Οι Ψαλτολόγοι του... Βυζαντίου!

E

emakris

Guest
Kατακούσειας οὖν αὐτῶν πρὸς ἀλλήλους διαπορούντων, ἀσυνήθή τινα τοῖς πολλοῖς καὶ ἀκατακρόατα, νήτας ἀντὶ χορδῶν ὑπάτάς τε καὶ παρυπάτας, μέσας καὶ παραμέσας προσφθεγγομένων ἀλλήλοις, καὶ πῶς ὁ μὲν διὰ τεσσάρων παρ’ αὐτοῖς ἐπονομαζόμενος συμφώνως τοῖς ἀριθμητικοῖς ἐπίτριτος ὀνομάζεται, ὁ δὲ διὰ πέντε καλούμενος ἡμιόλιός τις εἶναι τούτοις δοκεῖ, τῷ τῶν ἀριθμητικῶν διὰ πέντε ἀπεναντίας ἱστάμενος· ἵνα τί τε ἡ ὀγδόη διὰ πασῶν ἐπικέκληται καὶ πῶς ὁ τῶν ἤχων πρῶτος ἐν αὐτῇ κυριώτατος ἐφευρίσκεται, καὶ ὅπως ἡ πεντεκαιδεκάτη τούτοις χορδὴ δὶς διὰ πασῶν ἐπωνόμασται καὶ πεντεκαιδεκάχορδον ἐν ἑξκαιδεκαχόρδῳ τὸ σύμπαν ὄργανον ὀνομάζεται.

Απόδοση στη Νεοελληνική:
Θα τους ακούσεις λοιπόν να θέτουν ερωτήματα ο ένας στον άλλο, ασυνήθιστα και ανήκουστα στον πολύ κόσμο, μιλώντας μεταξύ τους για χορδές που τις λένε νήτες, υπάτες και παρυπάτες, μέσες και παραμέσες, και πώς το διάστημα, που αυτοί ονομάζουν διά τεσσάρων, λέγεται επίτριτος από τους αριθμητικούς [Σ.Μ.: δηλ. 4:3, ο λόγος που αντιστοιχεί στην καθαρή 4η (ή τέλεια τριφωνία στα καθ’ ημάς)], ενώ αυτό που ονομάζεται διά πέντε, τους φαίνεται πως αντιστοιχεί σε κάποιον «ημιόλιο» [Σ.Μ.: δηλ. 3:2, καθαρή 5η (τέλεια τετραφωνία)], σε αντίθεση με το «διά πέντε» των αριθμητικών· και γιατί η ογδόη ονομάζεται διά πασών και πώς βρίσκουν σε αυτή τον πρώτο ήχο ως τον κυριότερο [Σ.Μ.: με βάση το αρχαίο «σύστημα τέλειον αμετάβολον» που ξεκινούσε από τον κάτω Κε, η βάση του πρώτου ήχου τοποθετείται στην αντιφωνία, δηλ. στον Κε της μέσης] και με ποιον τρόπο η 15η χορδή τους ονομάζεται δις διά πασών και το όλο όργανο ονομάζεται δεκαπεντάχορδο ενώ είναι δεκαεξάχορδο [Σ.Μ.: αναφέρεται και πάλι στο «σύστημα τέλειον αμετάβολον», το οποίο εκτός από τους 15 φυσικούς φθόγγους της δις δια πασών περιλαμβάνει και έναν 16ο, τον Ζω ύφεση της νήτης. Αλλά και στο δικό μας διατονικό γένος δεν έχει ο Ζω ύφεση ιδιαίτερη σημασία;].

Το παραπάνω απόσπασμα προέρχεται από την περιγραφή του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Κωνσταντινούπολη, γραμμένη γύρω στα 1200 από τον Νικόλαο Μεσαρίτη. Στο συγκεκριμένο σημείο ο Μεσαρίτης περιγράφει τις εντυπώσεις του από τη σχολή "θετικών επιστημών" της εποχής (αριθμητική, γεωμετρία, μουσική θεωρία, αστρονομία) που λειτουργούσε στον ευρύτερο χώρο του ναού. Βέβαια προσπαθεί να δώσει με γλαφυρό τρόπο τη γενική εικόνα και όχι να εξηγήσει μουσικοθεωρητικά ζητήματα. Παρ' όλα αυτά, μεταφέρει με σωστό τρόπο τις σχετικές έννοιες.
Όπως βλέπετε, από τότε οι πρόγονοί μας έκαναν έντονες συζητήσεις για τα διαστήματα, οι οποίες, όπως και σήμερα, φαίνονταν παράξενες στους εκτός! Μη σας ξεγελάει, ωστόσο, η αναφορά στον πρώτο ήχο. Στην πραγματικότητα εκείνοι μιλούσαν περισσότερο επί θεωρητικής βάσεως για την αρχαία ελληνική μουσική, χωρίς να έχουν ιδιαίτερη επαφή με την ψαλτική παράδοση της εποχής τους, όπως δείχνω στο άρθρο μου που επισυνάπτω. Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Μουσικολογία 19 (2007), σ. 277-286. Εδώ το μεταφέρω κατευθείαν από τον υπολογιστή μου, χωρίς τη σελιδοποίηση του περιοδικού. Είναι λιγάκι "στρυφνό", αλλά όσοι ενδιαφέρονται για τη σχέση των αρχαίων τρόπων με τους ήχους θα το βρουν ενδιαφέρον. Πιθανόν να απαντηθούν και κάποιες απορίες τους.
Η σύνδεση μεταξύ της μουσικής θεωρίας και της ψαλτικής πράξης είναι ουσιαστικά ένα επίτευγμα του νεώτερου Ελληνισμού, που ξεκινάει από τον Χρύσανθο και κορυφώνεται με τη μουσική λογιοσύνη της Κωνσταντινούπολης το β΄μισό του 19ου αιώνα, μακάρι δε οι συζητήσεις που κάνουμε εδώ να σημαίνουν την αρχή μιας νέας ακμής.
Όλα τα παραπάνω αποτελούν ένα "παράρτημα" στον συνεχιζόμενο διάλογο περί διαστημάτων στο Ψαλτολόγιο. Αλλά και μια απάντηση σε όσους απαξιώνουν αυτό το διάλογο. Πρόκειται για μια παλαιότατη παράδοση και ένα σημαντικό κομμάτι του μουσικού πολιτισμού μας. Στο κάτω-κάτω, πιστεύω πως όλοι οι συμμετέχοντες λίγο-πολύ ψάλλουν κιόλας (έστω και εάν δεν είναι... Στανίτσες!). Άρα δεν πρόκειται για μια ανούσια θεωρητικολογία (όπως πιθανόν συνέβαινε στο Βυζάντιο), αλλά για μια υγιέστατη προέκταση και συμπλήρωση της ψαλτικής ιδιότητας.
 

