλοσοφίας”.

β) Όταν ένας ποιητής εμπνέεται να γράψει, νομίζω ότι ψάχνει κυρίως έναν λόγο για να χωρέσει στον ρυθμό και σπανιότερα έναν ρυθμό για χωρέσει τον λόγο. Δεν νομίζω ότι μέσα του υπάρχει κάποιου είδους ανταγωνισμός, λόγου-μουσικής (τονισμού - ποιητικού ρυθμού) όπως κάποιοι ίσως υποστήριξαν σε μηνύματα παλαιότερων ετών. Το αντίθετο.

γ) Έχω την εντύπωση ότι η μουσική έχει βαθιές ψυχοσωματικές επιδράσεις τον άνθρωπο. Για παράδειγμα είναι παρατηρημένο ότι η αναπνοή ή οι κτύποι της καρδίας επηρεάζονται από την ακρόαση μουσικής. Μήπως η επίδραση της μουσικής στις ασυνείδητες λειτουργίες του ακροατή είναι εξ’ίσου σημαντική στην προσευχή με την κατανόηση των θεολογικών νοημάτων; Μήπως το σώμα δεν προσεύχεται επίσης;

δ) Προσωπική μου εμπειρία: όταν ακούω τις διακοπές του ρυθμού - χάριν του σωστού τονισμού ή από λάθος ή κάτι για άλλους λόγους - (κυρίως όταν είμαι ακροατής) αισθάνομαι ότι κάποιος με διακόπτει από την προσευχή μου.

ε) Δεύτερη προσωπική εμπειρία σχετική με την “σύνταξη”-”παρατονισμούς”: Μου έχει τύχει πολλές φορές, ως ακροατή σε ακολουθίες, να εκπλήσσομαι με ορισμένους ύμνους, τους οποίους δεν μπορείς να καταλάβεις παρά μόνο όταν ακούσεις την τελευταία λέξη ή κατάληξη της πρότασης . Λόγω της περίεργης - για κάποιους λανθασμένης - σύνταξης, εκεί που νομίζεις ότι κατάλαβες το νόημα έρχεται η επόμενη λέξη και σου το ανατρέπει. Για παράδειγμα, αναφέρθηκε παλαιότερα ότι το α) είναι σαφώς καλύτερο του β):

α) Ὁ μαθητὴς / τοῦ διδασκάλου συνεφώνει τὴν τιμήν..

β) Ὁ μαθητὴς τοῦ διδασκάλου / συνεφώνει τὴν τιμὴν​

Στην δεύτερη εκδοχή, εκεί που νόμιζες ότι θα σου πεί κάτι για τον μαθητή του διδασκάλου, έρχεται ο ποιητής και σου βάζει αυτό το "συνεφώνει τὴν τιμήν" και σου το ανατρέπει, σε εκπλήσσει. Θα μπορούσε να πεί κανείς ότι σκοπίμως θέλει παίξει μαζί σου ο ποιητής.

Αυτό έχω παρατηρήσει να συμβαίνει όχι μόνο στο ανωτέρω παράδειγμα αλλά και σε πολλές άλλες περιπτώσεις φαινομενικής "ακαταστασίας στην σύνταξη/τονισμό".

στ) Είχα ακούσει πριν από αρκετούς μήνες μια εκπομπή γλωσσολογικού ενδιαφέροντος εδώ στην Κύπρο. Η προσκεκλημένη γλωσσολόγος ήταν εξαιρετική και αυτό που συγκράτησα είναι ότι πέρα από τον ορθογραφικό τονισμό υπάρχει και ο προφορικός( ; ) τονισμός, ο οποίος είναι απολύτως φυσιολογικός. Αν μπορούσε κάποιος ειδικός να μας εξηγήσει τα φαινόμενα επιτονισμού-επιτόνισης και πως αυτά επηρεάζουν την ψαλτική τέχνη, θα ήταν ευχής έργο.

