"Εν πρώτοις μνήσθητι Κύριε" - Δίπτυχα

[dkalpakidis]

Συνηθίζουμε - κι αυτό έχει το ΕΓΚΟΛΠΙΟΝ ΤΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ- να λέμε "Κύριε ελέησον" σε αυτήν την μνημόνευση του Επισκόπου.
Εμένα μου προκαλεί πάντως εντύπωση το "Κύριε ελέησον".
Γνωρίζει κανείς περισσότερα για το θέμα;
Δε θα ήταν νοηματικά πιο ορθό να συνεχίζει ο Διάκονος την κατακλείδα "Και ων έκαστος κατα διάνοιαν έχει και πάντων και πασών";

 

[MTheodorakis]

«Μνήσθητι, Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν» (Ἰ. Φουντούλη Θεία λειτουργία Ἰακώβου τοῦ ἀδελφοθέου σσ. 66,70).

 

[dkalpakidis]

«Μνήσθητι, Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν» (Ἰ. Φουντούλη Θεία λειτουργία Ἰακώβου τοῦ ἀδελφοθέου σσ. 66,70).

Ευχαριστώ. Γιατί όμως δεν πέρασε στις Βυζαντινές Θείες Λειτουργίες;

 

[π. Μάξιμος]

Τό θέμα ὅπως ἐτέθη ἀπό τόν Δημήτριο, ἄν καταλαβαίνω καλά, ἀφορᾶ στήν ἀπορία του γιά τήν παρεμβολή τοῦ Κύριε, ἐλέησον μεταξύ τοῦ Ἐν πρώτοις μνήσθητι... τοῦ ἱερέως καί τοῦ Καί ὧν ἕκαστος... τοῦ διακόνου. Τοῦ φαίνεται "πιο ορθό να συνεχίζει ο Διάκονος την κατακλείδα "Και ων έκαστος κατα διάνοιαν έχει και πάντων και πασών"", καί τοῦ "προκαλεί πάντως εντύπωση" ἡ παρεμβολή τοῦ Κύριε, ἐλέησον.
Αὐτό τό Κύριε, ἐλέησον ὄντως δέν ὑπάρχει στίς κριτικές ἐκδόσεις τῆς θ. λειτουργίας καί τοῦ Τρεμπέλα καί τοῦ Φουντούλη, καθώς καί σέ ὅλα τά Ἱερατικά. Δέν προβλέπεται τίποτε δηλαδή ἀπό τόν χορό μεταξύ τοῦ Ἐν πρώτοις μνήσθητι... τοῦ ἱερέως καί τοῦ Καί ὧν ἕκαστός... τοῦ διακόνου.
Ὑπάρχει ὅμως στά ἐγκόλπια ἀναγνώστου [καί ψάλτου].
Ὁ Μανόλης (πάντα ἐπιγραμματικός καί περιεκτικότατος) θεώρησε ὅτι ὁ Δημήτριος ἀπορεῖ γιατί νά λέγεται τό Κύριε, ἐλέησον τό ὁποῖο ἐνδεχομένως δέν ταιριάζει νοηματικά, ἐνῶ θά ἔπρεπε νά λέγεται κάτι ἄλλο. Καί τοῦ προσφέρει μιά ἐναλλαγή ἀπό τή λειτουργία τοῦ Ἰακώβου.«Μνήσθητι, Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν» (Ἰ. Φουντούλη Θεία λειτουργία Ἰακώβου τοῦ ἀδελφοθέου σσ. 66,70).
Ὁ Δημήτριος ἀποδέχεται αὐτό, ἄν καί νομίζω δέν ρωτοῦσε αὐτό, καί τόν ἐρωτᾶ γιατί δέν πέρασε αὐτό "στις Βυζαντινές Θείες Λειτουργίες".

Τό Ἐν πρώτοις μνήσθητι Κύριε τοῦ ἀρχιεπισκόπου... εἶναι ἕνα μέρος μιᾶς ὁλόκληρης (λιτανευτικῆς) ἱκεσίας τοῦ ἱερέως πού δέν τήν ἀκοῦμε (καλύπτεται ἀπό τό Θεομητορικό μεγαλυνάριο) πού ὀνομάζεται Δίπτυχα· ἀπαντᾶται ὑπό διαφόρους μορφάς σέ ὅλες τίς λειτουργίες καί ἀποτελεῖται ἀπό σειρά δεήσεων πού ἀρχίζουν μέ τό Μνήσθητι Κύριε...
Ὁ Τρεμπέλας (Αἱ τρεῖς Λειτουργίαι... σελ. 122) παρουσιάζει διάφορες μορφές αὐτῆς τῆς ἱκεσίας ἀπό διάφορες λειτουργίες, ὅπου ὁ λαός μετά ἀπό κάθε Μνήσθητι, Κύριε,... ἀπαντᾶ Κύριε, ἐλέησον.

Ἐμένα μοῦ κάνει ἐντύπωση ἡ ἀπάντηση τοῦ λαοῦ/χοροῦ στό Καὶ ὧν ἕκαστος κατὰ διάνοιαν ἔχει, καὶ πάντων καὶ πασῶν. πού προβλέπεται νά εἶναι Καὶ πάντων καὶ πασῶν.
Τό παλαιό ἐγκόλπιον ἀναγνώστου δίνει ἐναλλακτικές ἀπαντήσεις (ἐκτός τοῦ Καὶ πάντων καὶ πασῶν), τό Κύριε, ἐλέησον ἤ Μνήσθητι, Κύριε.

 

[dkalpakidis]

Μου προκαλεί εντύπωση διότι το "Κύριε ελέησον" συνήθως λέγεται σε Διακονικές αιτήσεις, δεήσεις κλπ...

 

[π. Μάξιμος]

Μου προκαλεί εντύπωση διότι το "Κύριε ελέησον" συνήθως λέγεται σε Διακονικές αιτήσεις, δεήσεις κλπ...

Γι᾿ αὐτό κανονικά δέν ὑπάρχει (ἄν καί τά Δίπτυχα δέηση εἶναι καί πολύ σωστά στίς ἀρχαῖες λειτουργίες.... κλπ δές παραπάνω).
Ἀλλά μπῆκε ἐκεῖ στά ἐγκόλπια γιατί οἱ ψάλτες δέν μπορεῖτε νά μή λέτε κάτι πάντα...
Γιά τό "Καὶ πάντων καὶ πασῶν" τί λέτε;

 

[dkalpakidis]

Γι᾿ αὐτό κανονικά δέν ὑπάρχει (ἄν καί τά Δίπτυχα δέηση εἶναι καί πολύ σωστά στίς ἀρχαῖες λειτουργίες.... κλπ δές παραπάνω).
Ἀλλά μπῆκε ἐκεῖ στά ἐγκόλπια γιατί οἱ ψάλτες δέν μπορεῖτε νά μή λέτε κάτι πάντα...
Γιά τό "Καὶ πάντων καὶ πασῶν" τί λέτε;

Τι να πούμε; Μια επανάληψη της φράσεως του Διακόνου.
Νοηματικά δεν προκαλεί πρόβλημα νομίζω.
Απλά είναι μια επανάληψη!

 

[MTheodorakis]

«Ὑπὲρ τῆς τῶν πάντων ἑνώσεως», «ἵνα πάντες ἕν ὧσι»(Ἰω. ιζ', 21).

 

[Dionysios]

Τό θέμα ὅπως ἐτέθη ἀπό τόν Δημήτριο, ἄν καταλαβαίνω καλά, ἀφορᾶ στήν ἀπορία του γιά τήν παρεμβολή τοῦ Κύριε, ἐλέησον μεταξύ τοῦ Ἐν πρώτοις μνήσθητι... τοῦ ἱερέως καί τοῦ Καί ὧν ἕκαστος... τοῦ διακόνου. Τοῦ φαίνεται "πιο ορθό να συνεχίζει ο Διάκονος την κατακλείδα "Και ων έκαστος κατα διάνοιαν έχει και πάντων και πασών"", καί τοῦ "προκαλεί πάντως εντύπωση" ἡ παρεμβολή τοῦ Κύριε, ἐλέησον.
Αὐτό τό Κύριε, ἐλέησον ὄντως δέν ὑπάρχει στίς κριτικές ἐκδόσεις τῆς θ. λειτουργίας καί τοῦ Τρεμπέλα καί τοῦ Φουντούλη, καθώς καί σέ ὅλα τά Ἱερατικά. Δέν προβλέπεται τίποτε δηλαδή ἀπό τόν χορό μεταξύ τοῦ Ἐν πρώτοις μνήσθητι... τοῦ ἱερέως καί τοῦ Καί ὧν ἕκαστός... τοῦ διακόνου.
Ὑπάρχει ὅμως στά ἐγκόλπια ἀναγνώστου [καί ψάλτου].
.................................................................................................
Ἐμένα μοῦ κάνει ἐντύπωση ἡ ἀπάντηση τοῦ λαοῦ/χοροῦ στό Καὶ ὧν ἕκαστος κατὰ διάνοιαν ἔχει, καὶ πάντων καὶ πασῶν. πού προβλέπεται νά εἶναι Καὶ πάντων καὶ πασῶν.
Τό παλαιό ἐγκόλπιον ἀναγνώστου δίνει ἐναλλακτικές ἀπαντήσεις (ἐκτός τοῦ Καὶ πάντων καὶ πασῶν), τό Κύριε, ἐλέησον ἤ Μνήσθητι, Κύριε.

