Καταβολὲς τῆς ἀκολουθίας τῶν Χαιρετισμῶν

[π. Μάξιμος]

Τὰ πατριαρχικὰ τυπικὰ τῶν ἐτῶν 1838, 1851 καὶ 1888 θεσμοθέτησαν ἀρκετὲς καινοτομίες, ὅπως ...

Δέν πρόκειται γιά καινοτομίες, ἀλλά γιά διατάξεις ΚΠολίτικων τυπικῶν καί παραδόσεων ἤ Στουδιτικῶν, προϋπαρχουσῶν, ἀκόμη καί διατάξεις ἐκ τοῦ ᾀσματικοῦ/ἐνοριακοῦ τυπικοῦ.

Δηλαδή οι Χαιρετισμοί στη μορφή που τελούνται εισήχθησαν από την ελεύθερη Ελλάδα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο που γενικά είναι πιο συντηρητικό σε θέματα τυπικού; Περίεργο ακούγεται. Στις σλαβικές Εκκλησίες δεν τελούνται; Ο χρόνος τέλεσής τους επελέγη υπό την επήρεια της εορτής του Ακαθίστου σε ημέρα Σαββάτου;

Τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο εἶναι Ἑλλάδα καί ἔλαβε μέριμνα καί ἐνδιαφερόταν γιά τό μικρό ἀπελευθερωμένο κράτος μέ τήν προοπτική τῆς μεγεθύνσεώς του.... Ἀξίζει νά διαβάσει κανείς τίς Εἰσαγωγές αὐτῶν τῶν Τυπικῶν, πού ὑπάρχουν στό Ψ.
Ναί, οἱ Σλαβικές Ἐκκλησίες, ἐνῶ παρέλαβαν Στουδιτικά Τυπικά, σύν τῷ χρόνῳ παγιώθηκαν στό ΤΑΣ, πού δέν προβλέπει Χαιρετισμούς, ἀλλά κάτι ἄλλο, πού διαβάζουμε ἐκεῖ, καί τελοῦν τἀ ἀπογεύματα τῶν Παρασκευῶν. Χρησιμοποιοῦν ὅμως πολλούς "Ακαθίστους" ὅπως λένε, δηλ. κοντάκια ἁγίων κ.ἄ..
Παραπάνω γράψαμε καί γιά τήν Ασματική Ακολουθία "Πρεσβεία" ὡς προϋπάρχουσα ἀκολουθία, ἐξ ἧς οἱ ἑβδομαδιαῖοι Χαιρετισμοί.
Οἱ πλησιέστερες στήν Ἑλλάδα Σλαβικές Ἐκκλησίες (πού κάποτε ἦταν καί Ἐπαρχίες τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρὀνου), τελοῦν Χαιρετισμούς.

Βλ. καί Χαιρετισμοί - Παρασκευές Μ. Τεσσαρακοστής

 

[giorgosgoudi]

Από το 1838 ποιά είναι η αμέσως προηγούμενη έκδοση ΚΠολίτικου τυπικού;

 

[MTheodorakis]

Δὲν ὑπάρχει. Ἀπὸ τὸ 1545 ἕως τὸ 1771 ἐκδίδετο μόνο τὸ τυπικὸ τοῦ ἁγίου Σάβα.

 

[π. Μάξιμος]

Από το 1838 ποιά είναι η αμέσως προηγούμενη έκδοση ΚΠολίτικου τυπικού;

