«τὸ χρυσότευκτον ἄψυχον β ρ έ τ α ς» (Ιαμβικός Κανόνας Πεντηκοστής)

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
(αναδημοσιεύω κείμενό μου από εδώ. Χρόνια πολλά!)
________________

1f342.png
το "ἄψυχον βρέτας" και οι Βρετανοί ~



25fe.png
“ΒΡΕΤΑΣ” στην αρχαιότητα είναι το ομοίωμα (συνήθ. θεού). Γράφει π.χ. ο Αισχύλος (Εὐμεν. 242 ):

πρόσειμι δῶμα καὶ βρέτας τὸ σόν͵ θεά❞​
(«έρχομαι, θεά, στον ναό και στο ιερό σου ομοίωμα»)​

Ο λογιότατος Σύρος ποιητής και θεολόγος του Βυζαντίου Ιωάννης Δαμασκηνός (που χρησιμοποιούσε συχνά αρχαιοπρεπείς λέξεις) αναφέρει τη λέξη αυτή, μεταξύ άλλων, σε έναν επίκαιρο ύμνο της Πεντηκοστής αναφερόμενος στο χρυσό ομοίωμα του Ναβουχοδονόσορα:

Το χρυσότευκτον άψυχον β ρ έ τ α ς ❞​

Άψυχο ομοίωμα, φτιαγμένο από χρυσό. (Πόσο έντονη αντίθεση, το "χρυσοκαμωμένο" με το "άψυχο"...).

25fe.png
Ο Ιωάννης Δαμασκηνός εδώ αναφέρεται στην εμβληματική ιστορία των τριών Παίδων (3ο κεφάλαιο του Δανιήλ), σύμφωνα με την οποία ο βασιλιάς Ναβουχοδονόσορας δημιούργησε ένα χρυσό ομοίωμά του και στα εγκαίνια του διέταξε όλους να το προσκυνήσουν. Μάλιστα, το σύνθημα για να γίνει αυτό θα ήταν ένα «σύμφωνον μέλος ὀργἀνων» (δηλ. σύμφωνος, ταυτόχρονος ήχος πολλών οργάνων μαζί).
Η συνέχεια είναι γνωστή. Τρεις νεαροί Εβραίοι (οι τρεις παίδες) αρνήθηκαν να υπακούσουν και έτσι ρίχτηκαν στην κάμινο του πυρός. Η φωτιά όμως τους άφησε αβλαβείς και ξεχύθηκε ολόγυρα και έκαψε τους Χαλδαίους που ήσαν γύρω από την κάμινο.
Θέλοντας λοιπόν ο Ι. Δαμασκηνός να περιγράψει την αντίθεση ανάμεσα στην προσκύνηση ενός άψυχου ειδώλου και την προσκύνηση του αληθινού τριαδικού Θεού, την οποία φανέρωσε η “χάρις τοῦ Παρακλήτου” (δηλ. του Αγίου Πνεύματος), γράφει τα εξής:

Σύμφωνον ἐθρόησεν ὀργάνων μέλος,
Σέβειν τὸ χρυσότευκτον ἄψυχον β ρ έ τ α ς.
Ἡ τοῦ Παρακλήτου δὲ φωσφόρος Χάρις,
Σεβασμιάζει τοῦ βοᾶν, Τριάς μόνη,
Ἰσοσθενής, Ἄναρχος, εὐλογητός εί❞.​
(“Σέβω” και “σεβασμιάζω” είναι περίπου συνώνυμα, σημαίνουν «αποδίδω σέβας, τιμή». "Ἐθρόησεν" σημαίνει "ήχησε, κραύγασε").