Νομίζω ὅτι μπορῶ νὰ καταθέσω ἐδῶ κάποιες σκέψεις καὶ παράλληλα ὑπενθυμίσεις, καθὼς πολλὰ ἀπὸ αὐτὰ ἐκτενῶς ἐξετάσθηκαν καὶ σὲ ἄλλα θέματα τοῦ Ψαλτολογίου.
1ον. Εἶναι, νομίζω, καλὴ εὐκαιρία νὰ γίνῃ καὶ ἐδῶ ἡ ὑπενθύμισις-διαπίστωσις ὅτι μετὰ τὸ «᾿Εν πρώτοις μνήσθητι, Κύριε», ἂν δὲν ὑπάρχῃ διάκονος,ἡ φράσις «Καὶ ὧν ἕκαστος κατὰ διάνοιαν ἔχει, καὶ πάντων καὶ πασῶν» δὲν παραλείπεται, ἀλλὰ ἐκφωνεῖται ὑπὸ τοῦ ἱερέως, ὅπως ἀκριβῶς ὁ ἱερεὺς θὰ ἐκφωνήσῃ καὶ τὰ εἰρηνικὰ καὶ τὰ πληρωτικὰ καὶ τὶς ἄλλες αἰτήσεις, ἐνῷ αὐτὰ ὅλα ἀνήκουν κανονικῶς στὸν διάκονο, ὅταν ὑπάρχῃ.
2ον. Στὰ παλαιὰ χειρόγραφα δὲν ὑπάρχει καμμία ἀπάντησις μετὰ τὸ «᾿Εν πρώτοις μνήσθητι», διότι πρόκειται συνήθως γιὰ λειτουργικὰ χειρόγραφα, δηλαδὴ εὐχολόγια ἢ ἱερατικά, ἀπὸ ὅπου κατὰ κανόνα ἀπουσιάζουν πάντα τὰ εἰς τοὺς ψάλτας ἀνήκοντα.
3ον. ᾿Ακόμη σὲ πολλὲς τέτοιες λεπτομέρειες τῆς λειτουργίας (καὶ ἄλλων φυσικὰ ἀκολουθιῶν) δὲν ἔχομε τὴν ἀρχικὴ δομὴ τῆς ἀκολουθίας ἀλλὰ κάποια μεταγενέστερη ἐξέλιξι, ἡ ὁποία δημιουργεῖ καὶ τὴν ἀνάγκη γιὰ «ἀπάντησι» παρὰ τοῦ ψάλτου/λαοῦ. δὲν εἶναι ἄγνωστον σὲ τέτοιες μεταγενέστερες ἐξελίξεις νὰ μὴν ἔχωμε ὁμοιομορφία στὴν ἀπάντησι τοῦ ψάλτου, καὶ συχνὰ δὲν ὑπάρχει μόνον μία σωστὴ ἀπάντησις.
4ον. Τὸ «Κύριε, ἐλέησον» στὴν ἱερατικὴ ἐκφώνησι «᾿Εν πρώτοις μνήσθητι» δείχνει ὅτι καὶ σὲ κάθε ἄλλη αἴτησι ὅπου ἀναφέρεται τὸ ὄνομα τοῦ ἱεράρχου, ὅταν αὐτὸς εἶναι παρὼν στὴν ἀκολουθία, ἡ σωστὴ «ἀναφώνησις»/ἀπάντησις ὑπὸ τῶν ψαλτῶν εἶναι μόνον «Κύριε, ἐλέησον» καὶ ὄχι «Εἰς πολλὰ ἔτη» κ.λπ. (εὐτυχῶς τὸ ὀρθὸν διατηρεῖται καὶ σήμερα στὴν πατριαρχικὴ τάξι.)
5ον. Τὸ Τ.Μ.Ε. εἰς ἀμφοτέρας τὰς περιπτώσεις (μετὰ τὸ «᾿Εν πρώτοις» καὶ μετὰ τὸ «Καὶ ὧν ἕκαστος») ῥητῶς μνημονεύει ὡς ἀπάντησιν τὸ «Κύριε, ἐλέησον», καὶ μόνον. παρὰ ταῦτα νομίζω ὅτι καὶ οἱ ἄλλες δύο ἀπαντήσεις, ἡ συνήθης σήμερον «Καὶ πάντων καὶ πασῶν» ἢ τὸ «Μνήσθητι, Κύριε» εἶναι ἐξίσου ὀρθές. εἰς ὡρισμένας μάλιστα περιπτώσεις ἤκουσα καὶ τὴν σύνθεσιν «Καὶ πάντων καὶ πασῶν μνήσθητι, Κύριε», τὴν ὁποίαν καὶ ἐγὼ σπανίως χρησιμοποιῶ.
6ον. Εἶναι σαφὲς ὅτι μετὰ τὸ «᾿Εν πρώτοις» (ὅσον καὶ μετὰ τὸ «Καὶ ὧν ἕκαστος») δὲν προεβλέπετο τὸ πάλαι καὶ δὲν ἔχει θέσιν τὸ οἱονδήποτε λεγόμενον μεγαλυνάριον πρὸς τιμὴν τῆς ἀγομένης ἑορτῆς ἢ μνήμης ἁγίου. τὸ μόνον λεγόμενον μεγαλυνάριον εἶναι τὸ ἐνωρίτερον ψαλλόμενον θεομητορικὸν «Ἄξιον ἐστὶν» ἢ οἱ ἀντικαθιστῶντες αὐτὸ ὕμνοι.

 

[Dionysios]

Τό Ἐν πρώτοις μνήσθητι Κύριε τοῦ ἀρχιεπισκόπου... εἶναι ἕνα μέρος μιᾶς ὁλόκληρης (λιτανευτικῆς) ἱκεσίας τοῦ ἱερέως πού δέν τήν ἀκοῦμε (καλύπτεται ἀπό τό Θεομητορικό μεγαλυνάριο) πού ὀνομάζεται Δίπτυχα· ἀπαντᾶται ὑπό διαφόρους μορφάς σέ ὅλες τίς λειτουργίες καί ἀποτελεῖται ἀπό σειρά δεήσεων πού ἀρχίζουν μέ τό Μνήσθητι Κύριε...

Συνεχίζοντας στὸ παρὸν θέμα τὴν κατάθεσι κάποιων συμπληρωματικῶν σκέψεων στὰ ὅσα πολὺ σωστὰ καὶ σημαντικὰ καταθέτει ὁ πατὴρ Μάξιμος, ἀναφέρω ἐδῶ ὅτι εἶναι σαφεῖς οἱ ἀρχαῖες μαρτυρίες γιὰ τὸ συγκεκριμένο σημεῖο τῆς λειτουργίας ὅτι ὁλόκληρη αὐτὴ ἡ (λιτανευτικὴ) ἱκεσία τοῦ ἱερέως, ἢ καὶ ἄλλως Δίπτυχα ὀνομαζομένη, ἐλέγετο εἰς ἐπήκοον τοῦ λαοῦ. εἶναι δὲ συγκινητικὸν ὅτι τέτοιες μαρτυρίες ἔχομε καὶ σὲ πρακτικὰ οἰκουμενικῶν συνόδων, ὅπου ἐξετάζονταν οἱ μνημονεύσεις ἐκεῖ τῶν ζώντων καὶ κεκοιμημένων μελῶν τῆς ἐκκλησίας, καὶ ὅπου φαίνεται πόση σημασία ἔδινε ἡ ἀρχαία ἐκκλησία σὲ αὐτὸ τὸ σημεῖο, σχεδὸν δογματικὴ ἀξία, διότι οἱ μὴ μνημονευόμενοι ἐθεωροῦντο ἐν αἱρέσει καὶ ἐκτὸς ἐκκλησίας, εἰδάλλως ἐμνημονεύοντο ὅλα τὰ μέλη ἑκάστης τοπικῆς ἐκκλησίας. δι᾿ αὐτὸ ἐπίσης τὸ σημεῖον μαρτυρεῖ καὶ ὁ ἅγιος ᾿Ιωάννης ὁ χρυσόστομος ὅτι ἀποτελεῖ τὴν λιτωτέρα, ἀρχαιοτέρα, ἁπλουστέρα καὶ ὀρθοτέρα μορφὴ τοῦ μνημοσύνου· δηλαδὴ ἐδῶ, σὲ συγκεκριμένο σημεῖο τῆς εὐχῆς, ἠκούετο ἡ μνημόνευσις τοῦ κεκοιμημένου προσφιλοῦς συγγενοῦς τῶν ἐνοριτῶν καὶ αὐτὸ εἶναι τὸ κύριο μνημόσυνον. [τελικῶς ὅσο καὶ ἂν ξεχωρίζωμε τὰ διάφορα θέματα σὲ διαφορετικὲς ἑνότητες, ὑπάρχει θαυμαστὴ ἀλληλοπεριχώρησις.]

 

[dkalpakidis]

«Ὑπὲρ τῆς τῶν πάντων ἑνώσεως», «ἵνα πάντες ἕν ὧσι»(Ἰω. ιζ', 21).

Αυτό - ειλικρινά - δεν το κατάλαβα.

 

[MTheodorakis]

Εἶναι ἑρμηνεία τῆς γενίκευσης τοῦ μνημοσύνου (μνημόνευσης): «Καὶ πάντων καὶ πασῶν».