Για παράδειγμα: Χ: "Μην επιχειρήσεις να ανέβεις το Έβερεστ. Πολλοί πήγαν και δεν γύρισαν."

Ψ: "Θα πάω... (παύση) ΚΑΙ θα γυρίσω." (δείχνει την αποφασιστικότητα)

ενώ το σωστό θα ήταν Ψ: "Θα πάω και θα γυρίσω."

Μήπως στο παράδειγμα του μηνύματος #141 ισχύει κάτι τέτοιο;


με σεβασμό.

 

[Γιώργος Μ.]

Σε εκκλησιαστικό σταθμό (που τόσο μας αναπαύει και μας ωφελεί κάθε μέρα) άκουσα την ακόλουθη ψαλμώδηση στο αυτόμελο (!) «Πανεύφημοι μάρτυρες».

Πανεύφημοι μάρτυρες (ΠΑ)
ὑμᾶς οὐχ ἡ γῆ κατέκρυψεν (ΠΑ)

Έλεος, είναι αυτόμελο! Μην επιβάλουμε το σωστό νόημα κατά τα δοκούν, τα έχουν μελίσει άλλοι πολύ πριν από μας.

 

[π. Μάξιμος]

Σε εκκλησιαστικό σταθμό (που τόσο μας αναπαύει και μας ωφελεί κάθε μέρα) άκουσα την ακόλουθη ψαλμώδηση στο αυτόμελο (!) «Πανεύφημοι μάρτυρες».

Πανεύφημοι μάρτυρες (ΠΑ)
ὑμᾶς οὐχ ἡ γῆ κατέκρυψεν (ΠΑ)

Έλεος, είναι αυτόμελο! Μην επιβάλουμε το σωστό νόημα κατά τα δοκούν, τα έχουν μελίσει άλλοι πολύ πριν από μας.

Θά ἤθελα νά τό κάνω καί χωριστό θέμα, ἄν ὄντως ὑπάρχει κάποιο βάθος...
Ποῖος Ρ/Σ ἦταν; Τό λέω αὐτό γιατί δύο τινά μπορεῖ νά συμβαίνουν:
Ἤ πρόκειται γιά ἐντελῶς ἄσχετο πρακτικό, πού γνωρίζει ὅμως ἑλληνικά,
Ἤ πρόκειται γιά κάποιον πού γνωρίζει πάρα πολλά, μουσικολογικά βαθύτερα ἐννοῶ.
Καί μή φανεῖ παράξενο. Τό ἔχουμε ξανασυναντήσει. Αὐτοί πού τα έχουν μελίσει πολύ πριν από μας δέν ἀνήκουν στή νέα μέθοδο...
Δέν γνωρίζουμε πῶς ἦταν τό αὐτόμελο στήν παλαιά...
Ἀπό κάποια τυχαῖα προσόμοια παλαιῶν ἀκολουθιῶν πού εἶδα, δέν εἶναι τυχαῖο πού τό νόημα θέλει τό ἀντίστοιχο ὑμᾶς στήν ἑπόμενη φράση.
Περισσότερα οἱ Μουσικολόγοι ... (ἄν δέν σφάλω ἐντελῶς)

Πάντως ὁ π. Κων. Παπαγιάννης τό μελίζει ὅπως τό ξέρουμε... (Μουσική Παρακλητική, Τετάρτη ἑσπέρας — χθές τό ἀπόγευμα δηλ. 24/8/2022 πού προφανῶς ἤκουσες)

 

[Γιώργος Μ.]

Ποῖος Ρ/Σ ἦταν;

Η Πειραϊκή εκκλησία.

Ἤ πρόκειται γιά ἐντελῶς ἄσχετο πρακτικό, πού γνωρίζει ὅμως ἑλληνικά,
Ἤ πρόκειται γιά κάποιον πού γνωρίζει πάρα πολλά, μουσικολογικά βαθύτερα ἐννοῶ.

