Ο χριστολογικός χαρακτήρας του μικρού Παρακλητικού Κανόνος προς την Υπεραγία Θεοτόκο

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
Μέσα στην ευσέβεια και τιμή που αποδίδεται στη Θεοτόκο ορισμένοι ίσως δυσκολεύονται, ξενίζονται (ή και σκανδαλίζονται) βλέποντας ότι συχνά τιμάται εκ παραλλήλου και μερικές φορές εφάμιλλα με τον Χριστό, Νομίζω ότι η παράδοση της εκκλησίας δίνει οδούς ερμηνείας που μπορούν να λύσουν αυτές τις δυσκολίες (αν είναι δυσκολίες), λέγοντας ότι η Παναγία δεν κάνει άλλο από το να οδηγεί τους πιστούς στον Χριστό και να τους ελεεί δια του Χριστού. Αν στην εικονογραφία το πρότυπο αυτού του έργου της Θεοτόκου είναι η εικόνα της «Οδηγήτριας», στην υμνογραφία θα μπορούσε να είναι ο Μικρός Παρακλητικός Κανόνας.

Στα ακόλουθα 2 μηνύματα παρουσιάζεται ένα βασικό χαρακτηριστικό του μικρού Παρακλητικού κανόνα, που είναι ο χριστολογικός χαρακτήρας του (με την έννοια ότι τις πιο πολλές φορές η αίτηση προς τη Θεοτόκο γίνεται με την ανάδειξη της σχέσης που έχει η Θεοτόκος με τον Χριστό).
Αυτό δεν συμβαίνει (παρά μόνο ελάχιστα, όπως θα δούμε) στον Μέγα Παρακλητικό Κανόνα, που έχει περισσότερο προσωπικό-εκφραστικό χαρακτήρα.

Α.
Έχει επισημανθεί και άλλοτε η διαφορά σε ύφος και δομή των δύο παρακλητικών κανόνων, που είναι δημιουργήματα διαφορετικών εποχών και συνθηκών.
Ο Μικρός είναι ποίημα του αγίου Θεοστηρίκτου, μοναχού του 8ου αιώνος, και στοιχεί προς τα οικεία σε μας υμνολογικά πρότυπα ύφους, δομής και γλώσσας -αυτά δηλαδή των ποιητών του μοναχισμού, τα οποία γέννησαν τους κανόνες της Παρακλητικής και των Μηναίων.
Ο Μέγας Παρακλητικός κανόνας, αντίθετα, ποίημα του Θεοδώρου Δούκα του Λασκάρεως (13ος αιώνας), υιοθετεί γλώσσα, ύφος και δομή λιγότερο οικεία υμνογραφικώς και με αρκετά έντονα το εκφραστικό-συναισθηματικό στοιχείο, την υψηλή ποίηση και τον προσωπικό χαρακτήρα (καρπό των δεινών περιστάσεων της ζωής του δημιουργού του).


Β.
Επανερχόμενος στον χριστολογικό χαρακτήρα του Μικρού Παρακλητικού Κανόνος υπογραμμίζω εφεξής τα σημεία των τροπαρίων όπου, κατά τη γνώμη μου, γίνεται η σύνδεση του αιτήματος προς τη Θεοτόκο με τη σχέση που έχει η Θεοτόκος με τον Χριστό. Ειδικότερα, υπάρχει ένα σχεδόν δομικό ικετευτικό σχήμα στα τροπάρια αυτού του κανόνος, το οποίο έχει (πολύ αφαιρετικά) την ακόλουθη μορφή:

Δώσε μας το Χ
Εσύ που γέννησες τον Χριστό
που είναι / που έχει το Χ

Στη θέση της μεταβλητής Χ μπορεί να τοποθετηθεί η εκάστοτε ψυχική-πνευματική κατάσταση που προβάλλεται ως αίτημα. Τα αιτήματα αυτά γενικά μοιράζονται σε τρεις ομάδες:
  1. ιδιότητες του ευεργετούντος (Ευσπλαχνία, Έλεος)
  2. σωστικές ενέργειες του ευεργετούντος (Ευεργεσία, Σωτηρία, Λύτρωση, Ίαση, Φωτισμός)
  3. ψυχικές καταστάσεις του ευεργετούμενου (Γαλήνη, Χαρά)
Εφεξής, απαριθμώ κάθε ένα από τα εκάστοτε θέματα-αιτήματα παραθέτοντας και τα αντίστοιχα τροπάρια, με ανάλογη υπογράμμιση τόσο του αιτήματος (έντονα μαύρα στοιχεία) όσο και της χριστολογικής αντιστοιχίας του (έντονα βυσσινί στοιχεία).