 

[Dimitri]

Σχετικά με το μήνυμα 4, μεταφράζω σχόλια του Shota Gugushvili από τα Αγγλικά:

"Αρχίζω με τη Λειτουργία του Αγ. Ιακώβου.

1) Η έκδοση Αποστολικής Διακονίας της Λειτουργίας του Αγ. Ιακώβου αναθέτει το "Μνήσθητι Κύρις ο Θεός ημών" στο λαό και ζητά να επαναλαμβάνεται πολλές φορές σαν απάντηση στις αιτήσεις της Αναφοράς (δές επισύναψη). Παρεμπιπτόντωνς οι αιτήσεις της αναφοράς έχουν περικοπεί δραματικά σε αυτή την έκδοση, αλλά αυτό είναι άλλο θέμα που δεν το εξετάζω εδώ.

2) Για να δούμε ποιά ήταν η ιστορική πρακτική, πρέπει να δούμε στα χειρόγραφα και ειδικά στην κριτική έκδοση του Ελληνικού κειμένου από το Mercier ("La Liturgie de Saint-Jacques", PO, t. 26, fasc. 2, 1950). Αυτή η έκδοση είναι ξεπερασμένη πλέον, γιατί γνωρίζουμε μερικά νέα χειρόγραφα της Λειτουργίας του Αγ. Ιακώβου, αλλά δεν υπάρχει και κάποια καλύτερη ώς τώρα. "Προσφέρομέν σοι, Δέσποτα, και υπέρ των αγίων Σου τόπων..." βρίσκεται στη σελ. 206 και εκεί δεν υπάρχει αναφορά στο κυρίως κείμενο που ακολουθεί την πρώτη παράγραφο του "Μνήσθητι Κύριε ο Θεός ημών". Ούτε αναφέρεται μετά το "Μνήσθητι, Κύριε και των εν αυτή αγίων πατέρων..." (σελ. 207). Το μέλος που αναφέρεται είναι στη σελίδα 214, μετά την εκφώνηση "Εξαιρέτως της Παναγίας και ευλογημένης, αχράντου Δεσποίνης ημών...", αλλά με την οδηγία "Και αποκρίνονται μόνοι οι κληρικοί λέγοντες ώς εν κρυπτώ" (χφ Vaticanus gr. 2282 από τον 9ο αι., το παλαιότερο χφ της Λειτουργίας του Αγ. Ιακώβου), "Ο διάκονος" (Vaticanus Borgianus 24 του 1880, το οποίο όμως είναι αντίγραφο άλλου χφ του 10ου αι.), "Λέγουσιν οι διάκονοι" (Vaticanus gr. 1970 του 13ου αι.), "Οι διάκονοι" (Parisinus gr. 2509 του 15ου αι.). Άρα το "Μνήσθητι, Κύριε ο Θεός ημών" δεν ανήκει στο λαό.

3) Νομίζω δεν στέκει να λέγεται εκφώνως το "Μνήσθητι" και λόγω άλλων στοιχείων επίσης. Πρέπει να υπολογίσουμε τα διακονικά δίπτυχα της Λειτουργίας του Αγ. Ιακώβου από το χφ Sinai Gr. 1040 αντιγραφέν γύρω στα 1166 και δημοσιευθέν στο "Liturgies Eastern and Western", σσ. 501-503 του Brightman (αυτό είναι το παλαιότερο χφ που περιέχει τα διακονικά της Λειτουργίας του Αγ. Ιακώβου). Σε συνδυασμό με τα κείμενα που δημοσίευσε ο Mercier, το συμπέρασμα είναι οτι ενώ ο ιερέας (μυστικώς ή με χαμηλή φωνή, αλλιώς δεν στέκει) διαβάζει τις ευχές της αναφοράς, ο διάκονος εκφωνούσε τα δίπτυχα. Η τάξη είχε ώς εξής: Σε κάποιο σημείο μετά την επίκληση και πρίν το "Εξαιρέτως..." ο διάκονος μνημόνευε τους Πατριάρχες, τον τοπικό επίσκοπο, βασιλείς και γενικά τον κλήρο (ιερείς, διακόνους, διακόνισσες κτλ). Η μορφή της μνημόνευσης είναι τέτοια που το "Μνήσθητι" δεν ταιριάζει σαν απόκριση (Η μνημόνευση αρχίζει με το "Υπερ σωτηρίας ειρήνης ελέους αγάπης διαμονής και αντιλήψεως του αγίου πατρός ημών..."). Μετά το "Εξαιρέτως...". ο διάκονος μνημόνευε τους κεκοιμημένους "Της παναγίας και υπερευλογημένης δεσποίνης ημών Θεοτόκου και αειπαρθένου Μαρίας, του αγίου Ιωάννου του ενδόξου προφήτου προδρόμου και βαπτιστού...". Ο ιερέας εν τω μεταξύ τελείωνε τις ευχές και έφθανε στην εκφώνηση "Εν πρώτοις μνήσθητι, Κύριε, του αγιωτάτου πατρός ημών και πατριάρχου...". Έπειτα ο διάκονος προσέθετε "Και υπέρ ειρήνης και ευσταθίας παντός του κόσμου... και πάντων και πασών" (το κείμενο βρίσκεται και στην έκδοση της Απ. Διακονίας επίσης). Σε αυτό ο λαός απαντούσε "Και πάντων και πασών". Και με αυτό τελειώνει το θέμα για τη Λειτουργία του Αγ. Ιακώβου. Γενικά, δεν πρέπει να συγχέονται οι ευχές της αναφοράς και τα δίπτυχα.

Η Λειτουργία του Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου είναι άλλο θέμα που πρέπει να εξεταστεί ξεχωριστά (αυτό το μήνυμα όμως θα γίνει πολύ μεγάλο αν το κάνω).
Μπορεί όποιος θέλει να διαβάσει το βιβλίο του R. Taft "Τα Δίπτυχα" σχετικά με αυτό. Νομίζω οτι δε χρειάζεται να "εισάγουμε" στη Λειτουργία του Χρυσοστόμου το "Μνήσθητι". Όπως και να έχει, το Κύριε Ελέησον μετά το "Εν πρώτοις..." είναι νεώτερη προσθήκη και δεν γνωρίζω από πού προέρχεται. Η Ελληνική πρακτική του 17ου αι. δεν το περιλαμβάνει όπως τεκμηριώνεται από την περιγραφή της Πατριαρχικής Λειτουργίας της Ιερουσαλήμ από τον Arseny Sukhakov και τη διάταξη της Αρχιερατικής Λειτουργίας του Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Αθανασίου Πατελλάριου. Εκεί ο χορός/λαός δεν αποκρίνεται στο "Εν πρώτοις..." αλλά περιμένει μέχρι ο διάκονος να τελειώσει με τα δίπτυχα και συπληρώνει με το "Και πάντων και πασών". Εάν δεν εκφωνήθηκαν δίπτυχα, νομίζω το "Και πάντων και πασών" πρέπει να ακολουθεί το "Εν πρώτοις..." ή καλύτερα μετά το "Και ών έκαστος κατά διάνοιαν έχει...". Στη Σλαβονική και Γεωργιανή παράδοση αποκρινόμαστε με το "Και πάντων και πασών" στο "Εν πρώτοις.." ακόμα και εάν δεν υπάρχει διάκονος.

Επισυνάπτω σχετικές αναφορές."

 

[π. Μάξιμος]

Α. ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΜΗΝΥΜΑΤΟΣ SHOTA GUGUSHVILI​

Σχετικά με το μήνυμα 4, μεταφράζω σχόλια του Shota Gugushvili από τα Αγγλικά:

Ἀφοῦ εὐχαριστήσω κι ἐγώ τόν ἀγαπητό Δημήτρη γιά τόν κόπο τῆς μεταφράσεως τοῦ μηνύματος, θά ἐκφράσω κατ᾿ ἀρχήν τήν ἀπορία μου γιατί ὅλη αὐτή ἡ ἀπάντηση ἐπικεντρώνεται στό μήνυμα 4 πού εἶναι δικό μου. Ὑποθέτω, καί ἔτσι μοῦ λύνεται ἡ ἀπορία καί καθησυχάζει τό πνεῦμά μου ( κατά τό «ὀργίζεσθε καί μή ἁμαρτάνετε») ὅτι ἤθελε νά πεῖ -τώρα τό λάθος στόν Shota ἤ στόν μεταφράσαντα;- ὅτι ἀπαντᾶ στά μηνύματα ἀπό τό 4 καί κάτω, καθ᾿ ὅσον στό δικό μου μήνυμα συνοψίζω τά 1,2 καί 3 μηνύματα. Δέν θά ὑπῆρχε οὐδείς λόγος νά ἀπαντήσω στό μήνυμα τοῦ κ. Shota καθ᾿ ὅτι κατά τήν ταπεινή μου γνώμη οὐδέν νεώτερον προσφέρει στό θέμα καί στίς ἀπαντήσεις πού ἐδώθησαν ἐπί τοῦ θέματος, ὅπως ἐτέθη ἡ ἐρώτησις. Ἀναγκάζομαι ὅμως νά ἀπαντήσω ἐπειδή τό μόνο πού ἔκανε ὁ κ. Shota εἶναι νά μᾶς παρερμηνεύσει καί, ὡς ἐκ τούτου, νά μᾶς ἀδικήσει, μή γνωρίζοντας προφανῶς καλά ἑλληνικά, ὁδηγηθείς εἰς παρανάγνωσιν.