Το πρώτο σίγουρα όχι. Είναι άριστος ψάλτης και παρά τη διαφωνία στο συγκεκριμένο τον συγχαίρω δημόσια, είναι από τους καλύτερους του σταθμού. (Δεν έχει βέβαια σημασία το πρόσωπο, αλλά η πρακτική, την οποία συναντώ με διάφορες παραλλαγές, αλλιώς δεν θα άνοιγα το θέμα)

Το θέμα, πάτερ, είναι βαθύτερο και πιστεύω πως δεν είναι μουσικολογικό, αλλά εκκλησιαστικό.

Δεν μιλούμε για προσόμοιο, όπου κάποιος έχει μια ελευθερία στη μουσική προσαρμογή (για να μη στενοχωρώ τον φίλο μου τον Μανόλη Γιαννόπουλο), αλλά για αυτόμελο. Έτσι μας παραδόθηκε.
Ακόμα και αν υπάρχουν στην παλαιά γραφή άλλες παραλλαγές, τις οποίες γνωρίζουν οι ειδήμονες, πιστεύω ότι αυτό δεν έχει καμία σημασία για τη λειτουργική εμπειρία της εκκλησίας. Η υπακοή σε αυτήν είναι παρόμοια με την υπακοή στο τυπικό. Συνεπώς, δεν πρέπει να θεωρούμε ότι έχουμε εντοπίσει το πραγματικό νόημα, το οποίο αγνοεί επί αιώνες η εκκλησία, και μπορούμε να το αναδείξουμε στην ψαλτική ερμηνεία.

Έτσι το βλέπω, μπορεί να σφάλω

 

[Shota]

Sinai gr. 1250 του 15ου αι.

Πανεύφημοι μάρτυρες ὑμᾶς
οὐχ ἡ γῆ κατέκρυψεν

https://www.loc.gov/resource/amedmonastery.00271075996-ms/?sp=177&st=image

 

[Deacon]

Ακόμα και αν υπάρχουν στην παλαιά γραφή άλλες παραλλαγές

Υπάρχουν παραλλαγές με μικρές διαφοροποιήσεις στο μέλος κάθε μέτρου, αλλά από ρυθμικής και μετρικής απόψεως τα προσόμοια έρχονται απαράλλακτα σε εμάς από βάθος αρκετών αιώνων. Επίσης, ο τρόπος που παραλάβαμε τα προσόμοια είναι από εξηγήσεις των 3Δ στο μέλος Πέτρου Λαμπαδαρίου και Πέτρου Βυζαντίου, που τα κατέγραψαν στην Παλαιά Γραφή. Ως προς την διαρρύθμιση, τα σύντομα προσόμοια ακολουθούν σχεδόν απόλυτα τα αργά στο μετρικό κομμάτι. Τα μουσικά μέτρα ταυτίζονται σχεδόν απόλυτα. Ίσως να υπάρχουν κάποιες εξαιρέσεις που επιβάλλονται λόγω φυσικών περιορισμών στα σύντομα προσόμοια, αλλά κατά βάση ο χωρισμός είναι ίδιος.

Αν η πρακτική αυτή, του να αλλάζουμε ακόμα και το μέλος των αυτομέλων κατά το δοκούν ώστε να εξυπηρετείται κάποιο νόημα, συνεχιστεί έτσι και γενικευθεί, σε λίγα χρόνια ό,τι μάθαμε θα είναι κυριολεκτικά αγνώριστο. Το εύρυθμον και εύηχον των προσομοίων, που είναι το μεγάλο τους προσόν ώστε να απομνημονεύονται εύκολα και από τους πρακτικούς ψάλτες, θα έχει πάει περίπατο. Η προσπάθεια "διορθώσεως για να βγαίνει το νόημα" κατά τεκμήριο έχει οδηγήσει σε κακόρρυθμα και κακόηχα μέλη που σε πολλές περιπτώσεις προκαλούν και μια κάποια αηδία στον ακροατή, και σίγουρα δεν βοηθούν στην όποια απομνημόνευση, που επαναλαμβάνω, είναι βασικό και θεμελιώδες στοιχείο των προσομοίων εν γένει.

