π. Μάξιμος
Γενικός Συντονιστής
Μέ ἀφορμή τό θέμα: Παράλειψη Μηναίου την Τρίτη στον εσπερινό και Τετάρτη και Παρασκευή στον όρθρο της Δ´ εβδομάδος.
Η Γ΄ Κυριακή των νηστειών είναι γνωστή σήμερα με το όνομα «Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως». Κατά την ημέρα αυτή η Εκκλησία θέτει τον τίμιο και ζωοποιό Σταυρό του Κυρίου προς προσκύνηση από τον πιστό λαό. Όπως θα εξεταστεί εν συνεχεία, πρόκειται για εορτή καθιερωθείσα ήδη προ πολλών αιώνων, πιθανόν πριν από τον 8ο αι., και η οποία έχει αποβάλει σε σχεδόν απόλυτο βαθμό τα παλαιά λειτουργικά και εορτολογικά θέματα της ημέρας.
Το παλαιό θέμα της Κυριακής
Όπως και στην περίπτωση των υπολοίπων Κυριακών της Μ. Τεσσαρακοστής, έτσι και σε αυτήν υπάρχει η περίπτωση του διπλού θέματος. Ωστόσο, αξίζει να υπογραμμίσουμε εξ αρχής πως είναι η Κυριακή κατά την οποία συντομότερα από όλες τις άλλες καθιερώθηκε το δεύτερο θέμα, δηλαδή της Σταυροπροσκυνήσεως, το οποίο επικράτησε και διασώθηκε ως τις ημέρες μας.
Σύμφωνα με το Ιεροσολυμιτικό Κανονάριο (7ος αι.)[1], την αρχαία «τυπική διάταξη» της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων, κατά την Γ΄ Κυριακή των νηστειών γινόταν μνεία στην γνωστή παραβολή του Κυρίου περί «Τοῦ Τελώνου καὶ τοῦ Φαρισαίου», όπως αυτή παρουσιάζεται από τον Ευαγγελιστή Λουκά (Λκ. 18, 1-14). Κατά την ίδια πηγή, η αποστολική περικοπή της θείας Λειτουργίας προερχόταν από την προς Ρωμαίους επιστολή του Απ. Παύλου (Ρωμ. 12, 16 – 13, 6), ευρισκόμενη σε πλήρη θεματολογική σχέση με την ευαγγελική[2]. Παρατηρούμε ότι η ρήση του Κυρίου ότι «πᾶς ὁ ὑψῶν ἑαυτὸν ταπεινωθήσεται, ὁ δὲ ταπεινῶν ἑαυτὸν ὑψωθήσεται», σκιαγραφείται ως εντολή και προτροπή από τον Απ. Παύλο ώστε «μὴ τὰ ὑψηλὰ φρονοῦντες, ἀλλὰ τοῖς ταπεινοῖς συνεπαγόμενοι».
Αν και το θέμα αυτό επισκιάστηκε από το νεώτερο, της Σταυροπροσκυνήσεως, φαίνεται όμως πως αμυδρά επιβιώνει, έως και σήμερα. Σημαντικότερη απόδειξη αποτελεί το Δοξαστικό ιδιόμελο των Αίνων της ίδιας Κυριακής:
Δόξα… Ἰδιόμελον τοῦ Τριῳδίου. Ἦχος πλ. δ΄.
«Τὴν ὑψηλόφρονα γνώμην τῶν κακίστων Φαρισαίων ὁ πάντων Κύριος παραβολικῶς ἐκφεύγειν ταύτην ἐδίδαξε καὶ μὴ ὑψηλοφρονεῖν, παρ΄ ὃ δεῖ φρονεῖν, πάντας ἐπαίδευσεν ὑπογραμμὸς καὶ τύπος ὁ αὐτὸς γενόμενος, μέχρι Σταυροῦ καὶ θανάτου, ἑαυτὸν ἐκένωσεν. Εὐχαριστοῦντες οὖν σὺν τῷ Τελώνῃ εἴπωμεν, ὁ παθὼν ὑπὲρ ἡμῶν καὶ ἀπαθὴς διαμείνας Θεὸς τῶν παθῶν ἡμᾶς ῥῦσαι, καὶ σῶσον τὰς ψυχὰς ἡμῶν».
