Παναγιώτης
σκολιοὶ γὰρ λογισμοί, χωρίζουσιν ἀπὸ Θεοῦ
Παν. Δ. Παπαδημητρίου (πρόχειρον, 23/11/2020)
Ἀπὸ τὸ ἄρτι ἐκδοθὲν: Διατάξεις τῆς Θείας Λειτουργίας37, ἡ διάταξις ὑπὸ τοῦ Ἁγίου Φιλοθέου τοῦ Κοκκίνου, Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, περιέχον τὰ Χειρόγραφα καὶ τὰ Κείμενα (ΙΔʹ αἰών). Ἐπειδὴ παρακάτω κάνουμε ἐκτενὴ ἀνάλυση, χρησιμοποιήσαμε κυρίως τὰ Κείμενα (Αʹ Τόμος), καὶ συμπεριελάβαμε λίγες φωτογραφίες ἐκ τῶν Χειρογράφων (Βʹ Τόμος).
Παρατηροῦμε ὅτι τὸ χειρόγραφο δὲν ἀναφέρει τὶς Εὐχές, παρὰ μόνο τὶς ἐκφωνήσεις. Προφανῶς εἶναι Διάταξις, ἀλλὰ σημειωθήτω ὅτι οἱ παλαιοὶ ἱερεῖς (ἀκόμη καὶ στὶς μέρες μας ἐν τῷ κόσμῳ) λειτουργοῦσαν καθημερινά, καὶ τὶς Εὐχὲς τὶς ἐγνώριζαν ἀπ’ ἔξω.
φ. 311β-312
«ποιοῦσι τὴν μικρὰν εἴσοδον. ...Καὶ τοῦ διακόνου εἰπόντος ἡρέμα38· Τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν, ..., λέγει ὁ ἱερεὺς τὴν Εὐχὴν τῆς Εἰσόδου μυστικῶς. ...Τοῦ τροπαρίου δὲ τοῦ τελευταίου πληρωθέντος παρὰ τῶν ψαλλόντων, ...ὁ διάκονος... λέγει· Σοφία· ὀρθοί.».
φ. 312
«Ψαλλόντων δὲ τῶν ἔξω τὸ τρισάγιον, ὁ διάκονος ἵσταται πλησίον τοῦ ἱερέως τὴν Εὐχὴν λέγοντος39. Τελεσθείσης δὲ τῆς Εὐχῆς, ὅταν ἀκούσωσι τοὺς ψάλλοντας λέγοντας τό Δόξα...».
Βλέπουμε ὅτι ἡ Θεία Λειτουργία εἶναι μιὰ ἀρμονικὴ ταυτόχρονη παραλληλία μεταξὺ τῶν μυστικῶς ἀναγινωσκομένων Μυστικῶν Εὐχῶν (ἔνδον τοῦ βήματος), καὶ τῶν ψαλλομένων (ἔξω) παρὰ τῶν ψαλτῶν.
φ. 312β-313
«Εἶτα σταθεὶς [ὁ διάκονος] ἐν τῷ συνήθει τόπῳ, ἄρχεται οὕτως· Εἴπωμεν πάντες. ... Τούτων δὲ λεγομένων39, λέγει ὁ ἱερεὺς τὴν Εὐχὴν τῆς Ἐκτενοῦς ἱκεσίας39. ... Ἔτι δεόμεθα καὶ ὑπὲρ πάντων τῶν διακονούντων. Ὁ ἱερεὺς τὴν ἐκφώνησιν· Ὅτι ἐλεήμων...».
φ. 313β
«Ταῦτα δὲ λέγων ὁ διάκονος, βλέπει πρὸς τὸν ἱερέα καὶ ἡνίκα καταλάβῃ ὅτι ἐπλήρωσεν ἐκεῖνος τὴν Εὐχήν40, εὐθέως λέγει· Σοφία. Ὁ ἱερεύς· Ὅτι πρέπει Σοι πᾶσα δόξα...».
«Ταῦτα δὲ λέγων, [ὁ διάκονος], βλέπει πάλιν πρὸς τὸν ἱερέα, καὶ ἡνίκα αἴσθηται αὐτοῦ πληρώσαντος τὴν Εὐχήν40, ὅπου τύχῃ εὐθέως λέγει· Σοφία. Καὶ ὁ ἱερεύς τὴν ἐκφώνησιν· Ὅπως ὑπὸ τοῦ κράτους Σου...».