Shota "Αρχίζω με τη Λειτουργία του Αγ. Ιακώβου.

Τό ὅτι ἐγώ οὐδόλως ἀνεφέρθην στήν λειτουργία τοῦ Ἰακώβου εἶναι ὁλοφάνερο καί ἀποδεικνύει εἰσέτι ὅτι ἐκ σφάλματος ἀπαντᾶ στό μήνυμα 4. Παρά ταῦτα ἐπειδή ἔχω ἀσχοληθεῖ μέ τή λειτουργία τοῦ Ἰακώβου καί τήν ἔχω τελέσει πολλές φορές, πού σημαίνει ἀκόμη καλλίτερη παρατήρηση καί κατανόηση, θά συμμετάσχω στόν προβληματισμό, ἄν καί ἐκτός θέματος.

Shota 1) Η έκδοση Αποστολικής Διακονίας της Λειτουργίας του Αγ. Ιακώβου αναθέτει το "Μνήσθητι Κύριε ο Θεός ημών" στο λαό και ζητά να επαναλαμβάνεται πολλές φορές σαν απάντηση στις αιτήσεις της Αναφοράς (δές επισύναψη). Παρεμπιπτόντωνς οι αιτήσεις της αναφοράς έχουν περικοπεί δραματικά σε αυτή την έκδοση, αλλά αυτό είναι άλλο θέμα που δεν το εξετάζω εδώ.

Πουθενά δέν ἀναφέρθηκε ἡ ἔκδοση τῆς Ἀ.Δ., ἀντιθέτως γίνεται ἀπό τόν Μανόλη παραπομπή στό· Ἰ. Φουντούλη. Θεία λειτουργία Ἰακώβου τοῦ ἀδελφοθέου. Καί σ᾿ αὐτήν τήν ἔκδοση στηριζόμεθα, ἄν καί ἔχουμε ὑπ᾿ ὄψιν μας καί τά προσφάτως ἀνακαλυφθέντα Σιναϊτικά χειρόγραφα.

Shota 2) Για να δούμε ποιά ήταν η ιστορική πρακτική, πρέπει να δούμε στα χειρόγραφα και ειδικά στην κριτική έκδοση του Ελληνικού κειμένου από το Mercier ("La Liturgie de Saint-Jacques", PO, t. 26, fasc. 2, 1950). Αυτή η έκδοση είναι ξεπερασμένη πλέον, γιατί γνωρίζουμε μερικά νέα χειρόγραφα της Λειτουργίας του Αγ. Ιακώβου, αλλά δεν υπάρχει και κάποια καλύτερη ώς τώρα. "Προσφέρομέν σοι, Δέσποτα, και υπέρ των αγίων Σου τόπων..." βρίσκεται στη σελ. 206 και εκεί δεν υπάρχει αναφορά στο κυρίως κείμενο που ακολουθεί την πρώτη παράγραφο του "Μνήσθητι Κύριε ο Θεός ημών". Ούτε αναφέρεται μετά το "Μνήσθητι, Κύριε και των εν αυτή αγίων πατέρων..." (σελ. 207). Το μέλος που αναφέρεται είναι στη σελίδα 214, μετά την εκφώνηση "Εξαιρέτως της Παναγίας και ευλογημένης, αχράντου Δεσποίνης ημών...", αλλά με την οδηγία "Και αποκρίνονται μόνοι οι κληρικοί λέγοντες ώς εν κρυπτώ" (χφ Vaticanus gr. 2282 από τον 9ο αι., το παλαιότερο χφ της Λειτουργίας του Αγ. Ιακώβου), "Ο διάκονος" (Vaticanus Borgianus 24 του 1880, το οποίο όμως είναι αντίγραφο άλλου χφ του 10ου αι.), "Λέγουσιν οι διάκονοι" (Vaticanus gr. 1970 του 13ου αι.), "Οι διάκονοι" (Parisinus gr. 2509 του 15ου αι.). Άρα το "Μνήσθητι, Κύριε ο Θεός ημών" δεν ανήκει στο λαό.

Στηριζόμενοι στήν κριτική ἔκδοση τοῦ Ἰω. Φουντούλη γνωρίζουμε σαφέστερη διάρθωση τῆς συγκεκριμένης λειτουργίας, πού διόρθωσε ὡς πρός αὐτό τήν κριτική ἔκδοση τοῦ ἑλληνικοῦ κειμένου ἀπό τόν Β. Mercier (πού εἶναι ἡ πιστότερη), ὥστε νά μήν ἰσχύει σήμερα ἡ παραπάνω σειρά. Ἐπίσης γνωρίζουμε πολύ καλά ὅτι ὁ ἀρχικός πυρήνας αὐτῆς τῆς Λειτουργίας δέν εἶναι εὔκολο νά προσδιορισθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή ἡ θ. λειτουργία τοῦ Ἰακώβου ἔχει δεχθεῖ πάμπολλες ἐπιδράσεις ἀπό τίς βυζαντινές λειτουργίες, ὅπως τό Ἐν πρώτοις μνήσθητι καί τό Ἐξαιρέτως. Αὐτά εἶναι τῶν βυζαντινῶν λειτουργιῶν καί ὄχι τῆς τοῦ Ἰακώβου. Ἐπίσης μεταγενέστερη εἶναι καί ἡ μυστικῶς ὑπό τοῦ ἱερέως/ἀρχιερέως ἐκφορά τοῦ μέρους αὐτοῦ τῆς Ἀναφορᾶς πού λέγεται Δίπτυχα ἀντί τοῦ ἀρχικοῦ εἰς ἐπήκοον, ὅπως γράφει καί ὁ Διονύσιος.

Shota 3) Νομίζω δεν στέκει να λέγεται εκφώνως το "Μνήσθητι" και λόγω άλλων στοιχείων επίσης. Πρέπει να υπολογίσουμε τα διακονικά δίπτυχα της Λειτουργίας του Αγ. Ιακώβου από το χφ Sinai Gr. 1040 αντιγραφέν γύρω στα 1166 και δημοσιευθέν στο "Liturgies Eastern and Western", σσ. 501-503 του Brightman (αυτό είναι το παλαιότερο χφ που περιέχει τα διακονικά της Λειτουργίας του Αγ. Ιακώβου). Σε συνδυασμό με τα κείμενα που δημοσίευσε ο Mercier, το συμπέρασμα είναι οτι ενώ ο ιερέας (μυστικώς ή με χαμηλή φωνή, αλλιώς δεν στέκει) διαβάζει τις ευχές της αναφοράς, ο διάκονος εκφωνούσε τα δίπτυχα. Η τάξη είχε ώς εξής: Σε κάποιο σημείο μετά την επίκληση και πρίν το "Εξαιρέτως..." ο διάκονος μνημόνευε τους Πατριάρχες, τον τοπικό επίσκοπο, βασιλείς και γενικά τον κλήρο (ιερείς, διακόνους, διακόνισσες κτλ). Η μορφή της μνημόνευσης είναι τέτοια που το "Μνήσθητι" δεν ταιριάζει σαν απόκριση (Η μνημόνευση αρχίζει με το "Υπερ σωτηρίας ειρήνης ελέους αγάπης διαμονής και αντιλήψεως του αγίου πατρός ημών..."). Μετά το "Εξαιρέτως...". ο διάκονος μνημόνευε τους κεκοιμημένους "Της παναγίας και υπερευλογημένης δεσποίνης ημών Θεοτόκου και αειπαρθένου Μαρίας, του αγίου Ιωάννου του ενδόξου προφήτου προδρόμου και βαπτιστού...". Ο ιερέας εν τω μεταξύ τελείωνε τις ευχές και έφθανε στην εκφώνηση "Εν πρώτοις μνήσθητι, Κύριε, του αγιωτάτου πατρός ημών και πατριάρχου...". Έπειτα ο διάκονος προσέθετε "Και υπέρ ειρήνης και ευσταθίας παντός του κόσμου... και πάντων και πασών" (το κείμενο βρίσκεται και στην έκδοση της Απ. Διακονίας επίσης). Σε αυτό ο λαός απαντούσε "Και πάντων και πασών". Και με αυτό τελειώνει το θέμα για τη Λειτουργία του Αγ. Ιακώβου. Γενικά, δεν πρέπει να συγχέονται οι ευχές της αναφοράς και τα δίπτυχα.

Ἐπαναλαμβάνοντας ὡς ἀπάντησή μου καί εἰς αὐτήν τήν παράγραφο τίς παραπάνω παρατηρήσεις μου, ἐρχόμαστε στό σημεῖο τῆς παρερμηνείας, ὅπου ὁ κ. Shota μᾶς κατηγορεῖ ὅτι συγχέουμε τίς εὐχές τῆς Ἀναφορᾶς μέ τά δίπτυχα. Ὅταν γράφω ἐγώ (καί ὁ Διονύσιος πεντακάθαρα) Δίπτυχα ὡς μέρος τῆς ἰκεσίας τοῦ ἱερέως, ἀφενός ἐννοῶ μέ τήν λέξη (λιτανευτική) ἰκεσία τίς εὐχές τῆς Ἀναφορᾶς, ἀφετέρου χαρακτηρίζω τό μέρος αὐτό τῆς Ἀναφορᾶς πού εἶναι πασίγνωστο ὅτι καλεῖται Δίπτυχα. Ἄλλα μέρη τῆς Ἀναφορᾶς, ὡς γνωστόν, εἶναι ὁ Πρόλογος, ἡ Διήγησις, οἱ Ἱδρυτικοί Λόγοι, ἡ Ἐπίκλησις. Ὁ κ. Shota συνεπῶς ἀδίκως μᾶς προσάπτει τήν αἰτίασιν ὅτι συγχέουμε τίς εὐχές τῆς Ἀναφορᾶς μέ τά διακονικά δίπτυχα. Πάντως ὅσα αἰτήματα τῶν ἱερατικῶν διπτύχων τῆς εὐχῆς τῆς ἀναφορᾶς ἄρχονται μέ τό «Μνήσθητι, Κύριε, ...» ( καί εἶναι πολλά) ἡ ἀπάντηση τοῦ λαοῦ/χοροῦ εἶναι «Μνήσθητι, Κύριε, ὁ Θεὸς ἡμῶν.»