Ἔντυπη δέν ὑπάρχει, ὅπως τό ΤΑΣ ὑπάρχει καί πρό τῆς α΄ ἔντυπης ἐκδόσεως.
Πρόκειται γιά διάφορα, πού βλέπουμε στήν ἑνότητα Αρχαία τυπικά, ὅπως τό ΤΑγΣ (Τυπικό Ἁγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως).
Τό θέμα ἐδῶ ἤ μᾶλλον ἐκτός θέματος συζήτηση, ἀφορᾶ στίς λεγόμενες "καινοτομίες", πού δέν εἶναι αὐθαιρεσίες, ἀλλά προέρχονται ὅπως εἶπα ἀπό Στουδιτικά τυπικά ἤ ἄλλες παραδόσεις, πού προέρχονται ἀπό τό ᾀσματικό/ἐνοριακό τυπικό.
Τά νεώτερα Πατριαρχικά Τυπικά, σαφῶς ἔχουν ἐνοριακή προοπτική, κατήργησαν βασικά τή διάταξη τῆς ἀγρυπνίας, γι᾿ αὐτό καί κάποιες διαφοροποιήσεις ἀπό τό μοναστικό ΤΑΣ.
Ἐπί παραδείγματι, ἡ μαζική ψαλμωδία τῶν εἱρμῶν ὡς Καταβασίες εἶναι τοῦ ᾀσματικοῦ τυπικοῦ.

ΥΓ. Ἐπαναλαμβάνω, διαβᾶστε τίς Εἰσαγωγές στά Πατριαρχικά Τυπικά.

 

[emakris]

Τό θέμα ἐδῶ ἤ μᾶλλον ἐκτός θέματος συζήτηση, ἀφορᾶ στίς λεγόμενες "καινοτομίες", πού δέν εἶναι αὐθαιρεσίες, ἀλλά προέρχονται ὅπως εἶπα ἀπό Στουδιτικά τυπικά ἤ ἄλλες παραδόσεις, πού προέρχονται ἀπό τό ᾀσματικό/ἐνοριακό τυπικό.

Πάντως θα ήταν σημαντικό να υπάρχει μία ολοκληρωμένη επισκόπηση αυτού του ζητήματος. Ίσως θα μπορούσε να την προσφέρει ο κ. Θεοδωράκης, που διαθέτει λιπαρά γνώση των πηγών του τυπικού.

 

[MTheodorakis]

Τὸ ΤΜΕ περιλαμβάνει Κωνσταντινουπολιτικὰ στοιχεῖα τοῦ ιη' αἰῶνος, ἀλλὰ δὲν βλέπω καμμία ἐξάρτηση ἀπὸ τὸ τυπικὸ τῆς ἁγίας Σοφίας ἢ στουδιτικὰ τυπικά.

 

[π. Μάξιμος]

π. Κωνσταντίνου Τερζοπούλου, Κωνσταντῖνος Πρωτοψάλτης ὁ Βυζάντιος καὶ ἡ συμβολή του στὴν ψαλτικὴ παράδοση, Ἀθήνα 2004 (Μελέται 8). – Διδακτορικὴ διατριβὴ στὴ Θεολογικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, σσ. 243-308.

 

[MTheodorakis]

Ἂν κάποιος ἔχει τὸ παραπάνω βιβλίο σὲ ἠλεκτρονικὴ μορφή, ἀς μὲ ἐνημερώσει μὲ προσωπικὸ μήνυμα.

Εὐχαριστῶ.

 

[Π. Δαβίδ]