Ἄξιον παρατηρήσεως ὅτι οἱ δεήσεις ποὺ ὑπάρχουν μετὰ τὸ Ὅσοι πιστοί, ἔτι καὶ ἔτι τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν: Ὑπὲρ τῆς ἄνωθεν εἰρήνης..., Ὑπὲρ τῆς εἰρήνης τοῦ σύμπαντος κόσμου..., Ὑπὲρ τοῦ ἁγίου οἴκου τούτου..., ὅπως καὶ οἱ δεήσεις μετὰ τὴν ἐκφώνησιν· Ὅτι πρέπει Σοι πᾶσα δόξα...: Ἔτι καὶ ἔτι ... Ὑπὲρ τῆς ἁγίας μονῆς ... Ὑπὲρ εὐκρασίας ἀέρων, ...κλπ., εἶναι διὰ νὰ καλύψουν τὸν χρόνο τῶν Μυστικῶν Εὐχῶν, διὸ καὶ λέγει [τοῦ ἱερέως] πληρώσαντος τὴν εὐχήν, ὅπου τύχῃ [ὁ διάκονος] εὐθέως λέγει· Σοφία. Καὶ ὁ ἱερεύς τὴν ἐκφώνησιν· Ὅπως ὑπὸ τοῦ κράτους Σου... .
Νομίζουμε, ὅτι - καίτοι δὲν ἀναγράφεται στὴν διάταξιν - καὶ οἱ ἐπαναλαμβανόμενες ἕξ δεήσεις41 πρὸ τοῦ Πάτερ ἡμῶν: Τὴν ἡμέραν πᾶσαν, ..., Ἄγγελον εἰρήνης, ..., μέχρι Χριστιανὰ τὰ τέλη, ..., εἶναι διὰ ὅμοιον λόγον, διὰ νὰ καλύψουν τὸν χρόνον τῆς Μυστικῆς Εὐχῆς· Σοὶ παρακατατιθέμεθα... . Πρβλ. Ἐγκόλπιον Ἀναγνώστου π. Κ. Παπαγιάννη, 2005, σ. 192.
φ. 313β
«Τοῦ δὲ Χερουβικοῦ ψαλλομένου, εἰσέρχεται ὁ διάκονος ἐν τῷ ἁγίῳ βήματι, .... Καὶ μετὰ τοῦτο, ἵσταται ἐξ ἀριστερῶν αὐτοῦ [τοῦ ἱερέως] μετὰ πάσης εὐλαβείας, προσμένων τὴν συμπλήρωσιν39 τῆς Εὐχῆς. Ταύτης δὲ πληρωθείσης, συστάντες ἄμφω εὔχονται ὁμοῦ, τὸ χερουβικὸν λέγοντες καθ’ ἑαυτοὺς42 καὶ τρὶς ἐν τῷ λέγει αὐτὸ προσκυνοῦντες. ... [ὁ διάκονος] καθ’ ἑαυτὸν εὐχόμενος42 τό· Ὁ Θεός, ἱλάσθητί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ, ...».
Τοῦ Χερουβικοῦ ψαλλομένου, δὲν ἀκούγεται τίποτα ἀπὸ τὸ Ἱερόν. Κλείνουν τὰ μικρόφωνα τοῦ ἱεροῦ, ὅπως καὶ σὲ ὅλες τὶς μυστικὲς Εὐχές. Μόνον στὶς ἐκφωνήσεις (καὶ ἂν43) ἀνοίγουν τὰ μικρόφωνα τοῦ Ἱεροῦ.
φ. 314β
«Καὶ στὰς ἐν τῷ συνήθει τόπῳ λέγει· Πληρώσωμεν τὴν δέησιν ἡμῶν τῷ Κυρίω.... ... καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας .... Καὶ ὁ ἱερεὺς ἐκφωνεῖ· Διὰ τῶν οἰκτιρμῶν...»
Ἡ Εὐχὴ δὲν ἀναφέρεται καθόλου. Ἄρα ὅταν ὁ διάκονος λέγει τὰ Πληρωτικὰ ἔξω, ὁ ἱερεὺς μέσα παράλληλα ἀναγινώσκει τὴν Μυστικὴν Εὐχήν, διὸ καὶ ἐκφωνεῖ εἰς τὸ τέλος.
φ. 314β
«Καὶ ὁ ἱερεὺς ἔνδον ἱστάμενος, ... εὐχόμενος καὶ λέγων καθ’ ἑαυτόν42· Ἀγαπήσω Σε Κύριε, ἡ ἰσχύς μου. ...».