Shota Η Λειτουργία του Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου είναι άλλο θέμα που πρέπει να εξεταστεί ξεχωριστά (αυτό το μήνυμα όμως θα γίνει πολύ μεγάλο αν το κάνω).
Μπορεί όποιος θέλει να διαβάσει το βιβλίο του R. Taft "Τα Δίπτυχα" σχετικά με αυτό. Νομίζω οτι δε χρειάζεται να "εισάγουμε" στη Λειτουργία του Χρυσοστόμου το "Μνήσθητι". Όπως και να έχει, το Κύριε Ελέησον μετά το "Εν πρώτοις..." είναι νεώτερη προσθήκη και δεν γνωρίζω από πού προέρχεται. Η Ελληνική πρακτική του 17ου αι. δεν το περιλαμβάνει όπως τεκμηριώνεται από την περιγραφή της Πατριαρχικής Λειτουργίας της Ιερουσαλήμ από τον Arseny Sukhakov και τη διάταξη της Αρχιερατικής Λειτουργίας του Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Αθανασίου Πατελλάριου. Εκεί ο χορός/λαός δεν αποκρίνεται στο "Εν πρώτοις..." αλλά περιμένει μέχρι ο διάκονος να τελειώσει με τα δίπτυχα και συπληρώνει με το "Και πάντων και πασών". Εάν δεν εκφωνήθηκαν δίπτυχα, νομίζω το "Και πάντων και πασών" πρέπει να ακολουθεί το "Εν πρώτοις..." ή καλύτερα μετά το "Και ών έκαστος κατά διάνοιαν έχει...". Στη Σλαβονική και Γεωργιανή παράδοση αποκρινόμαστε με το "Και πάντων και πασών" στο "Εν πρώτοις.." ακόμα και εάν δεν υπάρχει διάκονος.

Εὐχαριστοῦμε γιά ὅλ᾿ αὐτά, ἀλλά ἤδη ἀκριβῶς ἐπισημάνθηκαν στά προηγούμενα μηνύματα. Στήν Ἑλληνική παράδοση πάντοτε λέγεται τό Καὶ ὧν ἕκαστος κατὰ διάνοιαν ἔχει, καὶ πάντων καὶ πασῶν. κι ἄν ἀκόμη δέν λειτουργεῖ διάκονος ὅπως ἔγραψε ὁ Διονύσιος.

Β. «ΚΑΙ ΠΑΝΤΩΝ ΚΑΙ ΠΑΣΩΝ»​

Μ. Θεοδωράκης: «Ὑπὲρ τῆς τῶν πάντων ἑνώσεως», «ἵνα πάντες ἕν ὧσι»(Ἰω. ιζ', 21).
Δ. Καλπακίδης: Αυτό - ειλικρινά - δεν το κατάλαβα.
Μ. Θεοδωράκης: Εἶναι ἑρμηνεία τῆς γενίκευσης τοῦ μνημοσύνου (μνημόνευσης): «Καὶ πάντων καὶ πασῶν».

Αὐτό πού ἐμεῖς δέν τολμήσαμε νά κάνουμε τό ἔπραξε ὁ Δ. Καλπακίδης, δηλαδή νά ὁμολογήσουμε ὅτι δέν κατανοήσαμε τόν Μανόλη Θεοδωράκη. Πρέπει ὅμως τώρα νά ὁμολογήσω, ὅτι ὁ Μανόλης ἔγινε ἀφορμή νά κατανοήσουμε συνήθη διατύπωση τῆς θ. λειτουργίας, πού συνήθως —δυστυχῶς καί ἀπό ὡρισμένες ἑρμηνεῖες τῆς θ. λειτουργίας— δέν κατανοεῖται ἤ παρερμηνεύεται.

«καί τῆς τῶν πάντων ἑνώσεως»​

Εἰρηνικά: «Ὑπέρ τῆς εἰρήνης τοῦ σύμπαντος κόσμου, εὐσταθείας τῶν ἁγίων τοῦ Θεοῦ Ἐκκλησιῶν, καί τῆς τῶν πάντων ἑνώσεως, τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν.»
Δίπτυχα Διακονικά: «... τοῦ καὶ προσκομίζοντος τὰ τίμια καὶ ἅγια Δῶρα ταῦτα Κυρίῳ τῷ Θεῷ ἡμῶν ὑπὲρ εἰρήνης καὶ καταστάσεωςτοῦ σύμπαντος κόσμου, εὐσταθείας τῶν ἁγίων τοῦ Θεοῦ Ἐκκλησιῶν, καί τῆς τῶν πάντων ἑνώσεως, σωτηρίας τε καὶ ἀντιλήψεως τοῦ περιεστῶτος λαοῦ, καὶ ὧν ἕκαστος κατὰ διάνοιαν ἔχει, καὶ πάντων καὶ πασῶν.»
Τό «καί τῆς τῶν πάντων ἑνώσεως» δέν ἀναφέρεται στήν ἕνωση τῶν ἐκκλησιῶν, ὅπως παρερμηνεύεται, καί πῶς ἦταν δυνατόν νά ἐννοεῖται αὐτό στή μία ἀδιαίρετο Ἐκκλησία. Ἀλλά καί ἡ διατύπωσις θά ἦτο· «καὶ τῆς ἑνώσεως αὐτῶν» ἤ «καὶ τῆς ἑνώσεως πασῶν». Ὅπως στή λειτουργία τοῦ Ἰακώβου ὑπάρχει ἡ διακονική δέηση «῾Υπὲρ τῆς εἰρήνης τοῦ σύμπαντος κόσμου καὶ ἑνώσεως πασῶν τῶν ἁγίων τοῦ Θεοῦ ᾿Εκκλησιῶν τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν.»
Τό «καί τῆς τῶν πάντων ἑνώσεως» ἀναφέρεται στήν ἕνωση τῶν πάντων ἀνθρώπων μέσα στήν ἀλήθεια τοῦ Κυρίου καί Θεοῦ διά τῆς εἰρήνης Αὐτοῦ, γιά νά ἐπικρατήσει ἡ εἰρήνη τοῦ Θεοῦ στόν σύμπαντα κόσμον. (Ἱερομ. Γρηγορίου, Ἡ Θεία Λειτουργία, σελ. 149)
«...ἀνεχόμενοι ἀλλήλων ἐν ἀγάπῃ, σπουδάζοντες τηρεῖν τὴν ἑνότητα τοῦ Πνεύματος ἐν τῷ συνδέσμῳ τῆς εἰρήνης. ἓν σῶμα καὶ ἓν Πνεῦμα, καθὼς καὶ ἐκλήθητε ἐν μιᾷ ἐλπίδι τῆς κλήσεως ὑμῶν· εἷς Κύριος, μία πίστις, ἓν βάπτισμα· εἷς Θεὸς καὶ πατὴρ πάντων, ὁ ἐπὶ πάντων, καὶ διὰ πάντων, καὶ ἐν πᾶσιν ἡμῖν.» (Ἐφεσ. δ΄, 2-6)
«Μνήσθητι, Κύριε, τῆς Ἁγίας σου Καθολικῆς καὶ Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας, τῆς ἀπὸ περάτων ἕως περάτων τῆς οἰκουμένης, καὶ εἰρήνευσον αὐτήν... παῦσον τὰ σχίσματα τῶν Ἐκκλησιῶν, σβέσον τὰ φρυάγματα τῶν ἐθνῶν, τὰς τῶν αἱρέσεων ἐπαναστάσεις ταχέως κατάλυσον, τῇ δυνάμει τοῦ Ἁγίου σου Πνεύματος. Πάντας ἡμᾶς πρόσδεξαι εἰς τὴν βασιλείαν σου, υἱούς φωτὸς καὶ υἱοὺς ἡμέρας ἀναδείξας, τὴν σὴν εἰρήνην, καὶ τὴν σὴν ἀγάπην χάρισαι ἡμῖν, Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν· πάντα γὰρ ἀπέδωκας ἡμῖν.» (Μ. Βασίλειος, Θ. Λειτουργία, Δίπτυχα)

Ἀναφορικά τώρα μέ τήν ἀπάντηση τοῦ λαοῦ/χοροῦ στό «Καὶ ὧν ἕκαστος κατὰ διάνοιαν ἔχει, καὶ πάντων καὶ πασῶν» πού προβλέπεται νά εἶναι τελικά «Καὶ πάντων καὶ πασῶν», ἔχω μιά ὑποψία περί τοῦ γιατί, ἡ ὁποία, ὅμως, δέν εἶναι τοῦ παρόντος, χρόνου καί τόπου.

 

[Dimitri]

[ΔΚ: Μεταφράζω την απάντηση του Shota Gugushvili με λίγη καθυστέρηση.]

