[
*] Σχεδὸν χαρούμενοι μπήκαμε στὸ Αφιὸν Καραχισάρ. Ἀκολουθήσαμε τὸν κεντρικὸ δρόμο κι ὕστερα στρίψαμε, ἀνεβαίνοντας ἕνα λόφο. Ἀπὸ μακριὰ εἴδαμε μιὰ ἀρμένικη ἐκκλησία. Τὰ κάρα σταμάτησαν ἀπέναντι ἀπὸ τὴν ἐκκλησία, μπροστὰ σὲ κάτι σχολεῖα ποὺ ἀπὸ καιρὸ ἦταν ἀπαγορευμένα καὶ δὲ λειτουργοῦσαν. Μᾶς βάλανε μέσα στὴν ἐκκλησία ὅσους χωρούσαμε, τοὺς ὑπόλοιπους τοὺς πῆγαν σὲ ἀποθῆκες καὶ ἀλλοῦ.
Εἴμαστε ὁ ἕνας ἀπάνω στὸν ἄλλο. Νιάτα δὲν ἔβλεπες. Παιδόκοσμο μόνο, γέρους, γριές, καὶ πικραμένες μάνες, ποὺ κάθε βράδυ χαλοῦσαν τὸν κόσμο μὲ θρήνους καὶ κλάματα. Οἱ Τοῦρκοι τοὺς ἔλεγαν πὼς ἐκεῖνες εἶναι οἱ τυχερές, γιατὶ ὅσες πῆγαν στὴν ἔρημο, μόνες τους δίνανε τὰ κορίτσια καὶ τὰ παιδιά τους γιὰ μιὰ στάμνα νερό, στοὺς ἀραπάδες ποὺ πήγαιναν μὲ καμῆλες. Τὰ δίνανε γιὰ νὰ μὴν πεθάνουν κι αὐτὰ μὲ τὸ μαρτυρικὸ θάνατο τῆς δίψας καὶ τῆς πείνας... Κάθε βράδυ ἔκλεινα τ᾿ αὐτιά μου νὰ μὴν ἀκούω τὰ κλάματα. Στὴν ὕπαιθρο δὲν ἦταν τόσο φοβερὸ ἀλλὰ μέσα στὴν ἐκκλησία ἦταν ἀβάσταχτο. Κόντευα νὰ τρελαθῶ ὄχι μόνο ἐγὼ ἀλλὰ ὅλοι μας.
Μιὰ βραδιὰ δὲν ἄντεξα ἄλλο, σηκώθηκα καὶ φώναξα:
«Παρακαλῶ, ἀκοῦστε μὲ. Ἐδῶ ποὺ βρισκόμαστε εἶναι ἐκκλησία καὶ δὲν εἶναι ὡραῖο νὰ φωνάζουμε. Ἡ ἐκκλησία θέλει κατάνυξη καὶ προσευχή. Λοιπόν, σᾶς κάνω μιὰ πρόταση: Ὅσοι ξέρουν νὰ ψέλνουν νὰ ἔρθουν ἐδῶ. Οἱ ἄλλοι νὰ γονατίσετε καὶ νὰ προσευχηθοῦμε. Ἔτσι θὰ βροῦμε παρηγοριὰ μὲ τὴν προσευχή. Μπορεῖ καὶ ὁ Θεὸς νὰ μᾶς ἀκούσει καὶ νὰ μᾶς σπλαχνιστεῖ».
