Μελοποίηση τοῦ «Ἐπεφάνης» καί προσομοίων αὐτοῦ

[π. Μάξιμος]

Ὁ Ἰωάννης Ἀρβανίτης σέ ἄλλα θέματα (ἐδῶ κι ἐδῶ) ἔγραψε:

"Στα παλαιά μέλη έχει σημασία και η "αρχιτεκτονική" του μέλους, πέρα από το νόημα. Έτσι, μετρικά όμοιες φράσεις μελοποιούνταν πολλές φορές με το ίδιο μέλος, όπως εδώ στο "Επεφάνης" και όπως βλέπει κανείς συχνότατα σε Αυτόμελα στιχηρά, καθίσματα, Κοντάκια κλπ. Αυτή η τακτική μπορούσε να αναδείξη άλλοτε τον "ρυθμο" (την "αρχιτεκτονική") της ποιητικής μορφής, εστω και καμιά φορά ενάντια ή άσχετα με το νόημα, ή μπορούσε να έχει και άμεση σχέση με το νόημα. Π.χ. στο "η μεν έχαιρε κενούσα το πολύτιμον/ ο δε έσπευδε πωλήσαι τον ατίμητον", όπου στο παλαιό μέλος (στο σημερινό δεν ισχύει) η αντίθεση δηλωνόταν και με την ομοιότητα του μέλους στις δύο φράσεις.
Τώρα, αν αυτό αρέσει σήμερα ή όχι (αν και διασώζεται σε αρκετό βαθμό), είναι άλλο θέμα. Ήταν ωστόσο ένας βασικός κανόνας μελοποιϊας, ο οποίος θα μπορούσε να έχει και την λειτουργικότητα της διευκόλυνσης στην απομνημόνευση (διότι οι παλαιοί έψελναν μάλλον απ' έξω με την βοήθεια του χειρονόμου, όχι αυτοσχεδιάζοντας βέβαια, αλλά έχοντας μάθει συγκεκριμένα μέλη στην διδασκαλία και με την βοήθεια της γραφής για τα πιο άγνωστα μέλη, όπως τα στιχηρά)"
Με δυό λόγια, ο ρυθμός, τόσο υπό την έννοια των ρυθμικών ποδών, όσο και υπό την έννοια των φράσεων κλπ. ήταν σημαντικότατο ζήτημα, τουλάχιστον σε ειρμούς, στιχηρά, τροπάρια. Η πολλές φορές προτεραιότητα του ρυθμού (με όλες αυτές τις έννοιες και σε διάφορα επίπεδα) φαίνεται με διάφορους τρόπους.
Ο ρυθμός είναι αυτός που "καλεί σε συμμετοχή" (και το ίδιο συμβαίνει, κατά τον φίλο μου ζωγράφο Γ. Κόρδη, και στην Βυζ. αγιογραφία, η οποία έχει κι αυτή το δικό της ρυθμό, δηλ. εσωτερικές συμμετρίες σχημάτων, χρωμάτων κλπ).

Για το "Επεφάνης":
Η δομή, όπως αντανακλάται και στη μουσική, στο παλαιό μέλος του "Επεφάνης" είναι (σημειώνω φθόγγο αρχής και κατάληξης):
(Πα) Επεφάνης σήμερον (Νη) / τη οικουμένη (Δι)
(Πα)και το φώς σου Κύριε (Νη) / εσημειώθη (Δι) [όμοια σχεδόν με το α']
(Δι) εφ' ημάς εν επιγνώσει υμνούντας σε (Δι) [μία φράση όλο αυτό]
(?) ήλθες εφάνης (Πα) / (Δι) το φώς το απρόσιτον (Νη)

Ἀπό αὐτό καί τίς ἐκεῖ συζητήσεις διαπιστώθηκε ὅτι τό μέλος αὐτοῦ τοῦ αὐτομέλου —καί τῶν προσομοίων του— ἔχει προφανῶς χαθεῖ. Ὅταν ἐπικράτησε τό γνωστό πλέον μέλος, οἱ νέες συνθέσεις προσομοίων τροπαρίων ἐποιοῦντο (νοηματικῶς σύμφωνα μ᾿ αὐτό.

Παραθέτω κάποια παλαιά (κατά τή γνώμη μου) προσόμοια, πού μᾶλλον ταιριάζουν μέ τόν ὑπό τοῦ κ. Ἀρβανίτη χωρισμό καί τῶν ὁποίων ἀναζητεῖται τό μέλος. Οὔτε ὅμως καί μέ αὐτόν τόν χωρισμό ἐξασφαλίζεται τό νόημα σέ κάποια, ἀκόμη κι ἄν ψαλοῦν μέ τό γνωστό μέλος.

Θά μᾶς ἦταν παρά ταῦτα, χρήσιμη μιά ἐνδεικτική μελοποίηση σέ δ΄ ἦχο, σέ ἀργό καί σύντομο μέλος, σύμφωνα μέ τόν παρακάτω καί παλαιό χωρισμό.

Ἐπεφάνη σήμερον | ἡ τοῦ Προδρόμου
κεφαλὴ ἐκ κόλπων γῆς | ἀναδοθεῖσα
τοῖς πιστοῖς ἐκ τῶν μετάλλων καθὰ χρυσός
καὶ ἱκετεύει | Χριστόν τοῦ σωθῆναι ἡμᾶς.

Ἐν τῇ σκέπῃ πάναγνε | τῇ σῇ Παρθένε
προσφυγόντων δέησιν | προσδεξαμένη
παρ' ἡμῶν μὴ διαλίπῃς πρεσβεύουσα
τῷ φιλανθρώπῳ | σωθῆναι τοὺς δούλους σου.

Ἐπὶ ξύλου Δέσποινα | προσηλωμένον
τὸν Υἱόν σου βλέψασα | Παρθενομῆτορ
καὶ Θεόν σὺν ὀδυρμοῖς ἀνεκραύγαζες·
Πῶς ταῦτα πάσχεις | Υἱέ μου καὶ Κύριε.

Ἐξ Ἑῴας σήμερον | ἐξανατείλας
καὶ τὴν κτίσιν ἅπασαν | καταλαμπρύνας
διδαχαῖς τῷ μαρτυρίῳ κεκόσμηται
ὁ Θεοφόρος | καὶ θεῖος Ἰγνάτιος.

Στολιζέσθω σήμερον | ἡ Ἐκκλησία
πορφυρίδα ἔνδοξον | καταβαφεῖσαν
ἐξ ἁγνῶν λύθρων Ἀγάθης τῆς Μάρτυρος·
Χαῖρε, βοῶσα, | Κατάνης τὸ καύχημα.

Ἀλεξίου σήμερον | τοῦ πανολβίου
ἑορτὴν τὴν πάνσεπτον | ἐπιτελοῦντες
εὐσεβῶς αὐτὸν ὑμνήσωμεν λέγοντες·
χαίροις ὁσίων | τερπνὸν ἐγκαλλώπισμα.

Ὡς ἀστέρα μέγιστον | ἡ Ἐκκλησία,
Ῥωμανὲ πανεύφημε, | σὲ κεκτημένη,
ἀληθῶς φωταγωγεῖται τοῖς ἄθλοις σου,
τὴν φωτοφόρον | δοξάζουσα μνήμην σου.

Οἱ σοφοὶ Διδάσκαλοι | τῆς οἰκουμένης,
οἱ Θεὸν δοξάσαντες | ἔργοις καὶ λόγοις
ἐπὶ τῆς γῆς μεγαλυνέσθωσαν σήμερον,
ὡς σωτηρίας | ἡμῖν ὄντες πρόξενοι.​