Στο συγκεκριμένο υμνογραφικό κείμενο γίνεται ολοφάνερη η παρουσία του παλαιού θέματος, το οποίο ο Υμνογράφος σαφώς είχε στον νου του όταν το συνέθετε.
Όπως έχει επισημανθεί σε άλλο σημείο, το παλαιό θέμα έχει εξοβελιστεί σε μεγάλο βαθμό από τις ακολουθίες της Κυριακής, για να δώσει χώρο στο νεώτερο. Στις υπόλοιπες ημέρες όμως της εβδομάδος είναι κυρίαρχο. Αυτό συμβαίνει και με το ευαγγελικό θέμα του Τελώνου και του Φαρισαίου. Το βλέπουμε να εμπνέει τον Υμνογράφο του ιδιομέλου των Αποστίχων του δ΄ κατανυκτικού Εσπερινού («ὡς ὁ Τελώνης στενάξας κραυγάζω σοι…φαρισαϊκῆς ὑποκρίσεως ῥῦσαί με…), αλλά να είναι και το επικρατούν θέμα πολλών τροπαρίων ολόκληρης της εβδομάδος.
Επιπλέον, θα πρέπει κανείς να προσθέσει και την ύπαρξη σχετικών αιτήσεων στην εκτενή δέηση που σώζεται στα γεωργιανά χειρόγραφα και απηχεί στην ιεροσολυμιτική αυτή παράδοση. Οι δεήσεις αυτές όπως οι κάτωθι: (α) «ὁ ἐπιβλέψας ἐπὶ τὴν προσευχὴν τῶν ταπεινῶν καὶ μὴ ἐξουδενώσας τὴν δέησιν αὐτῶν», (β) «ὁ εἰσακούσας τοῦ τελώνου καὶ ἐκ τοῦ πλήθους ἁμαρτιῶν [αὐτὸν] ἐλευθερώσας» και (γ) «ὁ δικαιώσας τὸν τελώνην πλεῖον τοῦ φαρισαίου κατὰ τὸ πολὺ ἔλεός σου»[3], δηλώνουν ξεκάθαρα την σχέση τους με την ευαγγελική περικοπή, η οποία συνηθιζόταν να διαβάζεται εκείνη την περίοδο στην εν Ιεροσολύμοις αγία Εκκλησία.
Μαζί με όλα τα παραπάνω, κατά περιόδους και περιοχές εμφανίζονται και άλλα θέματα, τα οποία ως φαίνεται δεν επικράτησαν, είτε λόγω ιστορικών συγκυριών είτε λόγω του ότι δεν είχαν κάτι να προσφέρουν σε αυτήν την προπαρασκευαστική για το Πάσχα περίοδο. Στον σιναϊτικό χφ. κώδικα αρ. 150 του 10ου-11ου αι. [4], η Γ΄ Κυριακή των νηστειών τιτλοφορείται ως Κυριακή «τῆς Σαμαρίτιδος (sic)», με ανάγνωση της αντίστοιχης ευαγγελικής περικοπής (Ιω. 4, 5-42). Παράλληλα προτείνονται και άλλες πολλές ευαγγελικές περικοπές αντ’ αυτής, όπως εκείνη της πρόρρησης του Πάθους και της Αναστάσεως, που ακολουθείται από το αίτημα των υιών Ζεβεδαίου, όπως εκφράστηκε από την μητέρα τους (Μτθ. 20, 17-28).