 

[Deacon]

Μια πολύ ενδιαφέρουσα εκδοχή του αυτομέλου "Πανεύφημοι μάρτυρες υμάς" καταγράφει ο Ακάκιος Χαλκεόπουλος (αρχές 16ου αι., αν θυμάμαι καλά) στο ΕΒΕ 917. Από πλευράς χωρισμού είναι ακριβώς όπως το ψέλνουμε και σήμερα. Οι χωρισμοί διακρίνονται σαφώς και είναι ταυτόσημοι με το γνωστό σε εμάς μέλος (παρατηρείστε τις μικρές τελίτσες στο ποιητικό κείμενο που χωρίζουν τα κώλα). Στο "ἠνοίγησαν ὑμῖν - παραδείσου..." ενώνονται τα δύο κώλα με συνεχή ανάβαση 3 φωνών χωρίς να χαλάει ο ρυθμός. Επίσης, στο σημείο "δωρηθῆναι ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν" έχει πτώση στο Νη, που θυμίζει πολύ μια από τις αγιορείτικες εκδοχές του μέλους.

 

[Παναγιώτης]

Μια ελάχιστη εργασία μου από το 2006:

Ἡ «ἐξέλιξη» τοῦ «Τονικοῦ Ρυθμοῦ» στὴν Ἐκκλησιαστική Βυζαντινή Μουσική

που δείχνει το ρεύμα της εποχής του Ψάχου.

 

[Παναγιώτης]

Όσοι γνωρίζουν Αγγλικά, πιστεύω δεν έχουν πρόβλημα να διαβάσουν το παρακάτω:

"Aoccdrnig to a rscheearch at Cmabrigde Uinervtisy, it deosn’t mttaer in waht oredr the ltteers in a wrod are, the olny iprmoetnt tihng is taht the frist and lsat ltteer be at the rghit pclae. The rset can be a toatl mses and you can sitll raed it wouthit porbelm. Tihs is bcuseae the huamn mnid deos not raed ervey lteter by istlef, but the wrod as a wlohe."

Τι δείχνει αυτό;

Οι άνθρωποι διαβάζουν λέξεις ολόκληρες, όχι γράμματα μεμονωμένα. (Τυπογλυκαιμία)

Αντίστοιχα και στην ακουστική.

Το αυτί ακούει, καταλαβαίνει, λέξεις ολόκληρες, φράσεις ολόκληρες, όχι συλλαβές...

Ένας παρατονισμός όταν γίνεται στο μέτρο του ...μέτρου, δεν εμποδίζει καθόλου την αντίληψη, ίσα ίσα που αφήνει και ευχάριστη ακοή (και εύκολη απομνημόνευση) λόγω του ρυθμού που δεν αλλοιώνεται βάναυσα...

 

[neoklis]

...και εύκολη απομνημόνευση...

Αυτός είναι ένας παράγοντας που πολλοί ψάλτες ηθελημένα αγνοούμε ή παραβλέπουμε γιατί δεν συμβαδίζει με τις απόψεις μας περί καλλιτεχνίας. Είναι όμως πολύ βασικό για την συμμετοχή του λαού στην ψαλμωδία. Αυτόν τον σκοπό εξυπηρετεί και η ύπαρξη των προσομοίων. Αντίθετα η συνεχής παραλλαγή τους για την προσαρμογή τους στο νόημα ή στην καλλιτεχνική μας άποψη αφαιρεί και αυτό το λίγο εναπομένον στοιχείο συμμετοχής.