Έκανα λάθος που δεν απάντησα σημείο πρός σημείο πρωτύτερα. Στην απάντησή μου δεν είναι ξεκάθαρο ποιό μέρος αφορά σε ποιό μήνυμα. Το μέρος σχετικά με το "Μνήσθητι Κύριε" αφορά τη γνώμη του Μ. Θεοδωράκη, που περιληπτικά ανέφερε ο π. Μάξιμος. Σχετικά με άλλα που αναφέρθηκαν στο μήνυμα #14.

1) Πουθενά δέν ἀναφέρθηκε ἡ ἔκδοση τῆς Ἀ.Δ., ἀντιθέτως γίνεται ἀπό τόν Μανόλη παραπομπή στό· Ἰ. Φουντούλη. Θεία λειτουργία Ἰακώβου τοῦ ἀδελφοθέου.

Ο Φουντούλης έχει επίσης το "Μνήσθητι Κύριε..." από το λαό, αν και σε διαφορετική μορφή από την έκδοση της Αποστολικής Διακονίας. Ήθελα να πώ οτι το "Μνήσθητι Κύριε..." δεν ανήκει στο λαό και μάλλον ούτε λεγόταν κάν εκφώνως. Παρέθεσα την έκδοση που είχα σε ηλεκτρονική μορφή που έτυχε να είναι αυτή της Αποστολικής Διακονίας. Σε κάθε περίπτωση, το κείμενο των αιτήσεων της Αναφοράς και τα διακονικά δίπτυχα όπως βρίσκονται στην έκδοση του Φουντούλη είναι αποτέλεσμα των δικών του επεμβάσεων τις οποίες κάνει χωρίς καμία αναφορά στα χειρόγραφα (δείτε Κείμενα Λειτουργικής, Τεύχος Γ', Θεσσαλονίκη, 2005, σ. 80).

2) Στηριζόμενοι στήν κριτική ἔκδοση τοῦ Ἰω. Φουντούλη γνωρίζουμε σαφέστερη διάρθωση τῆς συγκεκριμένης λειτουργίας, πού διόρθωσε ὡς πρός αὐτό τήν κριτική ἔκδοση τοῦ ἑλληνικοῦ κειμένου ἀπό τόν Β. Mercier (πού εἶναι ἡ πιστότερη), ὥστε νά μήν ἰσχύει σήμερα ἡ παραπάνω σειρά.

Δεν γνωρίζω με ποιά έννοια ο π. Μάξιμος χρησιμοποιεί την "κριτική έκδοση" αλλά για μένα η έκδοση του Φουντούλη δεν είναι κριτική. Για μένα κριτική έκδοση σημαίνει μία ακαδημαϊκή έκδοση με κριτικό περιεχόμενο (σχόλια που δίνουν διαφορετικές εκδοχές σε διαφορετικά χειρόγραφα). Η έκδοση του Φουντούλη είναι "πρακτική". Ακριβώς όπως η έκδοση της λειτουργίας του Αγ. Μάρκου είναι πρακτική (εδώ δεν είχε κάποιον προηγούμενο όπως ο Μercier του οποίου την κριτική έκδοση θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει). Παρεμπιπτόντως, ένα πρόβλημα με το έργο του Φουντούλη είναι οτι συχνά δεν δουλεύει με τα χειρόγραφα απευθείας αλλά χρησιμοποιεί εκδόσεις άλλων. Στην περίπτωση της λειτουργίας του Αγ. Μάρκου χρησιμοποίησε κυρίως το "Liturgies Eastern and Western" του Brightman. Πάντως, αυτή η έκδοση περιέχει διάφορες παρερμηνείες τις οποίες απαριθμεί ο G. Cumming στο " The Liturgy of St. Mark", Ρώμη, 1992, σελ. 67. Ο Φουντούλης αναπαράγει αυτές τις λάθος ερμηνείες επειδή δεν εξέτασε το χφ. Vatican gr 1970. Ακόμα χειρότερα είναι τα πράγματα με την ανακατασκευή από το Φουντούλη της προηγιασμένης Λειτουργίας του Αγ. Ιακώβου, αλλά από άλλη πλευρά. Εδώ χρησιμοποίησε τα αρχικά χειρόγραφα και δεν βασίστηκε σε υπάρχουσες εκδόσεις, αλλά η ανακατασκευή του είναι λανθασμένη. Οι Ελληνικές πηγές έχουν διατηρήσει τα διακονικά και κάποιες ενδείξεις του τυπικού αυτής της Λειτουργίας (χφ Sinai gr 1040 και χφ. Άγιος Σταυρός 43). Δεν υπάρχει Ελληνικό χειρόγραφο που να περιέχει τις ευχές του ιερέως. Ο Φουντούλης (ακολουθώντας τον Brightman σε αυτό) παρέχει τα ελλείποντα μέρη από τη Λειτουργία του Αγ. Ιακώβου. Παρολαυτά, αδικαιολόγητα παρέβλεψε το γεγονός οτι υπάρχει η Γεωργιανή μετάφραση της Λειτουργίας η οποία εκδόθηκε (με συνοδευτική μετάφραση στα Λατινικά που υποθέτω οτι ο Φουντούλης γνώριζε) στο Liturgiae Ibericae Antiquiores, CSCO 122-123, Louvain, 1950 από το M. Tarchnisvili σύμφωνα με το χφ 10ου αιώνος αρχικά από το Σινά αλλά τώρα φυλασσόμενο στο Γκράτς (Graz). Ο Tarchnisvili επίσης αφιερώνει σε αυτή τη Λειτουργία ένα σύντομο άρθρο στο Archiv fur Liturgiewissenschaft του 1952. Επιπροσθέτως, αυτή η Λειτουργία και η πιθανή της σχέση με τα διακονικά από το Sinai gr 1040 αναφέρθηκε στο άρθρο του A. Jacob στο Le Museon το 1962 (το άρθρο αναφέρεται στη Γεωργιανή μετάφραση της Λειτουργίας του Χρυσοστόμου και επομένως αυτό το θέμα δεν παρουσιάζεται εκτενώς). Και η σειρά CSCO και οι δύο επιθεωρήσεις είναι αρκετά γνωστές επομένως είναι δύσκολο να εννοήσω πώς ο Φουντούλης τις αγνοούσε ώς το θάνατό του. Το ποιό πρόσφατο άρθρο πάνω σε αυτή τη Λειτουργία, που επίσης λαμβάνει υπόψην τη Γεωργιανή μετάφραση, είναι από το S. Verhelst στο Orientalia Christiana Periodica του 1995 (το οποίο επίσης ο Φουντούλης φαίνεται να αγνοούσε). Μελετώντας τη Γεωργιανή μετάφραση βλέπουμε οτι αν και όντως πολλές ευχές είναι παρμένες από τη Λειτουργία του Αγ. Ιακώβου, αυτό δεν είναι αλήθεια για το σύνολο των ευχών και από την ανακατασκευή του Φουντούλη λείπουν μερικές ευχές που βρίσκονται στη Γεωργιανή μετάφραση. Τώρα, με δεδομένη τη φήμη και το κύρος του Φουντούλη στην Ελλάδα, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς οτι κανείς θα σταματούσε να τελεί τη Λειτουργία του Αγ. Ιακώβου όπως ανακατασκευάστηκε από το Φουντούλη, ακόμα και αν η ανακατασκευή δεν είναι σωστή. Εάν κανείς θέλει ακριβείς αναφορές και ψηφιοποιημένα αντίγραφα των άρθρων μπορώ να τα στείλω.

3) Ἐπίσης γνωρίζουμε πολύ καλά ὅτι ὁ ἀρχικός πυρήνας αὐτῆς τῆς Λειτουργίας δέν εἶναι εὔκολο νά προσδιορισθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή ἡ θ. λειτουργία τοῦ Ἰακώβου ἔχει δεχθεῖ πάμπολλες ἐπιδράσεις ἀπό τίς βυζαντινές λειτουργίες, ὅπως τό Ἐν πρώτοις μνήσθητι καί τό Ἐξαιρέτως. Αὐτά εἶναι τῶν βυζαντινῶν λειτουργιῶν καί ὄχι τῆς τοῦ Ἰακώβου.

Τα δύο τελευταία μπορεί να είναι δάνεια από τις Βυζαντινές Λειτουργίες αλλά δεν υπάρχει
απόδειξη για αυτό με την αυστηρή έννοια. Το "Εξαιρέτως" εισήχθη στην Κωνσταντινούπολη από τον Πατριάρχη Γερμανό τον 5ο αιώνα κατ'αίτηση του αυτοκράτορα Λέοντος και σαν αντίδραση στην άρνηση του Πατριάρχη Μαρτυρίου Αντιοχείας να ονομάσει τη Μαρία Θεοτόκο. Δεν είναι ξεκάθαρο εάν η Λειτουργία του Αγ. Ιακώβου το πήρε κατευθείαν από τις Βυζαντινές Λειτουργίες και πότε ακριβώς το πήρε. Ο λόγος που εισήχθη η εκφώνηση αυτή ήταν αρκετά σημαντικός για να χρησιμοποιηθεί και από τα Πατριαρχεία εκτός Κωνσταντινουπόλεως.