25fe.png
Η λέξη “βρέτας” με τον καιρό χάθηκε (αφού μαζί με τα ομοιώματα θεών που σταδιακά εξέλιπαν από τον ελλαδικό χώρο, χάθηκαν και οι αντίστοιχες λέξεις) και μάλιστα δεν άφησε κανένα παράγωγο. Υπάρχει όμως ένα ενδιαφέρον ίχνος της λέξης. Είναι το όνομα “Βρετανός”.
Το όνομα είναι χωρίς αμφιβολία κελτικής αρχής, έχοντας ως αφετηρία κάποιο θέμα *Pritan-, συνδεόμενο με κελτική λέξη που σημαίνει «σχήμα, μορφή» (πβ. ουαλικό “pryd”, με την ίδια σημασία). Οι Έλληνες το άκουσαν (πιθανόν λόγω των εμπορικών επαφών με τη Νότια Ακτή της Βρετανίας) και το μετέφεραν στην πατρίδα τους ως “Βρετανική (νήσος)”. Γράφει ο Αριστοτέλης (Περί κόσμου, 393b.11-14)

❝Ἐν τούτῳ νῆσοι μέγισται τυγχάνουσιν οὖσαι δύο͵ Βρεττανικαὶ
λεγόμεναι͵ Ἀλβίων καὶ Ἰέρνη [..] ὑπὲρ τοὺς Κελτοὺς κείμεναι❞

Έχει λοιπόν υποτεθεί ότι το κελτικό *Pritan είναι συγγενές προς το αρχ. “βρέτας” και σήμαινε πιθανόν «τους ζωγραφισμένους», από τη συνήθεια των αρχαίων Bρετανών (όπως και πολλών αρχαίων λαών) να στολίζουν το σώμα τους με χρώματα και εικόνες. Κάτι δηλαδή σαν το σημερινό τατουάζ.
Δεν σημαίνει ότι το “βρέτας” έδωσε το “Βρετανός” (διότι οι Έλληνες το όνομα το άκουσαν, δεν το επινόησαν), αλλά το “βρέτας” είναι ομόρριζο με την κελτική λέξη που οδήγησε στο “Βρετανός” (έναν τύπο *Pritan) –ίσως μάλιστα να επηρέασε τη μετατροπή του π σε β.

Στη συνέχεια το “Βρετανική (νήσος)” το εισήγαγαν οι Ρωμαίοι ως “(insula) Britannica”, και για συντομία “Britannia”, από όπου προήλθαν τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά ονόματα για τους Βρετανούς.
 
Last edited:

neoklis

Νεοκλής Λευκόπουλος, Γενικός Συντονιστής
Μήπως τὸ «βρέτας» σχετίζεται καὶ μὲ τὸ «βροτός»; Ὁμοίωμα θεοῦ ἀνθρωπόμορφο;
<βρέτας> = παρὰ τὸ βροτός— 497, 1 ἄγαλμα Z 407 . Et. gen. 249 . (Βλ. Etymologicum Symeonis 1.496.24).

<Βρέτας> = Παρὰ τὸ βροτὸς.

<βρέτας> = κατὰ τροπὴν, τὸ βροτοειδὲς ἄγαλμα, τὸ βροτῷ ὅμοιον· κυρίως δὲ τὸ ἀπὸ ξύλου πεποιημένον ἀνθρώπου ἄγαλμα, εἴδωλον, μορφή· Κυρηναῖοι δὲ τὸν ἀναίσθητον. (Βλ. Μέγα Ετυμολογικό Λεξικό, 611.12 – 611.18 [T.L.G.])

https://hellenictheologyandplatonic...α-ένθ/διαφέρει-δε-ξόανον-και-βρέτας-και-άγαλ/
 

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
Μήπως τὸ «βρέτας» σχετίζεται καὶ μὲ τὸ «βροτός»; Ὁμοίωμα θεοῦ ἀνθρωπόμορφο;
Η σημασία (και η προφορά) οδηγεί όντως σε μια τέτοια υπόθεση, αλλά η ετυμολογία όχι. Το "βρέτας", στον βαθμό που συνδέεται με την κελτική λέξη, έχει διαφορετική φωνολογική δομή από το "βροτός", το οποίο στην πραγματικότητα είναι προϊόν αφομοίωσης από αρχικό τύπο *μροτός, συνεσταλμ. βαθμίδα τού Ι.Ε. *mer- «πεθαίνω».

<βρέτας> = παρὰ τὸ βροτός— 497, 1 ἄγαλμα Z 407 . Et. gen. 249 . (Βλ. Etymologicum Symeonis 1.496.24).