Γ΄ Κυριακή των Νηστειών (εορτή της Σταυροπροσκυνήσεως) Ιστορικολειτουργική προσέγγιση
Γ΄ Κυριακή των Νηστειών (εορτή της Σταυροπροσκυνήσεως) Ιστορικολειτουργική προσέγγιση Διακόνου Αχιλλέα Πολύζου Η Γ΄ Κυριακή...
www.imstagon.gr
Η Γ΄ Κυριακή των νηστειών είναι γνωστή σήμερα με το όνομα «Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως». Κατά την ημέρα αυτή η Εκκλησία θέτει τον τίμιο και ζωοποιό Σταυρό του Κυρίου προς προσκύνηση από τον πιστό λαό. Όπως θα εξεταστεί εν συνεχεία, πρόκειται για εορτή καθιερωθείσα ήδη προ πολλών αιώνων, πιθανόν πριν από τον 8ο αι., και η οποία έχει αποβάλει σε σχεδόν απόλυτο βαθμό τα παλαιά λειτουργικά και εορτολογικά θέματα της ημέρας.
Το παλαιό θέμα της Κυριακής
Όπως και στην περίπτωση των υπολοίπων Κυριακών της Μ. Τεσσαρακοστής, έτσι και σε αυτήν υπάρχει η περίπτωση του διπλού θέματος. Ωστόσο, αξίζει να υπογραμμίσουμε εξ αρχής πως είναι η Κυριακή κατά την οποία συντομότερα από όλες τις άλλες καθιερώθηκε το δεύτερο θέμα, δηλαδή της Σταυροπροσκυνήσεως, το οποίο επικράτησε και διασώθηκε ως τις ημέρες μας.
Σύμφωνα με το Ιεροσολυμιτικό Κανονάριο (7ος αι.)[1], την αρχαία «τυπική διάταξη» της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων, κατά την Γ΄ Κυριακή των νηστειών γινόταν μνεία στην γνωστή παραβολή του Κυρίου περί «Τοῦ Τελώνου καὶ τοῦ Φαρισαίου», όπως αυτή παρουσιάζεται από τον Ευαγγελιστή Λουκά (Λκ. 18, 1-14). Κατά την ίδια πηγή, η αποστολική περικοπή της θείας Λειτουργίας προερχόταν από την προς Ρωμαίους επιστολή του Απ. Παύλου (Ρωμ. 12, 16 – 13, 6), ευρισκόμενη σε πλήρη θεματολογική σχέση με την ευαγγελική[2]. Παρατηρούμε ότι η ρήση του Κυρίου ότι «πᾶς ὁ ὑψῶν ἑαυτὸν ταπεινωθήσεται, ὁ δὲ ταπεινῶν ἑαυτὸν ὑψωθήσεται», σκιαγραφείται ως εντολή και προτροπή από τον Απ. Παύλο ώστε «μὴ τὰ ὑψηλὰ φρονοῦντες, ἀλλὰ τοῖς ταπεινοῖς συνεπαγόμενοι».
Αν και το θέμα αυτό επισκιάστηκε από το νεώτερο, της Σταυροπροσκυνήσεως, φαίνεται όμως πως αμυδρά επιβιώνει, έως και σήμερα. Σημαντικότερη απόδειξη αποτελεί το Δοξαστικό ιδιόμελο των Αίνων της ίδιας Κυριακής:
Δόξα… Ἰδιόμελον τοῦ Τριῳδίου. Ἦχος πλ. δ΄.
«Τὴν ὑψηλόφρονα γνώμην τῶν κακίστων Φαρισαίων ὁ πάντων Κύριος παραβολικῶς ἐκφεύγειν ταύτην ἐδίδαξε καὶ μὴ ὑψηλοφρονεῖν, παρ΄ ὃ δεῖ φρονεῖν, πάντας ἐπαίδευσεν ὑπογραμμὸς καὶ τύπος ὁ αὐτὸς γενόμενος, μέχρι Σταυροῦ καὶ θανάτου, ἑαυτὸν ἐκένωσεν. Εὐχαριστοῦντες οὖν σὺν τῷ Τελώνῃ εἴπωμεν, ὁ παθὼν ὑπὲρ ἡμῶν καὶ ἀπαθὴς διαμείνας Θεὸς τῶν παθῶν ἡμᾶς ῥῦσαι, καὶ σῶσον τὰς ψυχὰς ἡμῶν».