ΣΩΤΗΡΙΑ
Σωτῆρα τεκοῦσάν σε καὶ Θεόν, δυσωπῶ, Παρθένε,​
λυτρωθῆναί με τῶν δεινῶν· σοὶ γὰρ νῦν προσφεύγων​
ἀνατείνω, καὶ τὴν ψυχὴν καὶ τὴν διάνοιαν.​
ΓΑΛΗΝΗ
Ἱκετεύω, Παρθένε, τὸν ψυχικὸν τάραχον, καὶ τῆς​
ἀθυμίας τὴν ζάλην, διασκεδάσαι μου· σὺ γάρ,
Θεόνυμφε, τὸν ἀρχηγὸν τῆς γαλήνης, τὸν Χριστὸν
ἐκύησας, μόνη πανάχραντε.
Παθῶν με ταράττουσι προσβολαί, πολλῆς ἀθυμίας,
ἐμπιπλῶσαί μου τὴν ψυχήν, εἰρήνευσον, Κόρη, τῇ γαλήνῃ,
τῇ τοῦ Υἱοῦ καὶ Θεοῦ σου, Πανάμωμε.
Τῶν παθῶν μου τὸν τάραχον, ἡ τὸν κυβερνήτην
τεκοῦσα Κύριον, καὶ τὸν κλύδωνα κατεύνασον, τῶν​
ἐμῶν πταισμάτων, Θεονύμφευτε.​
ΧΑΡΑ
Ἔμπλησον, Ἁγνή, εὐφροσύνης τὴν καρδίαν μου, τὴν​
σὴν ἀκήρατον διδοῦσα χαράν, τῆς εὐφροσύνης, ἡ
γεννήσασα τὸν αἴτιον.
Χαρᾶς μου τὴν καρδίαν, πλήρωσον, Παρθένε, ἡ τῆς
χαρᾶς δεξαμένη τὸ πλήρωμα, τῆς ἁμαρτίας τὴν
λύπην, ἐξαφανίσασα.
Ῥοήν μου τῶν δακρύων, μὴ ἀποποιήσῃς, ἡ τὸν παντὸς
ἐκ προσώπου πᾶν δάκρυον, ἀφῃρηκότα Παρθένε,
Χριστὸν κυήσασα.
ΕΥΕΡΓΕΣΙΑ
Εὐεργέτην τεκοῦσα, τὸν τῶν καλῶν αἴτιον, τῆς​
εὐεργεσίας τὸν πλοῦτον, πᾶσιν ἀνάβλυσον· πάντα
γὰρ δύνασαι, ὡς δυνατὸν ἐν ἰσχύϊ, τὸν Χριστὸν
κυήσασα, Θεομακάριστε.​
ΕΥΣΠΛΑΓΧΝΙΑ
Εὐσπλαγχνίας τὴν ἄβυσσον, ἐπικαλουμένῳ τῆς σῆς​
παράσχου μοι, ἡ τὸν εὔσπλαγχνον κυήσασα, καὶ
Σωτῆρα πάντων, τῶν ὑμνούντων σε.
ΛΥΤΡΩΣΗ (ΑΠΟ ΦΘΟΡΑ, ΘΑΝΑΤΟ, ΚΙΝΔΥΝΟ κλπ)
Θανάτου καὶ τῆς φθορᾶς ὡς ἔσωσεν, ἑαυτὸν
ἐκδεδωκὼς τῷ θανάτῳ, τὴν τῇ φθορᾷ καὶ θανάτῳ μου
φύσιν, κατασχεθεῖσαν, Παρθένε, δυσώπησον, τὸν​
Κύριόν σου καὶ Υἱόν, τῆς ἐχθρῶν κακουργίας με​
ῥύσασθαι.​
Λύτρωσαι ἡμᾶς, ἐκ κινδύνων, Θεοτόκε Ἁγνή,
αἰωνίαν τεκοῦσα λύτρωσιν, καὶ τὴν εἰρήνην, τὴν
πάντα νοῦν ὑπερέχουσαν.
ΦΩΤΙΣΜΟΣ
Λῦσον τὴν ἀχλύν, τῶν πταισμάτων μου, Θεόνυμφε,​
τῷ φωτισμῷ τῆς σῆς λαμπρότητος, ἡ φῶς τεκοῦσα, τὸ
θεῖον καὶ προαιώνιον.
ΙΑΣΗ
Ἐν κλίνῃ νῦν ἀσθενῶν κατάκειμαι, καὶ οὐκ ἔστιν ἴασις
τῇ σαρκί μου, ἀλλ' ἡ Θεὸν καὶ Σωτῆρα τοῦ κόσμου,
καὶ τὸν λυτῆρα τῶν νόσων κυήσασα, σοῦ δέομαι τῆς​
ἀγαθῆς, ἐκ φθορᾶς νοσημάτων ἀνάστησον.​
ΕΛΕΟΣ
Θελητὴν τοῦ ἐλέους, ὃν ἐγέννησας, Μῆτερ ἁγνὴ​
δυσώπησον, ῥυσθῆναι τῶν πταισμάτων, ψυχῆς τε​
μολυσμάτων, τοὺς ἐν πίστει κραυγάζοντας· Ὁ τῶν​
Πατέρων ἡμῶν Θεός, εὐλογητὸς εἶ.​
(Ας σημειωθεί ότι 2 από τα τροπάρια της ζ΄ ωδής έχουν κατ' εξοχήν χριστολογικό χαρακτήρα, αφού ο ποιητής απευθύνεται σε β πρόσωπο στον Χριστό, και μέσω Εκείνου στην Παναγία, αντί για το αντίστροφο). Είναι τα ακόλουθα:

Τὴν ἡμῶν σωτηρίαν, ὡς ἠθέλησας Σῶτερ, οἰκονομήσασθαι,
ἐν μήτρᾳ τῆς Παρθένου, κατῴκησας τῷ κόσμῳ,​
ἣν προστάτιν ἀνέδειξας· Ὁ τῶν Πατέρων ἡμῶν Θεός, εὐλογητός εἶ.​
Θησαυρὸν σωτηρίας, καὶ πηγὴν ἀφθαρσίας, τὴν σὲ κυήσασαν,​
καὶ πύργον ἀσφαλείας, καὶ θύραν μετανοίας, τοῖς κραυγάζουσιν ἔδειξας·​
Ὁ τῶν Πατέρων ἡμῶν Θεός, εὐλογητὸς εἶ.​
(συνέχεια)​
 
Last edited:

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
(συνέχεια)
Γ.
Για να γίνει πιο εποπτικός και εύγλωττος ο χριστολογικός χαρακτήρας που περιέγραψα, παραθέτω εφεξής σε εικόνες το κείμενο του κανόνος έχοντας σημειώσει με κίτρινο τα σημεία που αναφέρονται στον Χριστό. Ας σημειωθεί όμως ότι υπάρχει και ένα δομικά απλούστερο «χριστολογικό σχήμα», που απαντά σε λιγότερα τροπάρια:

Δώσε μας το Χ
Εσύ που γέννησες τον Χριστό

Εδώ δηλαδή ο Χριστός απλώς αναφέρεται, χωρίς να παρουσιάζεται ως πηγή-φορέας της συγκεκριμένης κατάστασης ή χαρίσματος. Αυτά τα σημεία τα έχω σημειώσει με μπλε χρώμα (ενώ τα υπόλοιπα με βυσσινί).
001.png
002.png
003.png
004.png
Δ.
Στον Μέγα Παρακλητικό Κανόνα η σύνδεση με τον Χριστό εμφανίζεται σε πολύ λιγότερα σημεία. Μπόρεσα να εντοπίσω εμφανώς τα ακόλουθα 5:

005.png

Οι συγκριτικές παρατηρήσεις για τους δύο κανόνες δείχνουν ότι ο Μικρός Παρακλητικός κανόνας είναι περισσότερο προσανατολισμένος προς την οικεία λειτουργική αισθητική της λατρεύουσας κοινότητας, ενώ ο Μέγας διατηρεί μια πιο προσωπική βιωματική και καλλιτεχνική ταυτότητα.
Αυτή όμως είναι φιλολογική, όχι λειτουργική παρατήρηση. Η επί τόσους αιώνες εναλλακτική συμψαλμώδηση των κανόνων μέσα στην εκκλησία τούς έχει κάνει λειτουργικά κτήματα ισότιμα και εφάμιλλα. Για τον κοινό πιστό η βασική διαφορά τους είναι μάλλον μία: ότι οι ειρμοί (άρα και τα τροπάρια) του Μεγάλου Παρακλητικού κανόνος είναι εκτενέστεροι -και ίσως και το μέλος τους δυσκολότερο.
 
Last edited:

giorgosgoudi

Νέο μέλος
Είναι αναμενόμενο κάθε ποίημα να απηχεί τις θεολογικές προτεραιότητες της εποχής του. Ο μικρός κανόνας είναι πιο κοντά στις οικουμενικές συνόδους και την εικονομαχία, ο μεγάλος είναι κοντά στην απειλή του εξισλαμισμού και του εκλατινισμού.

Στις επισημάνσεις παρατηρώ ότι 3 στις 5 του μεγάλου κανόνα περιέχουν τη λέξη φως.

Οι προσωπικές ανησυχίες του δημιουργού με τις οποίες βέβαια συμπάσχουν και οι πιστοί διότι τους αφορούν άμεσα είναι πρώτον η επιληπτική του ασθένεια και δεύτερον ο κίνδυνος δολοφονίας από το Μιχαήλ Παλαιολόγο.
 

jupiter

Member
Ο ποιητής του Μεγάλου Παρακλητικού Κανόνος είναι ο Θεόδωρος Λάσκαρης Α' (1175 - 1222) ή ο Θεόδωρος Λάσκαρης Β' (1222 - 1258) ;
 
Top