Μικρός και Μεγάλος Παρακλητικοί Κανόνες Θεοτόκου - Ποιητές, ιστορική εξέλιξη, μορφοποίηση και ένταξη στη δημόσια λατρεία

[Εμμανουήλ Αβραμίδης]

Ένα άρθρο σχετικά με την προέλευση του μικρού και του μεγάλου παρακλητικού κανόνα υπάρχει εδώ, υπό πρωτ. Δημητρίου Αθανασίου.
Είναι ενδιαφέρουσα η άποψη, ότι ο ποιητής του μικρού, Θεοφάνης ή κατ' άλλους μοναχός Θεοστήρικτος, είναι ουσιαστικά το ίδιο πρόσωπο. Πολύ ενδιαφέρουσα βρήκα και την παρακάτω θέση:

Ο Μεγάλος Παρακλητικός Κανόνας παρέμεινε σε χρήση μόνο κατά την νηστεία του Δεκαπενταύγουστου, αφού ήταν τόσο στενά συνδεδεμένος μέ την μνήμη του Θεοδώρου, ενώ βαθμιαία άρχισε νά εναλλάσσεται μέ τον Μικρό, ο όποιος διαδόθηκε έξ ίσου ευρέως και χρησιμοποιείται πλέον καθ’ όλη την διάρκεια του χρόνου («εις πάσαν περίστασιν»).
Δέν γνωρίζουμε πότε ακριβώς καθιερώθηκε ή εναλλακτική χρήση των δύο Παρακλήσεων κατά τό Δεκαπενταύγουστο. Είναι φυσικό να υποθέσουμε πώς αρκετά χρόνια μετά τον θάνατο τον Μιχαήλ και αφού ξεχάστηκαν οι διαφορές των δύο Δυναστειών, καθιερώθηκε η εναλλαγή των δύο Παρακλήσεων κατά τό Δεκαπενταύγουστο, σαν εναρμόνιση των δύο παραδόσεων Νικαίας – Κωνσταντινουπόλεως.

 

[MTheodorakis]

[Σημ. συντ. (π.Μ.)] Αυτό και τα επόμενα 11 μηνύματα μεταφέρθηκαν από τό θέμα: Στη Μεγάλη Παράκληση ψάλλονται τα "Διάσωσον" μετά από κάθε ωδή;

Τὸ «Διάσωσον...» ψάλλεται σὲ ἦχο β’

(χφφ. Σινὰ 779 παρακλητικὴ ι’ αἰ. φ. 15r, Μ. Λαύρας Γ-105 τριῴδιο ι’ αἰ. φ. 49v, Paris. gr. 398 ὡρολόγιο ιγ' αἰ. φ. 102v, Paris. gr. 263 ΤΑΣ ιδ’ αἰ.φ. 143r, Vat. gr. 773 παρακλητικὴ ιε’ αἰ. φ. 8v, Μηναῖο Ἰουλίου κδ’ Καὶ νῦν ἑσπερίων, γ’ ἀντίφωνο τῶν ἁγίων παθῶν καὶ μάθημα «Διάσωσον...» Ξένου τοῦ Κορώνη [χφ. ΕΒΕ/Μ.Π.Τ. 706, φ. 98r]),

ὅπως καὶ τὰ προσόμοιά του «᾿Επίβλεψον...» (Σ. Εὐστρατιάδου Θεοτοκάριον τ. 1 σσ. 173, 184) καὶ «῎Αχραντε...».


Στὸ χφφ. Σινὰ 779 παρακλητικὴ ι’ αἰ. φφ. 257r-258v παρατίθεται μόνο ὁ κανόνας, ὡς τρίτος κανόνας τῆς Κυριακῆς πλ. δ' ἤχου.

Τὰ στιχηρὰ Διάσωσον κ.λπ. προϋπῆρχαν στὴν πρώιμη παρακλητικὴ καὶ προσετέθησαν ἀργότερα στὶς παρακλήσεις. Δὲν ἀνήκουν στὸ Θεοφάνη ἤ τὸν Θεόδωρο. Στὸν μικρὸ παρακλητικὸ οἱ περικοπὲς ἦταν περισσότερες. Γιὰ τὰ ὑπόλοιπα δὲν γνωρίζω.

 

[giorgosgoudi]

Αυτό με τον ήχο είναι σίγουρο; Στους ναούς σας δηλαδή το ψάλλετε σε ήχο β' κατά το ύφος των αγίων παθών; υπάρχει καμια πηγή σχετικά με αυτό; (ηχογράφηση, θεωρητικό κλπ).

