Εν νόμω ή Εν νόμου

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΛΙΑΚΟΣ

Ο Χριστός δέν φορούσε φίμωτρο.
" Όποιος αγαπάει παιδεύει" λέει μια παροιμία, και η φιλτάτη μας Ελληνική γλώσσα επειδή και αυτή μας αγαπάει, μας παιδεύει. Είναι όμως γλυκός παιδεμός!
Αθάνατη Ελληνική μας γλώσσα, σ΄ευχαριστούμε!
 

MTheodorakis

Παλαιό Μέλος


«Ἐν νόμῳ»

(χφφ. Σινὰ 735 τριῴδιο ι' αἰ. Τετάρτη γ' ἑβδομάδος φ. 5v, 755 τριῴδιο ι' αἰ. φ. 60r, 790 παρακλητική ια' αἰ. φφ. 188r, 191r, 195r, 199r, Βατοπεδίου 1190 τριῴδιο ια’ αἰ. φ. 22v, Λειμῶνος 81 Πεντηκοστάριο μὲ τριῴδια ια’-ιβ’ αἰ. φφ. 117v, 268r, 31 τριῴδιο ιβ’ αἰ. φ. 41v, Σκοπίων ΝΜΟΜ 54 τετράηχος ιβ’ αἰ. σσ. 267, 281, 297, χφφ. εἱρμολόγια Μ. Λαύρας Β-32 τέλη ι' αἰ. καὶ Παρισίων Coislin 220 ιγ' αἰ. ἐκδεδομένα στὸ Εἱρμολόγιον Σωφρονίου Εὐστρατιάδου, Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος 642 παρακλητικὴ ιγ’ αἰ. φφ. 109r, 122v, Μονάχου Bayerische Staatsbibliothek gr. 205 παρακλητικὴ μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1355-1365 φφ. 89r, 90v, 97v, 102r, Λειμῶνος 95 θεοτοκάριο μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1368-1369 φφ. 29v, 32r).


«Ἐν νόμου»

(χφφ Λειμῶνος 262 εἱρμολόγιο ιγ’ αἰ. φ. 64r, Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος 642 παρακλητικὴ ιγ’ αἰ. φφ. 113r, 117v).
 
Last edited:

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
1. Γενικά
Θα επιχειρήσω μια σύνοψη αλλά και εκ νέου θεώρηση της παραπάνω συζήτησης. Όχι μόνο για τον ύμνο καθ' εαυτόν, αλλά και για τις γενικότερες προϋποθέσεις των όψιμων (όπως η προτεινόμενη από την Α.Δ.) διορθώσεων ύμνων.
Νομίζω ότι την πιο επιγραμματική και μεστή διατύπωση την έχει ο π. Μάξιμος (δεν ξέρω αν μετά από τόσα χρόνια τη συμμερίζεται στον ίδιο βαθμό όπως τότε, εγώ πάντως τώρα τη συμμερίζομαι πολύ περισσότερο από τότε).
Πάντως τώρα θά ξέρω —ἄν καί ἔχω «ἐπιβάλει» τή διόρθωση στό Ναό— ὅτι καί τό Ἐν νόμῳ στέκεται, ὡς τό περισσότερο μᾶλλον μαρτυρούμενο καί τοιουτοτρόπως ἑρμηνευόμενο ἀπό ὅσες ἑρμηνεῖες εἶχα ὑπ᾿ ὄψει μου.
Ἐπίσης ἀποδεικνύεται γιά μιά ἀκόμη φορά τό πόσο ἐπιφυλακτικοί πρέπει νά εἴμαστε στίς διορθώσεις καί πώς χρειάζεται νά ἐξετάζουμε σέ βάθος (κατά τό δυνατόν) τά πράγματα, μή ἀρκούμενοι σέ μιά «λογική» a priori διόρθωση. Ὑπάρχει καί τό πνεῦμα καί τό βάθος καί ἡ ἔμπνευση τοῦ ποιητῆ...
Σ᾿ εὐχαριστοῦμε Ψαλτολόγιον !!!
Πρέπει να ξεχωρίσουμε δύο φάσεις στην όλη συζήτηση: α) το τι πιστεύουμε ότι πραγματικά έγραψε ο Κοσμάς και β) το τι, πώς και πότε μας παραδόθηκε.