Attachments

  • Βρυέννιος.pdf
    385.8 KB · Views: 101
Last edited:
E

emakris

Guest
Και για να μην κατηγορηθώ για... "θεωρητικομανία", παραθέτω και ένα άλλο απόσπασμα από το ίδιο κείμενο, αναφερόμενο στο μάθημα της ψαλτικής που λάμβανε χώρα σε άλλο σημείο του κτηριακού συγκροτήματος του ναού (τα είχαν χωρισμένα τότε τα τσανάκια τους!).

Ἐκεῖθεν ἴδοις ὡς πρὸς δυσμὴν ψαλτῳδοὺς σὺν παισὶ νηπιόχοις σχεδὸν καὶ ὑποψελλίζουσιν καὶ τῆς θηλῆς ἀρτίως ἀποσπασθεῖσιν, οἳ καὶ ἀνοίγουσι στόμα καὶ λαλοῦσι σοφίαν καὶ καταρτίζουσιν αἶνον τῷ πάντων βασιλεῖ καὶ θεῷ καὶ τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ τοῖς τῆν ἐκείνου πολιτείαν μιμησαμένοις καὶ τὰ παθήματα. Mικρὸν παριὼν μειρακίοις ἐντύχοις σὺν νεανίσκοις ἄρτι τὸν μείρακα παραμείβουσιν, εὔρυθμον μέλος καὶ σύμφωνον ἁρμονίαν ἐκ φάρυγγος, ἐκ στόματος, ἐκ γλώττης, ἐκ χειλέων, ἐξ ὀδόντων προπέμπουσι. Nωμῶσιν οὗτοι καὶ χεῖρα πρὸς φωνῶν καὶ ἤχων ἐξίσωσιν τὸν ἀρτιμαθῆ χειραγωγοῦσαν οἷον τοῦ μὴ τοῦ συντόνου ἐξολισθαίνειν κἀκ τοῦ ῥυθμοῦ καταπίπτειν μηδ’ ἐκ τῆς συμφωνίας ἐκνεύειν καὶ διαμαρτάνειν τοῦ ἐμμελοῦς.

Πολύ όμορφο... Και μάλλον δεν χρειάζεται μετάφραση. Όταν προσπαθώ να το αποδώσω, αισθάνομαι σαν να μεταφράζω κείμενο της υμνογραφίας μας στη νεοελληνική, πράγμα συνήθως άχαρο για τους ασχολουμένους με την ψαλτική.
Επισημαίνω μόνο την αναφορά στη χειρονομία, ως μέσο για την "εξίσωσιν φωνών και ήχων" στους αρχαρίους, δηλ. για την υπόδειξη της σωστής ανόδου και καθόδου πάνω στους φθόγγους της μελωδίας, ώστε να μη "χάνεται" κανείς, όπως θα λέγαμε σήμερα, αλλά και για το κράτημα του ρυθμού.
 
Last edited:

nikosthe

Νίκος Θεοτοκάτος
Όλα τα παραπάνω αποτελούν ένα "παράρτημα" στον συνεχιζόμενο διάλογο περί διαστημάτων στο Ψαλτολόγιο. Αλλά και μια απάντηση σε όσους απαξιώνουν αυτό το διάλογο. Πρόκειται για μια παλαιότατη παράδοση και ένα σημαντικό κομμάτι του μουσικού πολιτισμού μας. Στο κάτω-κάτω, πιστεύω πως όλοι οι συμμετέχοντες λίγο-πολύ ψάλλουν κιόλας (έστω και εάν δεν είναι... Στανίτσες!). Άρα δεν πρόκειται για μια ανούσια θεωρητικολογία (όπως πιθανόν συνέβαινε στο Βυζάντιο), αλλά για μια υγιέστατη προέκταση και συμπλήρωση της ψαλτικής ιδιότητας.
Καταπληκτικά και τα δύο αποσπάσματα που παραθέσατε κ. Μακρή και πολύ ωραίο και το άρθρο σας για το Μανουήλ Βρυέννιο και οι επεξηγήσεις σας πάνω στο θέμα της σχέσης των αρχαίων ελληνικών τρόπων με τη βυζαντινή κατάταξη των ήχων! Σας ευχαριστούμε πολύ!
 
Top