Για τη χρήση των Χαιρετισμών με το Μικρό Απόδειπνο στις μη ελληνόφωνες εκκλησίες, αναφέρω τα εξής
α) Εκκλησία της Βουλγαρίας. Τελείται η ακολουθία κατά τα εν Ελλάδι ισχύοντα. Εάν λαμβάνει μέρος διάκονος λέγει "Ευλόγησον Δέσποτα" προ του "Ευλογητός ο Θεός" και απαγγέλει τις δεήσεις "Ευξώμεθα υπέρ ειρήνης του κόσμου κλπ". Ενιαχού οι χαιρετισμοί τελούνται με Μέγα Απόδειπνο (βλέπε περίπτωση δ΄).
β) Αρχιεπισκοπή Αχρίδος. Τελείται η ακολουθία κατά τα εν Ελλάδι ισχύοντα. Στο τέλος της ακολουθίας τελείται αρτοκλασία, ειδικά την Α' και Ε' Παρασκευή.
γ) Εκκλησία της Σερβίας. Η Ακολουθία, καίτοι δεν ήταν άγνωστη στο παρελθόν, ατόνησε τον 20ο αιώνα. Από πέρυσι έχει αποκατασταθεί με πρωτοβουλία του Μακαριωτάτου Πατριάρχη Σερβίας κ. Πορφυρίου και τελείται με μεγάλη συμμετοχή του κόσμου. To ετήσιο βοήθημα Τυπικού δίνει και τα δύο σενάρια για το βράδυ της Παρασκευής (Μέγα Απόδειπνο κατά τα οριζόμενα στο ΤΑΣ ή Μικρό Απόδειπνο με Κανόνα και μία στάση των Χαιρετισμών κατά τα οριζόμενα στο ΤΜΕ).
δ) Εκκλησία της Ρουμανίας. Η Ακολουθία του Μικρού Αποδείπνου με μια στάση των Χαιρετισμών, καίτοι δεν ήταν άγνωστη στο παρελθόν (πρβλ το Τριώδιο του μουσικοδιδασκάλου και πρωτοψάλτη Ion Popescu Pasarea εκδοθέν το 1925, την έκδοση του Τυπικού το 1918, καθώς και την Ειδική Λειτουργική του αειμνήστου π. Ene Braniște,) ατόνησε από τα μέσα του 20ου αιώνα και έπειτα. Γνωρίζω ότι από φέτος στον Πατριαρχικό Ναό του Βουκουρεστίου το Μέγα Απόδειπνο της Παρασκευής εσπέρας περιλαμβάνει μια στάση των χαιρετισμών, άνευ όμως του κανόνος. Μετά την Δοξολογία του Μ. Αποδείπνου ψάλλεται "Τη Υπερμάχω" και αναγινώσκεται η στάση των Χαιρετισμών. Μετά την επανάληψη του Κοντακίου η Ακολουθία τελειώνει χωρίς το "Κύριε των δυνάμεων", σαν μικρό απόδειπνο.
ε) Πατριαρχείο Αντιοχείας. Τελείται η ακολουθία κατά τα εν Ελλάδι ισχύοντα.

Στις βορειότερες εκκλησίες (Ρωσία, Πολωνία κλπ), το β΄, γ΄ και δ΄ Σάββατα των νηστειών θεωρούνται κάτι σαν "μικρά ψυχοσάββατα". Το απόγευμα της Παρασκευής τελείται ο όρθρος του Σαββάτου, με παρουσία αρκετών πιστών, προσφορά κολλύβων, μνημόνευση ονομάτων κλπ. Κατά την περίοδο της Μ. Τεσσαρακοστής τελείται επίσης καθημερινώς στο τέλος του Όρθρου ή του Εσπερινού ή και αμφοτέρων τρισάγιο υπέρ των κεκοιμημένων και θεωρούν ότι σε αυτό αναφέρεται η φράση "η συνήθης λιτή εν τω νάρθηκι". [Απορία δική μου: τι σημαίνει ακριβώς "η συνήθης λιτή εν τω νάρθηκι" σε μη εορτάσιμες ακολουθίες;]

 

[alex7305]

[Απορία δική μου: τι σημαίνει ακριβώς "η συνήθης λιτή εν τω νάρθηκι" σε μη εορτάσιμες ακολουθίες;]