2. Η (πιθανή) αρχική γραφή

α) Για το ποια είναι η «χειρ του συγγραφέως» (manus scriptoris), δηλαδή το αρχικό κείμενο του Κοσμά του Μελωδού (πριν αρχίσουν οι αντιγραφές και, πιθανόν, οι αλλοιώσεις) και οι δύο εκδοχές (νόμου και νόμῳ) έχουν από ένα σημαντικό επιχείρημα με το μέρος τους.
Το ἐν νόμου έχει με το μέρος του τη φυσικότητα στη σύνταξη, λόγω της συχνότητας και παγίωσης των συνεκφορών «γράμμα του νόμου», «σκιά του νόμου». Δεν είναι όμως σπάνιο και αυτό που λέει ο άγιος Νικόδημος, ότι μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως συνώνυμα (πβ. το Θεοτοκίο από την στ’ ωδή του Όρθρου Κυριακής, πλ. β: νόμος ἠσθένησε, καὶ παρῆλθεν ἡ σκιά).
Το ἐν νόμῳ έχει με το μέρος του τη φυσικότητα της ροής του κειμένου (διότι είναι κάπως αφύσικο, ακόμα και για τα δεδομένα του υμνογραφικού «υπερβατού σχήματος», το να σπάσει μια γενική [νόμου] την ενότητα μιας εμπρόθετης φράσης με το ἐν (αν και γίνεται ομολογουμένως σε μερικές περιπτώσεις, όπως π.χ. «ἐν δούλου μορφῇ», «ἐν Ἰορδάνου ῥείθροις», «ἐν Παραδείσου σκηναῖς» κ.λπ.).
Αυτό σημαίνει ότι η λογική του κειμένου από μόνη της του δεν μπορεί να διαφωτίσει επαρκώς για το ποια είναι η ακριβής επιλογή του Κοσμά.
Επομένως, οι πιθανές αλλαγές/αλλοιώσεις του αρχικού κειμένου μπορεί να έχουν συμβεί και προς τις δύο κατευθύνσεις. Να δύο πιθανά σενάρια «διορθώσεων».
α) το αρχικό κείμενο είναι εν νόμω, αλλά κάποιος αντιγραφέας θεώρησε ότι αυτό δεν είναι σωστό συντακτικά (λόγω των φράσεων νόμου σκιά, γράμμα του νόμου) και το διόρθωσε σε εν νόμου.
β) το αρχικό κείμενο είναι εν νόμου, αλλά κάποιος αντιγραφέας θεώρησε ότι αυτό δεν είναι σωστό κειμενικά (γιατί του φαινόταν αφύσικο ή κακόηχο -ή ίσως και ασύντακτο- το να συνάπτεται το ἐν με γενική) και το διόρθωσε σε εν νόμω.

3. Η παραδιδόμενη γραφή

Από κει και πέρα έρχεται η χειρόγραφη και η έντυπη παράδοση. Όπως μας διαφώτισε ο κ. Θεοδωράκης τα (συντριπτικώς) περισσότερα και αρχαιότερα χειρόγραφα παραδίδουν τη γραφή ἐν νόμῳ. Επίσης, οι έντυπες εκδόσεις έχουν τη γραφή ἐν νόμω (παρόμοια έντυπη έκδοση έχει υπ’ όψη του και ο άγιος Νικόδημος και μάλιστα κρίνει σκόπιμο να την αιτιολογήσει λέγοντας ότι οι λέξεις νόμος, σκιά και γράμμα είναι συνώνυμες, όπως προανέφερε ο π. Μάξιμος).Αυτό σημαίνει ότι τόσο προ της τυπογραφίας όσο και μετά από αυτήν (δηλαδή μέχρι πολύ πρόσφατα που η έγινε αλλαγή στις εκδόσεις της Α.Δ.), πάντως για αρκετούς συνεχόμενους αιώνες, η εκκλησία ψάλλει Ἐν νόμῳ, σκιᾷ καὶ γράμματι.