Αφού λοιπόν βρέθηκε ο ποιητής των τροπαρίων, το ερώτημα εξελίσσεται στο πώς εντάχθηκαν στις ακολουθίες των παρακλήσεων.

Για το ζήτημα Ωρολογίου και ΤΜΕ περίμενα μια πιο ορθολογική απάντηση ή παραπομπή, αν υπάρχει.

 

[MTheodorakis]

Δοξαστάριον Πέτρου 1820 σ. 343. Ἔτσι τὰ ψάλλω αὐτά.

Τὸ ΤΜΕ διαφωνεῖ σὲ πολλὰ σημεῖα μὲ λειτουργικὰ βιβλία. Ἐκπροσωπεῖ τὴν παράδοση τοῦ Οἰκ. Πατριαρχίου τὸ 1888, χωρὶς τὶς δυνατότητες τῆς σημερινῆς ἔρευνας.

 

[giorgosgoudi]

Σελ 341. Ωστόσο ο Πέτρος εκεί γράφει την ακολουθία των παθών, όχι τον παρακλητικό κανόνα. Θα προτιμούσα ως απόδειξη κάποιο βιβλίο παράκλησης που στο σημείο εκείνο να αναγράφει τον ήχο. Ποιος μας δεσμεύει ότι ένας ύμνος όταν μεταφέρθηκε σε άλλη ακολουθία δεν μπορεί να άλλαξε και ήχο; Γι' αυτό ρωτώ για μια χρονοσειρά της σύνθεσης των παρακλήσεων να δούμε ποιος έβαλε αυτά τα τροπάρια και αν διευκρίνισε ήχο. Και μετά συζητάμε το αν έκανε και σωστά.

Αν το ΤΜΕ εκπροσωπεί το Πατριαρχείο του 1888, το Ωρολόγιο της Απ. Διακ. του 1950 τι εκπροσωπεί; Υπάρχει αντίστοιχο στο Οικουμενικό Πατριαρχείο;

 

[MTheodorakis]

Στὰ χειρόγραφα ι’-ιδ’ αἰ. δὲν ἀναφέρονται τὰ «Διάσωσον...» κ.λπ.


Στὸ χφ. Σινὰ 988, εὐχολόγιο ιε’ αἰ. φ. 137r, μετὰ τὴν γ’ ᾠδὴ προστίθεται τὸ «Διάσωσον...» σὲ β’ ἦχο.



Προστίθενται τὰ «Διάσωσον...» κ.λπ. χωρὶς ἦχο:


Σινὰ 2046 εὐχολόγιο ιδ’-ιε’ αἰ.

ΕΒΕ 1910 εὐχολόγιο α’ ἥμισυ ιε’ αἰ.

Barb. gr. 302 ὡρολόγιο ιε’ αἰ.

Paris. Suppl. gr. 1084 εὐχολόγιο ιε’ αἰ.

Πατρ. Ἱεροσολύμων 274 εὐχολόγιο τέλη ιε’ αἰ.

Σινὰ 989 Κυπριακὸ εὐχολόγιο ἀρχὲς ιστ’ αἰ.

Ῥουσάνου 38 ὡρολόγιο τοῦ ἔτους 1530

Σινὰ 996 εὐχολόγιο τοῦ ἔτους 1566

Εὐχολόγιον ἔκδ. 1602

Ὡρολόγιον ἔκδ. 1820



Τὸ Ὡρολόγιον Ἀποστολικῆς διακονίας α’ ἔκδοση 1952 ἐκπροσωπεῖ τὴν ἑλληνικὴ τάξη, πρὶν ἀπὸ τὶς ἐπεμβάσεις.



Τὸ Ὡρολόγιον τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου 1900 δὲν προβλέπει ἄλλο μεγαλυνάριο τοῦ ναοῦ ἤ ἄλλο, οὔ τε ἀπολυτίκιο τοῦ ναοῦ στὸ «Θεὸς Κύριος...».

 

[giorgosgoudi]

Είναι γεγονός ότι σημειώνει κάποιον ήχο, εγώ βέβαια δεν μπορώ να διακρίνω ποιον. Αντίθετα πιο κάτω στο "πρεσβεία" και στο "προστασία" είναι ξεκάθαρος ο αναγραφόμενος ήχος χωρίς ομοιότητα με τον ήχο του "διάσωσον". Οι άλλες πηγές μπορεί να το θεωρούν αυτονόητο ότι θα είναι β. Αλλά γιατί δε θεωρούν αυτονόητο και τον ήχο του "πρεσβεία θερμή" και του "προστασία";

Το ενδιαφέρον είναι ότι και στη μικρή παράκληση υπήρχε διάσωσον σε όλες τις ωδές.

