Μετρικές παρατηρήσεις στο δοξαστικό «Τὸν ἥλιον κρύψαντα» (και αρχαιότερες εκδοχές σε χφφ)

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
Δεν ξέρω αν έχετε παρατηρήσει (ή αν έχει κάπου σχολιαστεί) ότι το δοξαστικό αυτό έχει μια ασυνήθιστη αίσθηση τονικού ρυθμού σε σχέση με άλλα. Οι πιο πολλοί στίχοι (και πάντως όλα τα τμήματα μετά την επαναλαμβανόμενη ικεσία «δός μοι τοῦτον τὸν ξένον») έχουν α) συγκεκριμένο αριθμό συλλαβών (12-14), β) συμμετρική κίνηση του τόνου (ένα είδος χαλαρού ανάπαιστου (υυ_, π.χ. τὸν ἐκ βρέ|φους τῷ κό||σμῳ) και γ) σχεδόν απαράβατη παροξυτονία του στίχου.
Σημειώνω με χρώμα τους στίχους στους οποίους παρατηρείται το παραπάνω μετρικό σχήμα.

Τὸν ἥλιον κρύψαντα τὰς ἰδίας ἀκτίνας,

καὶ τὸ καταπέτασμα τοῦ ναοῦ διαρραγέν, τῷ τοῦ Σωτῆρος θανάτῳ,
ὁ Ἰωσὴφ θεασάμενος, προσῆλθε τῷ Πιλάτῳ καὶ καθικετεύει λέγων·

δός μοι τοῦτον τὸν ξένον
τὸν ἐκ βρέφους ὡς ξένον ξενωθέντα ἐν κόσμῳ·
δός μοι τοῦτον τὸν ξένον
ὃν ὁμόφυλοι μισοῦντες θανατοῦσιν ὡς ξένον·
δός μοι τοῦτον τὸν ξένον
ὃν ξενίζομαι βλέπειν τοῦ θανάτου τὸ ξένον·
δός μοι τοῦτον τὸν ξένον
ὅστις οἶδεν ξενίζειν τοὺς πτωχούς τε καὶ ξένους·
δός μοι τοῦτον τὸν ξένον
ὃν Ἑβραῖοι τῷ φθόνῳ ἀπεξένωσαν κόσμῳ·
δός μοι τοῦτον τὸν ξένον
[ἵνα κρύψω ἐν τάφῳ] ὃς ὡς ξένος οὐκ ἔχει τὴν κεφαλὴν ποῦ κλῖναι·
δός μοι τοῦτον τὸν ξένον
ὃν ἡ Μήτηρ καθορῶσα νεκρωθέντα ἐβόα·

Ὦ Υἱὲ καὶ Θεέ μου, εἰ καὶ τὰ σπλάγχνα τιτρώσκομαι,
καὶ καρδίαν σπαράττομαι, νεκρόν σε καθορῶσα,
ἀλλὰ τῇ σῇ ἀναστάσει θαρροῦσα μεγαλύνω.

Καὶ τούτοις τοίνυν τοῖς λόγοις δυσωπῶν τὸν Πιλᾶτον
ὁ εὐσχήμων λαμβάνει τοῦ Σωτῆρος τὸ σῶμα,
ὃ καὶ φόβῳ ἐν σινδόνι ἐνειλήσας καὶ σμύρνῃ,


κατέθετο ἐν τάφῳ
τὸν παρέχοντα πᾶσι ζωὴν αἰώνιον καὶ τὸ μέγα ἔλεος.

ΥΓ Το ότι η φράση [ἵνα κρύψω ἐν τάφῳ] διασπά αυτό το μετρικό σχήμα δημιουργεί υπόνοιες παρεμβολής· ωστόσο είναι εμφανής η νοηματική σύνδεση κρύψω ἐν τάφῳ - τὴν κεφαλὴν ποῦ κλῖναι.
 

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
Με την ευκαιρία της συζήτησης, ας θίξω και ένα μικρό φιλολογικό-ερμηνευτικό πρόβλημα. Σε κάποιες εκδόσεις, όπως και στην νυν της Αποστολικής Διακονίας (υπό π. Κων/νου Παπαγιάννη) διαβάζουμε τη φράση:
ὃν ξενίζομαι βλέπειν τοῦ θανάτου τὸν ξένον
ενώ σε άλλες
ὃν ξενίζομαι βλέπειν τοῦ θανάτου τὸ ξένον​
Δεν ξέρω ποια μορφή ακολουθούν τα παλαιότερα ή περισσότερα χειρόγραφα. Πάντως η νοηματικά ευκρινής και φυσική είναι, κατά τη γνώμη μου η δεύτερη εκδοχή (=ξενίζομαι βλέποντας το ξένον του θανάτου του), παρά η πρώτη (=ξενίζομαι βλέποντας αυτόν που είναι ξένος του θανάτου). (Στην αντίρρηση ότι θα έπρεπε τότε να λέει «οὖ ξενίζομαι βλέπειν κλπ» η απάντηση είναι ότι γίνεται αναφορική έλξη, πράγμα σύνηθες, ειδικά σε περιπτώσεις συμμετρικής δόμησης ενός ύμνου).