4) Ἐπίσης μεταγενέστερη εἶναι καί ἡ μυστικῶς ὑπό τοῦ ἱερέως/ἀρχιερέως ἐκφορά τοῦ μέρους αὐτοῦ τῆς Ἀναφορᾶς πού λέγεται Δίπτυχα ἀντί τοῦ ἀρχικοῦ εἰς ἐπήκοον, ὅπως γράφει καί ὁ Διονύσιος.

Ιστορικά, αυτό το μέρος της αναφοράς δεν λεγόταν "δίπτυχα", ένας όρος που χρησιμοποιούνταν για τα διακονικά δίπτυχα (βλ. R. Taft, A History of the Liturgy of St. John Chrysostom, Volume IV, The Diptychs. Rome, 1991, p. 6), άσχετα με τη σύγχρονη Ελληνική ορολογία. Στη Δυτική ορολογία χρησιμοποιείται ο όρος "anaphoral intercessions" [αιτήσεις της αναφοράς] που αναφέρεται στην αναφορά και "diptychs" που αναφέρεται στα διακονικά δίπτυχα. Επομένως, στο προηγούμενο μήνυμά μου δεν υπεννόησα οτι ο π. Μάξιμος δεν καταλάβαινε τη διαφορά ανάμεσα στην αναφορά και τα διακονικά δίπτυχα. Απλά ήθελα να πώ οτι δεν πρέπει να συγχέουμε την ορολογία. Τώρα, όσον αφορά την εκφώνως ανάγνωση της αναφοράς αυτό είναι εκτός θέματος εδώ. Σε όλες ανεξαιρέτως τις Ανατολικές λειτουργικές παραδόσεις είχαμε τα διακονικά δίπτυχα που είτε προηγούνταν της αναφοράς είτε την συνόδευαν. Ο Taft συγκέντρωσε μαρτυρίες από πατερικές και λειτουργικές πηγές. Η κατάργηση των διπτύχων δεν δικαιολογείται. Το πώς λέγονταν στην Ιερουσαλήμ του 5ου αιώνα και τί ακριβώς λεγόταν δεν μπορούμε να ανακατασκευάσουμε. Πρέπει να δεχτούμε οτι μας δίνουν οι χειρόγραφες πηγές και αυτό είναι η μυστική ανάγνωση από έναν ιερέα την ώρα που ο διάκονος εκφωνεί τα δίπτυχα.

 

[π. Μάξιμος]

Εὐχαριστοῦμε τόν ἀγαπητό Shota Gugushvili γιά τήν ἀπάντηση καί τίς ἐξηγήσεις καί σένα Δημήτρη γιά τόν κόπο τῆς μετάφρασης καί τῆς ὅλης διαδικασίας τώρα καί πρίν καί μετά...
Ὁπωσδήποτε ἡ διαφορά γλώσσας δημιουργεῖ δυσκολίες στήν κατανόηση ἀμφοτέρωθεν.
Ἐδῶ δημιουργεῖται δυσκολία κατανόησης ὅταν μιλᾶμε τήν ἴδια γλῶσσα...
Πάντως καί πάλι πολλές εὐχαριστίες !

Shota : Ο Φουντούλης έχει επίσης το "Μνήσθητι Κύριε..." από το λαό, αν και σε διαφορετική μορφή από την έκδοση της Αποστολικής Διακονίας. Ήθελα να πώ οτι το "Μνήσθητι Κύριε..." δεν ανήκει στο λαό και μάλλον ούτε λεγόταν κάν εκφώνως. Παρέθεσα την έκδοση που είχα σε ηλεκτρονική μορφή που έτυχε να είναι αυτή της Αποστολικής Διακονίας. Σε κάθε περίπτωση, το κείμενο των αιτήσεων της Αναφοράς και τα διακονικά δίπτυχα όπως βρίσκονται στην έκδοση του Φουντούλη είναι αποτέλεσμα των δικών του επεμβάσεων τις οποίες κάνει χωρίς καμία αναφορά στα χειρόγραφα (δείτε Κείμενα Λειτουργικής, Τεύχος Γ', Θεσσαλονίκη, 2005, σ. 80).
Δεν γνωρίζω με ποιά έννοια ο π. Μάξιμος χρησιμοποιεί την "κριτική έκδοση" αλλά για μένα η έκδοση του Φουντούλη δεν είναι κριτική. Για μένα κριτική έκδοση σημαίνει μία ακαδημαϊκή έκδοση με κριτικό περιεχόμενο (σχόλια που δίνουν διαφορετικές εκδοχές σε διαφορετικά χειρόγραφα). Η έκδοση του Φουντούλη είναι "πρακτική". Ακριβώς όπως η έκδοση της λειτουργίας του Αγ. Μάρκου είναι πρακτική (εδώ δεν είχε κάποιον προηγούμενο όπως ο Μercier του οποίου την κριτική έκδοση θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει). Παρεμπιπτόντως, ένα πρόβλημα με το έργο του Φουντούλη είναι οτι συχνά δεν δουλεύει με τα χειρόγραφα απευθείας αλλά χρησιμοποιεί εκδόσεις άλλων. Στην περίπτωση της λειτουργίας του Αγ. Μάρκου χρησιμοποίησε κυρίως το "Liturgies Eastern and Western" του Brightman. Πάντως, αυτή η έκδοση περιέχει διάφορες παρερμηνείες τις οποίες απαριθμεί ο G. Cumming στο " The Liturgy of St. Mark", Ρώμη, 1992, σελ. 67. Ο Φουντούλης αναπαράγει αυτές τις λάθος ερμηνείες επειδή δεν εξέτασε το χφ. Vatican gr 1970.

Δεκτές οἱ τεκμηριωμένες ἀπόψεις τοῦ Shota. Στό δίκτυο ὑπάρχει ἡ λειτουργία τοῦ Ἰακώβου ἐδῶ, πού εἶναι τῆς Ἀ.Δ.. Νομίζω, ὅμως, ὅτι ὁ Φουντούλης ὀρθῶς ἔκανε κάποια ἀναδιάταξη σέ ὁρισμένα σημεῖα, πού τά δικαιολογεῖ/ἐπεξηγεῖ στήν εἰσαγωγή τῆς ἔκδοσής του. Τό θέμα εἶναι καί φιλολογικό/συντακτικό, πού ἐμεῖς (οἱ τυχεροί) πού τά ἔχουμε στή γλῶσσα μας μποροῦμε νά κάνουμε καί μόνοι μας μιά κριτική κειμένου (μάλιστα οἱ ἱερουργοῦντες/τελοῦντες μετά προσοχῆς), καθόσον αὐτή ἡ λειτουργία ἔχει δεχθεῖ τόση ἐξέλιξη καί ἐπεξεργασία ἀνά τούς αἰῶνας (συμπληρώσεις –μεταθέσεις), πού ἐπαναλαμβάνω, «ὅτι ὁ ἀρχικός πυρήνας αὐτῆς τῆς Λειτουργίας δέν εἶναι εὔκολο νά προσδιορισθεῖ ἀκριβῶς».
Σέ μιά σημερινή τέλεση, μία ἤ δύο φορές τό χρόνο, νομίζω δέν εἶναι κακό νά λέμε καί τά ἱερατικά δίπτυχα εἰς ἐπήκοον μέ τό «Μνήσθητι Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν» ἀπό τό λαό, ὅπως ὁρίζουν οἱ φυλλάδες πού χρησιμοποιοῦμε στήν Ἑλλάδα, ἄν καί αὐτά τά περικόπτουμε πολύ λόγῳ τῆς ἐπαναλήψεώς των ἀπό τόν διάκονο στά διακονικά δίπτυχα.
Εὐχαριστοῦμε πολύ καί γιά τά περί τῆς λειτουργίας τοῦ Ἁγίου Μάρκου. Προσωπικῶς τήν ἔχω τελέσει δύο φορές σέ εἴκοσι χρόνια. Ἔχω ὑποδείξει/ἑρμνηνεύσει τήν τέλεσή της σέ φίλο κληρικό πού ἤθελε νά τήν τελέσει. Ὑπάρχει ἐπίσης ἐνδιαφέρον γι᾿ αὐτήν, εὐνοήτως, ἀπό κληρικούς τοῦ Πατριαρχείου Ἀλεξανδρείας.

Shota : Τα δύο τελευταία (τό Ἐν πρώτοις μνήσθητι καί τό Ἐξαιρέτως)μπορεί να είναι δάνεια από τις Βυζαντινές Λειτουργίες αλλά δεν υπάρχει απόδειξη για αυτό με την αυστηρή έννοια. Το "Εξαιρέτως" εισήχθη στην Κωνσταντινούπολη από τον Πατριάρχη Γερμανό τον 5ο αιώνα κατ'αίτηση του αυτοκράτορα Λέοντος και σαν αντίδραση στην άρνηση του Πατριάρχη Μαρτυρίου Αντιοχείας να ονομάσει τη Μαρία Θεοτόκο. Δεν είναι ξεκάθαρο εάν η Λειτουργία του Αγ. Ιακώβου το πήρε κατευθείαν από τις Βυζαντινές Λειτουργίες και πότε ακριβώς το πήρε. Ο λόγος που εισήχθη η εκφώνηση αυτή ήταν αρκετά σημαντικός για να χρησιμοποιηθεί και από τα Πατριαρχεία εκτός Κωνσταντινουπόλεως.

Εὐχαριστοῦμε καί δεχόμεθα μετά προσοχῆς αὐτές τίς ἐξηγήσεις.