Ακόμα πιο ενδιαφέρον όμως θα ήταν το περιεχόμενο των χειρογράφων του ι' αιώνα. Δηλαδή πως γινόταν η ακολουθία της παράκλησης τότε;

 

[MTheodorakis]

Παλαιογραφικὰ εἶναι ἀδιαμφισβήτητο ὅτι σημειώνεται β' ἦχος στὸ «Διάσωσον...».

Κατὰ τὸν ι' αἰ. (χφ. Σινὰ 779 παρακλητικὴ φφ. 257r-258v) ἦταν ἕνας κανόνας τῆς παρακλητικῆς τῆς Κυριακῆς, στὸ χφ. Huntington Library HM 1081, θεοτοκάριο ια’ αἰ. φ. 187v, εἶναι κανόνας τῇ Παρασκευῇ ἑσπέρας, στὸ χφ. Σινὰ 798, παρακλητικὴ ιβ' αἰ. φ. 196r-v, εἶναι κανόνας τοῦ ὄρθρου τῆς Τετάρτης, στὸ δὲ Σινὰ 795 παρακλητικὴ ιβ’ αἰ. φφ. 112r-114r εἶναι παρακλητικὸς κανόνας, χωρὶς τίποτε ἐπιπλέον τοῦ κανόνα.

Τὸ θεοτοκάριο πάντοτε ἀλληλεπιδροῦσε μὲ τὴν παρακλητική. Ἀρχικά, λοιπὸν, ἦταν ἕνας σκέτος κανόνας τοῦ θεοτοκαρίου ἱκετήριος-κατάλληλος γιὰ παννυχίδα ἤ ἀπόδειπνο.

 

[giorgosgoudi]

Αυτά όσον αφορά το λεγόμενο μικρό. Ο κανόνας του Θεοδώρου σε ποιο τελετουργικό πλαίσιο πρωτοχρησιμοποιήθηκε;

 

[PANAGIOTIS THANOUKOS]

Αυτά όσον αφορά το λεγόμενο μικρό. Ο κανόνας του Θεοδώρου σε ποιο τελετουργικό πλαίσιο πρωτοχρησιμοποιήθηκε;

Απ' όσο γνωρίζω αδελφέ αυτός ο παρακλητικός κανόνας χρησιμοποιόταν στη μονή των Σωσάνδρων κοντά στο Νυμφαίο της Σμύρνης, της οποίας κτήτορας ήταν ο αυτοκράτορας της Νικαίας Θεόδωρος ο Λάσκαρης! Σε αυτή τη μονή νοσηλευόταν κατά τα τελευταία έτη της ζωής του και είχε πει στους γέροντες της μονής να τον ψάλλουν και να παρακαλούν τη Θεοτόκο για την υγεία του! Βέβαια ψάλλεται κατά τούτη την περίοδο (1-13 Αυγούστου) γιατί λένε ότι πέθανε στις 13 Αυγούστου!

 

[MTheodorakis]

Κατὰ τὸν ιγ' αἰ. πρέπει νὰ χρησιμοποιήθηκε σὰν κανόνας θεοτοκαρίου ἀποδείπνου ἤ (στουδιτικῆς) παννυχίδας. Ὅταν διαμορφώθηκε ἡ τάξη τῆς μικρῆς παράκλησης (ἀρχὲς ιδ' αἰ.) σίγουρα τὴν ἀκολούθησε.

Τὸ μόνο στοιχεῖο ποὺ ἐντόπισα εἶναι τό:

Μετὰ τὴν στ' ᾠδή, «Κοντάκιον Προστασία τῶν Χριστιανῶν ἀκαταίσχυντε. Τὸ Κύριε ἐλέησον ν'. Ταῖς τῆς Θεοτόκου πρεσβείαις. Μὴ καταπιστεύσῃς με. Οὐδεὶς προστρέχων ἐπὶ σοί κατησχυμένος».

(χειρόγραφο Τ. Σταυροῦ 103 ὡρολόγιο ιε' αἰ.).