«Χρὴ εἰδέναι, ὅτι ἀείποτε δι´όλου τοῦ ἐνιαυτοῦ γίνεται λιτή, ἑσπέρας καὶ πρωὶ καὶ μνημονεύονται πάντες οἱ κεκοιμημένοι ἐν Χριστῷ ἀδελφοὶ καὶ πατέρες ἡμῶν. Οὐ γίνεται δὲ λιτὴ ἀπὸ τῆς πρωίας τῆς Μεγάλης Πέμπτης ἕως τοῦ Σαββάτου τῆς Διακαινησιμίμου, εἰ μήπως τύχει ὁ Εὐαγγελισμός. Ἐν αὐτῇ γὰρ γίνεται λιτή. Καὶ ὅτε ἐστὶ Προηγιασμένη κατὰ τὴν ἑσπέραν καὶ μόνην. Ὡσαύτως καὶ ὅτε ἐστὶ δοξολογία, ἑσπέρας μὲν γινεται λιτὴ καὶ μνημονεύονται οἱ κεκοιμημένοι. Πρωὶ δὲ μετὰ τὴν ἀπόλυσιν τοῦ ὄρθρου γίνεται μὲν λιτή, οὐ, μνημονεύονται δὲ οἱ κεκοιμημένοι, ἀλλ´ευθὺς μετὰ τὸ στιχηρὸν τοῦ ἁγίου, ἡ ἀ´ ὥρα καὶ ἀπόλυσις» (κεφ. 91 ΑΤΑΣ)

 

[giorgosgoudi]

Αυτό που από μικροί μαθαίνουμε ότι οι Χαιρετισμοί ξεκίνησαν το προηγούμενο βράδυ πριν την καταστροφή των Αβάρων πολιορκητών, σε ποιο βαθμό ισχύει;

 

[MTheodorakis]

Κατὰ τὸ πασχάλιον χρονικὸν τοῦ ἔτους 630, τὴν νύκτα τῆς Πέμπτης 7 Αὐγούστου 626 ὁ Κεράτιος κόλπος ἦταν γεμάτος ἀμέτρητα ἐχθρικὰ πλοιάρια, τὰ ὁποῖα μόλις πλησίασαν στὴν παραλία τῶν Βλαχερνῶν, ξέσπασε σφοδρὴ καταιγίδα-τυφῶνας καὶ ἀμέσως τὰ βύθισε ὅλα. Τὴν Παρασκευὴ ἡ πολιορκία λύθηκε. Οἱ βαρεῖς Ἄβαροι φεύγοντας προσπάθησαν νὰ κάψουν τὸ ναὸ τῶν Βλαχερνῶν, ἀλλὰ δὲν τὰ κατάφεραν «τοῦ Θεοῦ, τῇ πρεσβείᾳ τῆς ἀχράντου αὐτοῦ Μητρός, οὕτως εὐδοκήσαντος». Τότε ὅλοι ὁμοθυμαδὸν ἔψαλλαν παννυχίδα μὲ τὸν ἀκάθιστο ὕμνο «τῆς κατὰ ἀλήθειαν Δεσποίνης ἡμῶν» τῆς χορηγούσης «τὴν ἐπουράνιον νίκην» «κατὰ βαρβάρων» καὶ «εἰς μνήμην φόβου ἐθνῶν», καθότι «διεσκόρπισεν ὑπερηφάνους διανοίᾳ καρδίας αὐτῶν».

 

[giorgosgoudi]

Με σημερινούς όρους, τι είναι μια παννυχις με ακάθιστο ύμνο;

Επίσης ήταν μια ακολουθία που προϋπήρχε ή δημιουργήθηκε τότε;

 

[MTheodorakis]

Εἶναι μία ἀκολουθία τοῦ παλαιοῦ ᾀσματικοῦ τυπικοῦ (ε' αἰ.), ποὺ προυπῆρχε, ἀλλὰ δὲν προβλέπεται ἤδη ἀπὸ τὰ τυπικὰ τοῦ ιστ' αἰ. καὶ ἑξῆς. Ἀρχικὰ ἦταν ὁλονυκτία, κατὰ τὴν ἐντολὴ «ἀγρυπνεῖτε», καὶ περιελάμβανε πολλὰ ἀντίφωνα. Ἤδη, ὅμως, τὸν η' αἰ. αὐτὰ εἶχαν περισταλεῖ σὲ τρία. Μετὰ τὸν ἀρχαῖο ὕμνο «Ἡ ἀσώματος φύσις τῶν χερουβὶμ...» ψαλλόταν ἀργὰ πλῆρες κοντάκιο καὶ ἀκολουθοῦσε ἡ ἐκτενῆς, ἡ κεφαλοκλισία καὶ ὁ διακονικὸς ἀπολυτικὸς στίχος «Ἐν εἰρήνῃ προέλθωμεν», στὸν ὁποῖο ὁ λαὸς ἀπαντᾶ «Ἐν ὀνόματι Κυρίου».