Shota : Ιστορικά, αυτό το μέρος της αναφοράς δεν λεγόταν "δίπτυχα", ένας όρος που χρησιμοποιούνταν για τα διακονικά δίπτυχα (βλ. R. Taft, A History of the Liturgy of St. John Chrysostom, Volume IV, The Diptychs. Rome, 1991, p. 6), άσχετα με τη σύγχρονη Ελληνική ορολογία. Στη Δυτική ορολογία χρησιμοποιείται ο όρος "anaphoral intercessions" [αιτήσεις της αναφοράς] που αναφέρεται στην αναφορά και "diptychs" που αναφέρεται στα διακονικά δίπτυχα. Επομένως, στο προηγούμενο μήνυμά μου δεν υπεννόησα οτι ο π. Μάξιμος δεν καταλάβαινε τη διαφορά ανάμεσα στην αναφορά και τα διακονικά δίπτυχα. Απλά ήθελα να πώ οτι δεν πρέπει να συγχέουμε την ορολογία.

Εὐχαριστοῦμε γιά τίς ἀξιόλογες πληροφορίες καί ἐξηγήσεις.

Shota : Τώρα, όσον αφορά την εκφώνως ανάγνωση της αναφοράς αυτό είναι εκτός θέματος εδώ. Σε όλες ανεξαιρέτως τις Ανατολικές λειτουργικές παραδόσεις είχαμε τα διακονικά δίπτυχα που είτε προηγούνταν της αναφοράς είτε την συνόδευαν. Ο Taft συγκέντρωσε μαρτυρίες από πατερικές και λειτουργικές πηγές. Η κατάργηση των διπτύχων δεν δικαιολογείται. Το πώς λέγονταν στην Ιερουσαλήμ του 5ου αιώνα και τί ακριβώς λεγόταν δεν μπορούμε να ανακατασκευάσουμε. Πρέπει να δεχτούμε οτι μας δίνουν οι χειρόγραφες πηγές και αυτό είναι η μυστική ανάγνωση από έναν ιερέα την ώρα που ο διάκονος εκφωνεί τα δίπτυχα.

Μέ τό «όσον αφορά την εκφώνως ανάγνωση της αναφοράς» ἐννοεῖτε τό κομμάτι τῆς ἀναφορᾶς πού συζητᾶμε, ἤτοι τά ἱερατικά δίπτυχα ἤ "anaphoral intercessions" [αιτήσεις της αναφοράς], ὅπως ἐξηγεῖτε.
Ἔκανα μιά παρατήρηση ἐπ᾿ αὐτοῦ παραπάνω γιά τήν σημερινή πρακτική σέ ἐνδεχόμενη (ἀναστατική ἀπό τήν ἀρχαιότητα) τέλεση.
Ὁ ἀείμνηστος Τρεμπέλας στό μνημειῶδες ἔργο του «Αἱ τρεῖς λειτουργίαι» στίς σελ 117-122, ὅπως μνημόνευσα καί στό μήνυμα #4, ὅπου παρουσιάζει διάφορες μορφές αὐτῆς τῆς λιτανευτικῆς ἱκετηρίας ἀπό διάφορες λειτουργίες, ἐπισημαίνει ὅτι αὐτά τά δίπτυχα ἀνεγινώσκοντο ὑπό τοῦ διακόνου καί τό «Μνήσθητι Κύριε» συνόδευε τήν ἀνάγνωση τῶν διπτύχων ὑπό τοῦ διακόνου «καθ᾿ ὅν χρόνον ὁ ἱερεύς ἠκροᾶτο ἤ προσηύχετο, μόλις δὲ βραδύτερον ἤρχισε ν᾿ ἀναγινώσκεται ὑπὸ τοῦ λειτουργοῦ, ἕως οὗ ἀπετέλεσε μέρος τῆς ἀναφορᾶς». Ἀφοῦ ἀπετέλεσε μέρος τῆς ἀπαγγελομένης ὑπό τοῦ ἱερέως ἀναφορᾶς μέ τήν μορφήν λιτανευτικῆς ἱκεσίας, τότε δημιουργεῖται καί ἡ ἐκ νέου διακονική παρέμβασις, προκειμένου «νὰ προτρέψῃ τὸν λαὸ νὰ δεηθῇ ὑπὲρ ὧν καὶ ὁ λειτουργὸς δέεται».
Πρακτικοί (ἀκουστικοί –λόγῳ θέσεως ἱερέως καί διακόνου-) καί ἄλλοι λόγοι σαφῶς ἐπέφεραν τήν μυστική ἀνάγνωση τῶν ἱερατικῶν διπτύχων. Τά διακονικά δίπτυχα ὄντως ὑπερέχουν, ὅπως ἀκριβῶς τό ἐξηγεῖτε.

Πράγματι καί σέ πολλές ἄλλες περιπτώσεις σέ ὅλες τίς λειτουργίες πού ἔχω μελετήσει, μέχρι καί στίς σήμερον σέ χρήση ὑπάρχουσες, διαπιστώνω ὅτι ὁ διάκονος ἀναπαράγει ὅ,τι σέ εὐχές ἀναγινώσκει ὁ ἱερεύς.

Τά περί τῆς Προηγιασμένης λειτουργίας τοῦ ἁγ. Ἰακώβου, ἄκρως σημαντικά, τά ξεχωρίζω καί ἀνοίγω ἄλλο θέμα ξεχωριστό, πού μέ ἐνδιαφέρει πολύ καί ἔχω ἀσχοληθεῖ.

Εὐχαριστοῦμε Shota !

 

[ABERKIOS]

Ο Αγ. Γερμανός Κων/πολεως αναφέρει την φράσι << και πάντων και πασών>> και την ερμηνεύει κιόλας, υπονοόντας στο πασών τους κεκοιμημένους.

 

[Shota]

Μετά πολλά χρόνια...

Η ορθή σειρά από την Θεία Λειτουργία (1528, Βενετία). Τα μεταγενέστερα έντυπα, όσα είχα δει, δεν το έχουν το «Και πάντων και πασών» 2 φορές (το μεν πρώτο είναι λείψανο των δίπτυχων των κεκοιμένων, το δε δευτερο - κατακλείδα των δίπτυχων των ζώντων), παρά μόνο μια φορά.

 

[MTheodorakis]

Εὐχαριστοῦμε καὶ πάλι τὸν κ. Shota!

Δὲν τὸ εἶχα προσέξει.

«῾῾Μεγαλοφώνως᾿᾿ ἤ ῾῾μεγάλως᾿᾿, πρὶν ὁ ἱερεὺς ἐκφωνήσει τὸ ῾῾Ἐν πρώτοις μνήσθητι Κύριε...᾿᾿ ἔλεγε ὁ διάκονος μόνο τὴν κατάληξη τῶν διπτύχων τῶν κεκοιμημένων ῾῾Καὶ ὧν ἕκαστος κατὰ διάνοιαν ἔχει καὶ πάντων καὶ πασῶν᾿᾿. Ὁ λαὸς ἀπαντοῦσε ῾῾Καὶ πάντων καὶ πασῶν᾿᾿. Τὰ δίπτυχα τῶν κεκοιμημένων καὶ ἡ κατακλεῖδα τους ἐλέγοντο ἀπὸ τὸν διάκονο ῾῾ἔνδοθεν τοῦ βήματος᾿᾿»

(Ἰ. Φουντούλη Ἀπαντήσεις τ. 3 (1991) σ. 291, ὁμοίως χφφ. εὐχολόγια Σινὰ 958 ι’ αἰ. φ. 20v, Κρυπτοφέῤῥης Γ. β. IV μεταξὺ τῶν ἐτῶν 985-1000 φφ. 12v, 23v, Ζ. δ. II τοῦ ἔτους 1090 φ. 73r, Γ. β. XV β’ ἥμισυ ια’ αἰ. φφ. 9r, 30v, Vat. gr. 1170 ια’-ιβ’ αἰ. φ. 22v, εὐχολόγιο μονῆς Σωτῆρος Μεσσήνης μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1121-1132 ἔκδ. A. Jacob σ. 304, Barb. gr. 316 ιβ’ αἰ. φ. 25r, Π. Τρεμπέλα (+1977) Αἱ τρεῖς λειτουργίαι κατὰ τοὺς ἐν ᾿Αθήναις κώδικας ἔκδ. β’ 1982 σσ. 12, 123, Dmitrievskij τ. 2 σ. 314, χφφ. διατάξεις λειτουργίας Paris. gr. 385 ιδ’ αἰ. φ. 291r, Vat. gr. 573 ιδ’-ιε’ αἰ. φ. 69v, Clark 103 τοῦ ἔτους 1442 φ. 124r, Αἱ θεῖαι λειτουργίαι ἔκδ. 1526, χφφ. διακονικὰ Utrecht 1 G 1 τοῦ ἔτους 1580 φ. 34r, Μονάχου Bayerische Staatsbibliothek gr. 345 τοῦ ἔτους 1598 φ. 29r, Σινὰ 1087 ιστ’-ιζ’ αἰ. φ. 40r-v).

 

[Shota]

Τα μεταγενέστερα έντυπα, όσα είχα δει, δεν το έχουν το «Και πάντων και πασών» 2 φορές

Το βρήκα στο Ευχολόγιο του ετ. 1729 («Ενετήισι, Παρά Νικολάω Γλυκεί τω εξ Ιωαννίνων»). Είναι γενικά κάπως επιμελημένη έκδοση, ίσως βάσει του Goar ( ; ).