 

[Παναγιώτης]

Αυτός είναι ένας παράγοντας που πολλοί ψάλτες ηθελημένα αγνοούμε ή παραβλέπουμε γιατί δεν συμβαδίζει με τις απόψεις μας περί καλλιτεχνίας. Είναι όμως πολύ βασικό για την συμμετοχή του λαού στην ψαλμωδία. Αυτόν τον σκοπό εξυπηρετεί και η ύπαρξη των προσομοίων. Αντίθετα η συνεχής παραλλαγή τους για την προσαρμογή τους στο νόημα ή στην καλλιτεχνική μας άποψη αφαιρεί και αυτό το λίγο εναπομένον στοιχείο συμμετοχής.

Μόνο που ο Λαός στην Ψαλμωδία δεν συμμετέχει ανέκαθεν και δεν πρέπει να συμμετέχει. Ο Λαός συμμετέχει στις Προσφωνούμενες Ευχές υπό του Διακόνου λέγοντας μυστικώς, από μέσα του, το Κύριε ελέησον. Και φυσικά συμμετέχει ακούγοντας τις Ψαλμωδίες και προσευχόμενος τα ίδια αιτήματά του.

Το να ψέλνει κάποιος στο εκκλησίασμα, είναι δείκτης υπερηφανείας. Στο σπίτι του ψάλλει, ή θέλει τον κόσμο για να δείξει τις ικανότητές του; Αν θέλει να ψάλλει, να πάει στο Αναλόγιον. Τι χρωστάνε οι γύρω του, να τους ενοχλεί, και να τους εμποδίζει στην Προσευχή;

Στο σπίτι του φυσικά, να ψάλλει και επιβάλλεται μάλιστα. Ευθυμεί τις; Ψαλλέτω. Στην οικία, όχι στην Εκκλησία.

 

[DimitrisF]

Αντιγραφή από διαφάνεια #9 της ενδιαφέρουσας παρουσίασης: Φωνητική

---

Θεωρείται ότι η προσωδία – και ιδιαίτερα ο επιτονισμός – έχει την ιδιαίτερη λειτουργία να εκφράζει τη στάση του ομιλητή. Το προσωδιακό νόημα τροποποιεί το λεξικό νόημα μίας πρότασης, προσθέτοντας σε αυτό τη στάση του ομιλητή απέναντι στο περιεχόμενο αυτής της πρότασης (ή μία ένδειξη αυτής, με την οποία ο ομιλητής περιμένει τον ακροατή να αντιδράσει). Εκφράζει πάνω και πέρα από τις λέξεις και τις γραμματικές δομές που χρησιμοποιούνται, τη στάση του ομιλητή στην κατάσταση στην οποία βρίσκεται. Επιπλέον, η προσωδία μπορεί να εκφράσει κοινωνικές στάσεις και συναισθήματα:

«δεν είναι αυτό που είπε, αλλά ο τρόπος που το είπε!»

 

[neoklis]

Μόνο που ο Λαός στην Ψαλμωδία δεν συμμετέχει ανέκαθεν και δεν πρέπει να συμμετέχει. (...)

Το να ψέλνει κάποιος στο εκκλησίασμα, είναι δείκτης υπερηφανείας. (...) Στην οικία, όχι στην Εκκλησία.

Με κάθε εκτίμηση αλλά τις θεωρώ πολύ προσωπικές απόψεις, και μάλιστα λανθασμένες που δεν αποδέχομαι ούτε στο ελάχιστο. Ελπίζω να μην επικρατήσουν ποτέ.

 

[Παναγιώτης]

Με κάθε εκτίμηση αλλά τις θεωρώ πολύ προσωπικές απόψεις, και μάλιστα λανθασμένες που δεν αποδέχομαι ούτε στο ελάχιστο. Ελπίζω να μην επικρατήσουν ποτέ.

Δεν είναι άποψις, είναι αιώνιος παράδοσις, την οποία βλέπουμε ακόμη και σήμερα στην Εκκλησία.

​