 

[giorgosgoudi]

Αυτά όσον αφορά την παννυχιδα. Ο Ακάθιστος;

Λογικά αυτός ήταν το κοντάκιο με τους 24 οίκους. Αυτοί προϋπήρχαν; Το υπερμαχω είναι υπερβολικά σχετικό με το γεγονός και αρκετά άσχετο με τους οίκους.

Ο κανόνας πότε εισήλθε σε αυτή την ακολουθία;

 

[MTheodorakis]

Ὁ ἀκάθιστος ἦταν τὸ πλῆρες κοντάκιο ποὺ ἀνέφερα. Σὲ ἄλλες παννυχίδες ψαλλόταν ἄλλα πλήρη κοντάκια.

Τὸ δεύτερο ἐπινίκιο προοίμιο «Τῇ ὑπερμάχῳ...» εἶναι σύγχρονο μὲ τὸ πρῶτο θεολογικὸ «Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς...», καθὼς καὶ οἱ οἶκοι εἶναι ὕμνοι τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ἀλλὰ καὶ εὐχαριστίες, ὅπως οἱ φράσεις «χαῖρε ὡς βροντὴ τοὺς ἐχθροὺς καταπλήττουσα...χαῖρε τῆς βασιλείας τὸ ἀπόρθητον τεῖχος, χαῖρε δι' ἧς ἐγείρονται τρόπαια, χαῖρε δι' ἧς ἐχθροὶ καταπίπτουσι...ἀπὸ πάσης ῥῦσαι συμφορᾶς» τῶν τελευταίων οἴκων τοῦ κοντακίου, ποὺ συντάχθηκε μεταξὺ τῶν κρίσιμων ἐτῶν 624-626 τῆς ἡμετέρας Ῥωμανίας.

Ὀ ἀντίστοιχος χαιρετιστήριος κανόνας Ἰωσήφ τοῦ ὑμνογράφου (+886) πρέπει νὰ εἰσήχθη στὰ τέλη τοῦ θ' αἰ.

 

[giorgosgoudi]

Η ανάγνωση χαιρετισμών στο μικρό Απόδειπνο καθ'όλη τη διάρκεια του έτους είναι πρόσφατη ή αρχαία συνήθεια;

Στην παννυχιδα ας πούμε των παλαιών αιώνων, είχε ο Ακάθιστος συχνή χρήση; Πχ να είναι το στάνταρ κοντάκιο για έως και κάθε μέρα, αν δεν υπήρχε δεσποτική εορτή που να το αντικαθιστά. Ή περιοριζόταν στην εορτή του Ευαγγελισμού;

Παράλληλα βλέπουμε το "ανοίξω το στόμα μου" να είναι οι στάνταρ καταβασίες για κάθε στιγμή που δεν υπάρχουν άλλες.

 

[MTheodorakis]

Ἡ ἀνάγνωση τῶν χαιρετισμῶν καθημερινὰ στὸ μικρὸ ἀπόδειπνο εἶναι πρόσφατη ἁγιορειτικὴ συνήθεια ιη' αἰ. Παλαιὰ ψαλλόταν τὸ Θεοτοκάριο, ἀλλὰ οἱ ἁγιορεῖτες τὸ μετέφεραν μετὰ τὸ «Νῦν ἀπολύεις...».

Ἡ παννυχίδα τοῦ ἀκαθίστου γινόταν μόνο τὸ ἑσπέρας τῆς Παρασκευῆς τῆς ε' ἑβδομάδας τῶν νηστειῶν.

Οἱ γενικὲς καταβασίες «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου...» εἶναι νεώτερη πατριαρχικὴ τάξη τοῦ ιη' αἰ. καὶ δὲν ἀναφέρονται στὰ παλαιὰ τυπικά.