Στο συγκεκριμένο υμνογραφικό κείμενο γίνεται ολοφάνερη η παρουσία του παλαιού θέματος, το οποίο ο Υμνογράφος σαφώς είχε στον νου του όταν το συνέθετε.
Όπως έχει επισημανθεί σε άλλο σημείο, το παλαιό θέμα έχει εξοβελιστεί σε μεγάλο βαθμό από τις ακολουθίες της Κυριακής, για να δώσει χώρο στο νεώτερο. Στις υπόλοιπες ημέρες όμως της εβδομάδος είναι κυρίαρχο. Αυτό συμβαίνει και με το ευαγγελικό θέμα του Τελώνου και του Φαρισαίου. Το βλέπουμε να εμπνέει τον Υμνογράφο του ιδιομέλου των Αποστίχων του δ΄ κατανυκτικού Εσπερινού («ὡς ὁ Τελώνης στενάξας κραυγάζω σοι…φαρισαϊκῆς ὑποκρίσεως ῥῦσαί με…), αλλά να είναι και το επικρατούν θέμα πολλών τροπαρίων ολόκληρης της εβδομάδος.
Επιπλέον, θα πρέπει κανείς να προσθέσει και την ύπαρξη σχετικών αιτήσεων στην εκτενή δέηση που σώζεται στα γεωργιανά χειρόγραφα και απηχεί στην ιεροσολυμιτική αυτή παράδοση. Οι δεήσεις αυτές όπως οι κάτωθι: (α) «ὁ ἐπιβλέψας ἐπὶ τὴν προσευχὴν τῶν ταπεινῶν καὶ μὴ ἐξουδενώσας τὴν δέησιν αὐτῶν», (β) «ὁ εἰσακούσας τοῦ τελώνου καὶ ἐκ τοῦ πλήθους ἁμαρτιῶν [αὐτὸν] ἐλευθερώσας» και (γ) «ὁ δικαιώσας τὸν τελώνην πλεῖον τοῦ φαρισαίου κατὰ τὸ πολὺ ἔλεός σου»[3], δηλώνουν ξεκάθαρα την σχέση τους με την ευαγγελική περικοπή, η οποία συνηθιζόταν να διαβάζεται εκείνη την περίοδο στην εν Ιεροσολύμοις αγία Εκκλησία.
Μαζί με όλα τα παραπάνω, κατά περιόδους και περιοχές εμφανίζονται και άλλα θέματα, τα οποία ως φαίνεται δεν επικράτησαν, είτε λόγω ιστορικών συγκυριών είτε λόγω του ότι δεν είχαν κάτι να προσφέρουν σε αυτήν την προπαρασκευαστική για το Πάσχα περίοδο. Στον σιναϊτικό χφ. κώδικα αρ. 150 του 10ου-11ου αι. [4], η Γ΄ Κυριακή των νηστειών τιτλοφορείται ως Κυριακή «τῆς Σαμαρίτιδος (sic)», με ανάγνωση της αντίστοιχης ευαγγελικής περικοπής (Ιω. 4, 5-42). Παράλληλα προτείνονται και άλλες πολλές ευαγγελικές περικοπές αντ’ αυτής, όπως εκείνη της πρόρρησης του Πάθους και της Αναστάσεως, που ακολουθείται από το αίτημα των υιών Ζεβεδαίου, όπως εκφράστηκε από την μητέρα τους (Μτθ. 20, 17-28).