4. Προϋποθέσεις για μια όψιμη διόρθωση

Αν ισχύουν τα παραπάνω, τότε φαίνεται πως η διόρθωση επί το «λογικότερο» ή «ορθότερο», αντιβαίνει σε ένα αρκετά παγιωμένο εκκλησιαστικό βίωμα (αιώνες χρήσης) χωρίς να είναι νοηματικά και γλωσσικά αναπόφευκτη. Και πώς ορίζεται το βίωμα; Δεν είναι κάτι υποκειμενικό; Νομίζω όχι μόνο. Το πώς αναγνώσθηκαν και ψάλθηκαν τα κείμενα αυτά μέσα στους αιώνες δεν είναι αμελητέα παράμετρος, διότι στον χώρο της εκκλησίας η συνέχεια δεν λειτουργεί μόνο ως εχέγγυο γνησιότητας αλλά και ως συσσώρευση του βιώματος. (Πολλώ μάλλον προκειμένου για έναν τόσο βασικό και πολυψαλμένο ύμνο όσο αυτός για τον οποίο συζητούμε).
Αυτό που ισχυρίζομαι και ελπίζω να μην παρανοείται, δεν είναι ότι δεν πρέπει να γίνονται διορθώσεις στα κείμενα με το σκεπτικό ότι αριθμούν πολλούς αιώνες χρήσης (αυτό θα μπορούσε να είναι επιχείρημα για τις όψιμες αναθεωρήσεις της ορθογραφίας των λέξων π.χ., για όσους ενδιαφέρονται για το θέμα), αλλά ότι οι διορθώσεις αυτές πρέπει να γίνονται (και είναι επιβεβλημένες) αλλά μόνο όταν υπάρχει εμφανής και αναγκαία αιτία, όπως διαστρέβλωση του νοήματος από εμφανές λάθος (π.χ. ἤπιον θράσος αντί ἵππειον θράσος). Κάτι τέτοιο δεν ισχύει στην περίπτωσή μας και μάρτυς αψευδής είναι ο άγιος Νικόδημος.

5. Συμπέρασμα-προεκτάσεις

Γενικεύοντας το θέμα (με τρόπο που να συνδέεται εμμέσως και με τον μουσικό / νοηματικό χωρισμό του κειμένου – που όμως είναι διαφορετικό και πολυσυζητημένο θέμα, όπου υπεισέρχονται, ομολογουμένως, και άλλες παράμετροι) σύμφωνα με όσα ανέλυσα παραπάνω πιστεύω ότι: μια όψιμη διόρθωση ενός κειμένου που είναι εν χρήσει επί αιώνες, όταν είναι αναγκαία, είναι επιτρεπτή (και επιβεβλημένη)· όταν δεν είναι αναγκαία, δεν είναι επιτρεπτή. Με άλλα λόγια, όσο εσφαλμένο είναι να πεις ότι δεν πρέπει να γίνεται καμία διόρθωση επειδή τα κείμενα αυτά είναι έτσι εδώ και αιώνες, άλλο τόσο (ή μάλλον περισσότερο) εσφαλμένο είναι να πεις ότι η τακτοποίησή τους «επί το λογικότερο» ή ορθότερο μπορεί να γίνει χωρίς να έχει κάποια σημασία το ότι τα κείμενα αυτά είναι έτσι εδώ και αιώνες.

ΥΓ Αν τα δεδομένα αντιστραφούν, δηλαδή αποδειχθεί ότι τα χειρόγραφα και οι έντυπες εκδόσεις με τη γραφή ἐν νόμου υπερτερούν, τότε η όλη παραπάνω επιχειρηματολογία δεν αλλάζει, απλώς θα αναγινώσκεται αντίστροφα και θα στηρίζει αυτή τη γραφή (και όχι το εν νόμῳ), άρα και την όψιμη διόρθωση. Υπάρχουν όμως αυτά τα δεδομένα;
 
Last edited:

MTheodorakis

Παλαιό Μέλος
«...ἀπειράνδρως μεγαλύνομεν»



(χφφ. μηναῖα Paris. gr. 1562 ια’ αἰ. φ. 16r, ἁγ. Σάβα 207 ια’-ιβ’ αἰ. φ. 104r, 83 εἱρμολόγιο ια’-ιβ’ αἰ. φ. 68r, Διονυσίου 95 εἱρμολόγιο ιβ’ αἰ. φ. 6r, Vat. gr. 1547 ἀνθολόγιο ιβ’ αἰ. φ. 80v, Σκοπίων ΝΜΟΜ 54 τετράηχος ιβ’ αἰ. σσ. 267, 281, Paris. gr. 283 μηναῖα ιγ’ αἰ. σ. 307, Paris. Coisl. gr. 220 εἱρμολόγιο ιγ’ αἰ. φ. 71r, Σινὰ 1258 εἱρμολόγιο τοῦ ἔτους 1257 φ. 24v, Βritish Library Additional 24378 μηναῖα ιγ'-ιδ' αἰ. φ. 248v, Λειμῶνος 262 εἱρμολόγιο ἀρχὲς ιδ’ αἰ. φ. 64v, ἁγ. Σάβα 46 εἱρμολόγιο ιδ’ αἰ. φ. 51v, Βritish Library Additional 31919 μηναῖo τοῦ ἔτους 1431 φ. 11v, Paris. gr. 255 μηναῖα ιε’ αἰ. φ. 151r).
 