φ. 315-315β
«Ὅτε δὲ μέλλει ὁ ἱερεὺς ποιεῖσθαι τὴν ἐπίκλησιν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καὶ τελειοῦν καὶ τελειοῦν τὰ Ἅγια Δῶρα, ...ὁ διάκονος... ἔρχεται ἐγγύτερον τοῦ ἱερέως44. Καὶ προσκυνοῦσιν ἀμφότεροι τρίτον ἔμπροσθεν τῆς ἁγίας τραπέζης, εὐχόμενοι καθ’ ἑαυτούς42.»
φ. 315β
«Καὶ ὁ ἱερεύς, ..., λέγει ἠρέμα45· Καὶ ποίησον... . Καὶ ὁ διάκονος· Ἀμήν. ... Καὶ ὁ ἱερεὺς, ... λέγει· Τὸ δὲ ἐν τῷ ποτηρίῳ.... . Καὶ ὁ διάκονος· Ἀμήν. ... Ὁ δὲ ἱερεύς, ... λέγει· Μεταβαλὼν.... Καὶ ὁ διάκονος εἰπών· Ἀμήν, ἀμήν, ...».
«... μνημονεύει καὶ ὁ διάκονος καθ’ ἑαυτὸν42 τῶν τε κτητόρων τῆς μονῆς...».
φ. 316β
«Τοῦ δὲ ἱερέως ἐκφωνήσαντος· Χάριτι καὶ οἰκτιρμοῖς... , ἵσταται ὁ διάκονος καθ’ ἑαυτὸν εὐχόμενος42 καὶ προσέχων τῷ ἱερεῖ τὸν ὀφθαλμόν. Καὶ ὅταν ἴδῃ ἐκεῖνον τὴν Εὐχὴν συνετελέσαντα καὶ ἀρξάμενον προσκυνεῖν, συμπροσκυνεῖ καὶ αὐτὸς ἐν ᾧ ἵσταται τόπῳ».
Γιατὶ προσέχει στὰ μάτια τὸν ἱερέα ὁ διάκονος; Γιὰ νὰ καταλάβει πότε θὰ τελειώσει μυστικῶς τὴν Μυστικὴ Εὐχὴ ὁ ἱερεύς, διότι οὔτε καὶ ὁ διάκονος δὲν τὴν ἀκούει!
Υποσημειώσεις
37 Διατάξεις τῆς Θείας Λειτουργίας κατὰ τὰ Βατοπαιδινὰ Χειρόγραφα τοῦ ΙΔʹ αἰώνα, ἐκδ. Ἱερὰ Μεγίστη Μονὴ Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος 2019.
38 Μυστικῶς. Βλ. καὶ ὑποσ. 28.
39 Παράλληλα, τῶν ἔξω ψαλλόντων, ὁ ἱερεὺς μυστικῶς τὰς Εὐχάς. Βλ. καὶ ὑποσ. 28.
40 Γιατὶ κοιτάζει τὸν ἱερέα γιὰ νὰ καταλάβει ὅτι τελείωσε ὁ ἱερεὺς τὴν Εὐχήν; Διότι δὲν τὴν ἀκούει, λέγονται μυστικῶς οἱ Μυστικὲς Εὐχές.
41 Ἔχουν προηγουμένως λεχθεῖ στὰ «Πληρωτικά».
42 Καθ’ ἑαυτόν, καθ’ ἑαυτούς = μυστικῶς πρὸς τρίτους.
43 Ἡ Θεία Λειτουργία ἐθεσπίσθη ἄνευ μικροφώνων. Ἐπειδὴ ὑπάρχει ἡ διαφορὰ μυστικῶς-ἐκφώνως, τὰ μικρόφωνα «ἀλλοιώνουν» τὴν Θ. Λειτουργία, ἀφοῦ ποιοῦν τὰ πάντα ἐκφώνως. Πρό τούτοις δέ, ὁ ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ ἐστιάσει σὲ δύο πηγὲς ἤχου ταυτόχρονα, ὅταν σύμφωνα μὲ τὴν διάταξιν οἱ δύο πηγές πρέπει νὰ ἐνεργήσουν ταυτόχρονα καὶ παράλληλα, ἡ μὲν πηγή ἔνδον τοῦ βήματος, ἡ δὲ ἑτέρα ἔξω τοῦ βήματος.
44 Γιατὶ ἔρχεται ἐγγύτερον τοῦ ἱερέως; Γιὰ νὰ ἀκούει ὁ ἕνας τὸν ἄλλον, ἐπειδὴ τὰ λόγια εἶναι ἴσα-ἴσα νὰ ἀκοῦνε αὐτοί, καὶ μυστικῶς πρὸς τοὺς ἔξω.
45 Ἠρέμα, ἤτοι, ἴσα-ἴσα νὰ ἀκοῦνε αὐτοί, καὶ μυστικῶς πρὸς τοὺς ἔξω.