Κοντά μου ἦρθαν πολλὲς γυναῖκες καλλίφωνες. Εἴπαμε τὸ «Πάτερ ἡμῶν» μὲ σιγανὴ φωνή, γιατὶ φοβόμαστε μὴ μᾶς ἀκούσουν οἱ σκοποί. Ὅταν ἄρχισα τὸ «Κύριε ἐλέησον», ὅλοι ἔπεσαν στὰ γόνατα. Ἤμουν πολὺ συγκινημένη. Πάντα μοῦ ἔλεγαν πὼς εἶχα καλὴ φωνή, τώρα καταλάβαινα πὼς ἦταν ἀλήθεια. Μέσα σὲ λίγα λεπτὰ ὅλη ἡ ἀτμόσφαιρα εἶχε ἀλλάξει. Ἐγὼ ἤξερα καλὰ τὰ τροπάρια τῆς ἐκκλησίας, γιατὶ ὅταν ἤμουν μικρὴ πήγαινα κι ἔψελνα. Ἔτσι καταφέραμε καὶ φτιάξαμε μιὰ μικρὴ χορωδία.
Ἀπὸ τότε, κάθε βράδυ, βρίσκαμε παρηγοριὰ στὴν προσευχή. Γιὰ κάθε ἐνδεχόμενο βάζαμε καὶ κάποιον νὰ φυλάει, μὴν τυχὸν κι ἔρθουν κοντὰ οἱ Τοῦρκοι. Σιγὰ-σιγὰ ἄρχισε ὁ κόσμος νὰ μὲ ἀγαπάει καὶ νὰ μὲ σέβεται σὰ νὰ ἤμουν παπάς. Ὑπῆρχε ἕνα μικρὸ κελὶ ποὺ ἦταν μέσα γεμάτο χώματα καὶ σκουπίδια. Τὸ ἄδειασαν καὶ μοῦ εἴπανε: «Κυρία Σοφία, ἐσὺ πρέπει νὰ πᾶς ἐκεῖ. Γιὰ σένα κανένας δὲ θὰ ἔχει ἀντίρρηση». Χάρηκα καὶ πραγματικὰ πῆρα τὰ παιδιά μου καὶ μπῆκα ἐκεῖ μέσα. Ἀποτραβήχτηκα ἀπὸ τὴν ὀχλαγωγία καὶ κοίταζα νὰ βρῶ λίγο τὸν ἑαυτό μου καὶ ἴσως ν᾿ ἀρχίσω πάλι νὰ φτιάχνω παντοῦφλες. Ὅμως κάθε βράδυ ἡ ἐκκλησία ἦταν ἀπαραίτητη. Μᾶς ἀνακούφιζε καὶ ἔτσι εἴμαστε πιὸ ὑποταγμένοι στὴ μοίρα μας. Τί ἄλλο μπορούσαμε νὰ κάνουμε;
Ὅμως τὸ βράδυ, σὰν ἔκλεινα τὴν πόρτα μου, ἔλεγα: δόξα σοι ὁ Θεός! Ἔπαιρνα τὴν Ἀνζὲλ στὴν ἀγκαλιά μου, νὰ τὴ νανουρίσω, τάχα, ἐνῶ ἤτανε μεγάλη πιά. Μὲ τὸ νανούρισμα θυμόμουν τὶς εὐτυχισμένες μέρες καὶ σιγὰ-σιγὰ τὸ γύριζα στὰ τραγούδια ποὺ λέγαμε μὲ τὸν ἄντρα μου. Ὅταν ξεθύμαινα ἄρχιζα νὰ κλαίω μέχρι ποὺ μὲ πιάνανε οἱ λυγμοὶ καὶ ξυπνοῦσαν τὰ παιδιά. Ἀποκαμωμένη πιὰ μὲ ἔπαιρνε ὁ ὕπνος.
[
*] Το διηγείται η μητέρα της Ανζέλ (η Ανζέλ το 1915 ήταν 3 χρονών). Γράφει "σχεδόν χαρούμενοι" γιατί ήταν από εκείνους που επιβίωσαν της μεγάλης σφαγής. Τα μετέπειτα (
απόσπασμα από την καταστροφή της Σμύρνης) τα διηγείται η Ανζέλ στηριζόμενη σε προσωπικές εμπειρίες, όπως έχουν καταγραφεί στη μνήμη της μέσα από την οπτική ενός παιδιού.