Αλλά, όπως καταλαβαίνω και από την εκδοχή που ανέβασε ο domesticus εδώ , έκδ. Α. Heisenberg (και την οποία ονομάζει «πρωτότυπη») το δοξαστικό αυτό πρέπει να έχει υποστεί αρκετές τροποποιήσεις στην πορεία των χρόνων.
 

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής

Καί στήν παλαιά φυλλάδα Μ. Ἑβδομάδος Ἀ. Δ. πού εἶναι ἀντίγραφο τῆς Πατριαρχικῆς ἔκδοσης καί στό νέο Τριῴδιον Ἀ. Δ. ἐπιμελείᾳ μακαριστοῦ π. Κ. Παπαγιάννη (καί στό κείμενο τοῦ domesticus) βλέπω «τὸν ξένον», πού προσωπικά αὐτή ἡ ἐκδοχή (=ξενίζομαι βλέποντας αυτόν που είναι ξένος του θανάτου) μοῦ φαίνεται νοηματικά ευκρινής και φυσική.
Ἄς δοῦν κάποιοι καί ἄλλες πηγές (ἀπό ἐδῶ κι ἐδῶ ἤ ἀλλοῦ). Δέν γνωρίζω ποῖες ἐννοεῖς «άλλες».
Εὐχαριστοῦμε πάντως πάλιν καί πολλάκις, κατά πάντα καί διά πάντα!

 

dimitrios.zaganas

Παλαιό Μέλος

Το κείμενο από το οποίο ο Γεώργιος Ακροπολίτης πήρε το υλικό του είναι πολύ παλαιότερο. Πρόκειται για την συγκλονιστική Ομιλία του Επιφανίου Σαλαμίνος/Κύπρου (4ος - 5ος αι.) ...

Δεν πρόκειται για αυθεντικό έργο του αγ. Επιφανίου Κύπρου. Η ομιλία χρονολογείται στον 7ο αι. (δεύτερο μισό).
 

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής
Δεν πρόκειται για αυθεντικό έργο του αγ. Επιφανίου Κύπρου. Η ομιλία χρονολογείται στον 7ο αι. (δεύτερο μισό).
Ὄντως· ἀμφιβαλλόμενον ἤ νόθον, ὅπως διαβάζω στήν Κλείδα. Αὐτό ὅμως δέν ἀναιρεῖ τή σημαντικότητα τῆς ὁμιλίας (μέ τήν ὁποία πολλοί ἔχουν ἀσχοληθεῖ, μεταφράσει καί ὑπομνηματίσει, χωρίς νά ἀναφέρονται στήν αὐθεντικότητα ἤ μή) καί τή σύνδεσή της μέ τόν ὕμνο τοῦ θέματος.

 

MTheodorakis

Παλαιό Μέλος
Ἕνας πρόγονος τοῦ στιχηροῦ ἀπὸ τὸ τυπικὸ τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως τοῦ ἔτους 1122 σσ. 175-176.

Παραθέτω τὸ χειρόγραφο, καθὼς ἡ ἔκδοση τοῦ Ἀθ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως ἔχει μία παράλειψη.

Αἴνοι Μ. Σαββάτου


«Εἰς τὸ Δόξα. Ἦχος πλ. βʹ.


Δεῦτε μακαρίσωμεν ἅπαντες Ἰωσὴφ τὸν ἀοίδιμον, ὃς τὴν ζωὴν τῶν ἁπάντων ἐν νυκτὶ πρὸς Πιλᾶτον εἰσῆλθε καὶ ᾐτήσατο ῾῾δός μοι᾿᾿ λέγων ῾῾τὸν ξένον, τὸν ἐπὶ ξένοις ξένον· δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, τὸν μὴ ἔχοντα ποῦ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ κλῖναι· δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ὃν ὁ μαθητὴς ὁ δόλιος εἰς θάνατον παρέδωκεν· δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ὃν ἡ μήτηρ ὁρῶσα ἐν σταυρῷ κρεμάμενον, θρηνῳδοῦσα ἐβόα καὶ μητρικῶς ἠλάλαζεν: οἴμοι, τέκνον ἐμόν, καὶ σπλάγχνων μου γλυκύτατον· τοῦ Συμεὼν γὰρ ἡ ῥῆσις πεπλήρωται σήμερον, λέγοντος ἐν τῷ ναῷ: καὶ σοῦ μὲν τὴν καρδίαν ῥομφαία διελεύσεται· ἀλλ’ ἡ χαρὰ τῆς ἀναστάσεώς σου τὸν θρῆνον μετέβαλεν· προσκυνῶ σου τὰ πάθη καὶ τὴν ἁγίαν ἀνάστασιν᾿᾿»

(χφ. Τ. Σταυροῦ 43 τυπικὸ ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως τοῦ ἔτους 1122 φ. 116v).
 

Attachments

  • Extracted pages from χφ. Τ. Σταυροῦ 43.pdf
    685.7 KB · Views: 12
Top