Emmanouil Giannopoulos

Emmanouil Giannopoulos
Νόμον τὸν ἐν γράμματι, ἀποπληρῶν ὁ φιλάνθρωπος...
...νόμου τὸ σκιῶδες, ἀποπληρῶν...
 

MTheodorakis

Παλαιό Μέλος
«Ἐν νόμῳ»



(χφφ. Μ. Λαύρας Β-32 εἱρμολόγιο τέλη ι’ αἰ. φ. 80r, Σινὰ 597 μηναῖα ια’ αἰ. φ. 109r, Paris. gr. 1562 μηναῖο ια’ αἰ. φ. 15v, ἁγ. Σάβα 83 εἱρμολόγιο ια’-ιβ’ αἰ. φ. 68r, Διονυσίου 95 εἱρμολόγιο ιβ’ αἰ. φ. 6r).
 

MTheodorakis

Παλαιό Μέλος
Ἕτερος κανόνας σὲ ἦχο πλ. β’ πρὸς τὸ «Ὡς ἐν ἡπείρῳ πεζεύσας...» ἐντοπίζεται στὸ χφ. Σινὰ 665 ἀνθολόγιο ιδ’ αἰ. φφ. 129v-130v.
 

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
Αυτή είναι άλλη μια από τις θαυμάσιες συζητήσεις που έχουν γίνει στο Ψαλτολόγιο για θέματα ερμηνείας...

Αν παρακάμψουμε τα θέματα κριτικής και παράδοσης του κειμένου (για τα οποία έγινε εκτενής λόγος προηγουμένως) και εστιάσουμε μόνο στο νόημα, άρα και την πιθανή πρόθεση του ποιητή, η αίσθησή μου μετά από τόσα χρόνια είναι ότι η φράση πρέπει να ερμηνευθεί περισσότερο σε άμεση συνάρτηση με το τμήμα που ακολουθεί «τύπον κατίδωμεν οἱ πιστοί» και όχι ανεξάρτητα από αυτό. Είναι αυτό στο οποίο ακριβώς αναφέρεται η επίμαχη φράση και το οποίο καθορίζει την ερμηνεία της.

Η φράση «τύπον κατίδωμεν οἱ πιστοί» προϋποθέτει κάτι το οποίο να υπογραμμίζει έντονα το σκιώδες και αινιγματικό, που όμως είναι ο μυστικός τύπος των μελλόντων (πβ Εβρ. 10,1: Σκιὰν γὰρ ἔχων ὁ νόμος τῶν μελλόντων ἀγαθῶν [...]).

Νομίζω ότι από τις δύο γραφές, η γραφή ἐν νόμου σκιᾷ και γράμματι υποστηρίζει περισσότερο αυτή την εκδοχή, διότι δημιουργεί δύο παράλληλες εκφράσεις («ἐν νόμου σκιᾷ» και «ἐν νόμου γράμματι») για το ίδιο ακριβώς πράγμα, το σκιώδες και αινιγματικό του Νόμου.
Αντίθετα, μια τριμερής διαίρεση (Νόμος, Σκιά, Γράμμα) διασπά και αποδυναμώνει πολύ αυτή την ποιητική πρόθεση. Διότι ο Νόμος από μόνος του δεν είναι σκιά των μελλόντων (όσο και αν περιέχει, κατά τον Παύλο, τη σκιά των μελλόντων). Ο Νόμος αντιδιαστέλλεται κυρίως στη Χάρη, δηλ. στην Καινή Διαθήκη. Η σκιά και το γράμμα του Νόμου είναι το ζητούμενο στην παρούσα συνάφεια.

ΣΗΜ Δεν αναιρείται το σκεπτικό που ο ίδιος ανέπτυξα σε προηγούμενο σημείο της συζήτησης, ότι δηλαδή έχει μεγάλη σημασία το πώς παραδόθηκε και ψάλθηκε στην εκκλησία ο ύμνος επί αιώνες, προσφέρεται όμως άλλο ένα επιχείρημα σε όποιον τυχόν θέλει να θεωρήσει ότι εδώ έχουμε άλλη μια περίπτωση όπου «όταν μια διόρθωση είναι αναγκαία, είναι και επιτρεπτή και επιβεβλημένη».
 
Top