 

[giorgosgoudi]

Αυτό όντως είναι το ιστορικό πλαίσιο του κανόνα του Θεοδώρου. Το ειδικότερο ερώτημα είναι το πώς ακριβώς οι γέροντες αυτοί χρησιμοποίησαν τον κανόνα του: τον εισήγαγαν σε μια υφιστάμενη τάξη στη θέση κάποιου άλλου κανόνα; ή δημιούργησαν και τη σημερινή τάξη που απαντάται στα χειρόγραφα αμέσως μετά;

Πρόσθετη πληροφορία είναι αυτό που διαβάζουμε στην ιστορία ότι ο Μιχαήλ κατά την ανακατάληψη της Κων/πολης το 1261 αντικατέστησε τον κανόνα του Θεοδώρου με τον άλλο, του Θεοστηρίκτου. Εντός ποιας ακολουθίας έγινε αυτή η αντικατάσταση;

 

[MTheodorakis]

Δὲν γνωρίζω.

 

[dimitris]

Ποιος μας δεσμεύει ότι ένας ύμνος όταν μεταφέρθηκε σε άλλη ακολουθία δεν μπορεί να άλλαξε και ήχο; Γι' αυτό ρωτώ για μια χρονοσειρά της σύνθεσης των παρακλήσεων να δούμε ποιος έβαλε αυτά τα τροπάρια και αν διευκρίνισε ήχο. Και μετά συζητάμε το αν έκανε και σωστά.

Παρατηρούμε ότι ο ρυθμός του ποιητικού κειμένου δεν ταιριάζει με το ρυθμό του «Ουρανίας αψίδος».
Δηλαδή βάζουμε το κομμάτι στην προκρούστεια κλίνη για να το ταιριάξουμε.
Η μουσική που του έχει δώσει ο Πέτρος στην Μ. Εβδομάδα του πάει κουστούμι.
Κι εκεί γιατί αλλάζει τον ήχο από β΄ σε πλ β΄ ενώ θα μπορούσε να το προσαρμόσει στα προηγούμενα;

 

[Shota]

Στα βιβλία που εκδόθηκαν στο Κίεβο στον 17ο αι. (όταν ήταν ακόμη μητρόπολη του Οικουμενικού Πατριαρχείου) τα μεγαλυνάρια δεν υπάρχουν. Μετά το Άξιον εστι στο τέλος της Θ´ ωδής ακολουθούν αμέσως προσόμοια του Ὅτε ἐκ τοῦ ξύλου σε νεκρόν, εκ των οποίων τα πρώτα 2 είναι ικετήρια προς την Θεοτόκο, το δε τρίτο εγκωμιαστικό. Δόξα και νύν είναι πάλι εγκωμιαστικό, αλλά σε ήχο πλ. δ´.

Βλ. π.χ. εδώ το Ωρολόγιο του 1617, επιμέλεια Elisey Pletenetskiy (αρχιμανδρίτης της Λαύρας των Σπηλαίων του Κιέβου).

https://lib-fond.ru/lib-rgb/mk-rgb/chasoslov-kiev/#image-174

 

[giorgosgoudi]

Δεν το βάζουμε και προκρούστεια κλίνη, έχει το δικό του μέλος, που δε μπορείς να το πεις και αποτυχημένο.

Όσο για τα αντίφωνα, ήχο δεν αλλάζει ο Πέτρος, αλλά ακολουθεί τον κανόνα που θέλει όλα τα θεοτοκία αυτά ειρμολογικά.

Δεν έχω κάποιο λόγο να υπερασπιστώ τον πλ. δ, έναντι του β, απλά αναζητώ μια καλύτερη απάντηση. Δε μου φαίνεται όμοια η σύγκριση με τα αντίφωνα των παθών.

Με τη λογική αυτή θα πρέπει και τα μεγαλυνάρια να τα πει κανείς κατά τον ειρμό της ακολουθίας των παθών, σε ήχο πλ. β ειρμολογικό, αφού από εκεί προέρχονται.

Ασχέτως ορθού και εσφαλμένου παραμένει πολύ σημαντική πληροφορία το πότε κάποιος πρωτοσκέφτηκε να δώσει αυτή την ομοιογένεια .

 

[dimitris]

Ασχέτως ορθού και εσφαλμένου παραμένει πολύ σημαντική πληροφορία το πότε κάποιος πρωτοσκέφτηκε να δώσει αυτή την ομοιογένεια .

Το συναντάμε σε πλ δ στον παρακλητικό κανόνα Ιωάννου Πρωτοψάλτου. Παλαιότερα δε γνωρίζω.