<Βρέτας> = Παρὰ τὸ βροτὸς.

<βρέτας> = κατὰ τροπὴν, τὸ βροτοειδὲς ἄγαλμα, τὸ βροτῷ ὅμοιον· κυρίως δὲ τὸ ἀπὸ ξύλου πεποιημένον ἀνθρώπου ἄγαλμα, εἴδωλον, μορφή· Κυρηναῖοι δὲ τὸν ἀναίσθητον. (Βλ. Μέγα Ετυμολογικό Λεξικό, 611.12 – 611.18 [T.L.G.])

https://hellenictheologyandplatonicphilosophy.wordpress.com/ελλήνων-θρησκεία-ορφική-θεολογία-ένθ/διαφέρει-δε-ξόανον-και-βρέτας-και-άγαλ/
Ακριβώς για τον λόγο που εξήγησα πριν (σημασιολογική και ηχητική ομοιότητα) οι βυζαντινοί λεξικογράφοι δημιούργησαν τις παρετυμολογικές ερμηνείες που παραθέτει ο Νεοκλής. Είναι γνωστή η τάση των Βυζαντινών αλλά και των αρχαίων να παρετυμολογούν (εν αγνοία τους) στηριζόμενοι σε μια απόλυτα λογική για την εποχή τους αντίληψη της εγγενούς σύνδεσης του ονόματος με το πράγμα (μην πάμε μακριά: ο μέγιστος Αριστοτέλης ετυμολογούσε τον "οὐρανό" ως «ὅρο τῶν ἄνω»).

Το θέμα είναι ότι ενώ τα λεξικά αυτά (Γουδιανό, Μέγα Ετυμολογικό, Ετυμολογικό Γνήσιο, Ετυμολογικό Συμεώνος, Σούδα κ.λπ.) έχουν τεράστιο γλωσσικό και φιλολογικό ενδιαφέρον για την επιστήμη για λόγους όμως άσχετους με την ακρίβειά τους, ωστόσο κάποιες ελληνο-παγανιστικές σελίδες τα χρησιμοποιούν ως πηγή αληθινών πληροφοριών...
 

domesticus

Lupus non curat numerum ovium
Διαφωνῶ.

Ὁ Pierre Chantraine κ.ἄ., Dictionnaire etymologique de la langue grecque, Paris 1999, σ. 195, θεωρεῖ ὅτι ἔχει δωρικὴ καταγωγή. Στὸ πλαίσιο αὐτὸ οἱ R. Garnier, B. Sago, A shared substrate between Greek and Italic, Indogermanische Forschungen 122 (1) 2017, σ. 52 ἀποδεικνύουν πειστικὰ τὴν ἰνδοευρωπαϊκὴ προέλευση τῆς λέξης.

Προκύπτει ἀπὸ τὴν ΠΙΕ *bʰordʰ-ó- < ΠΙΕ *bʰor(H).dʰh1-ó- «bored, carved» τρυπημένο, σκαλισμένο. Ἡ βασικὴ ρίζα εἶναι η ΠΙΕ *bʰerH- «to bore», ἐργάζομαι τὸ ξύλο μὲ τρυπάνι.
Στὰ ἀγγλικὰ «bore», γερμανικὰ «bohren», λατινικὰ «forō». 'Επίσης στὰ ἀγγλικὰ καὶ γαλλικὰ «burin» τρυπάνι. Στὰ ἰταλικὰ «burino» ἀπὸ τὴν λογγοβαρδικὴ λέξη «*boro».

Οὐσιαστικὰ δὲν φαίνεται νὰ ἔχει σχέση μὲ τὸ ζωγραφισμένο ξύλο ἀλλὰ μὲ τὸ κατεργασμένο ξύλο, ἀπὸ ὅπου κατασκεύαζαν τὰ ξύλινα ἀγάλματα, τὰ ξόανα. Γιὰ τὴ σχέση μὲ τὸ βρετανικὸς ἔχω ἐπίσης ἀμφιβολία.
 

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
Διαφωνῶ.

Ὁ Pierre Chantraine κ.ἄ., Dictionnaire etymologique de la langue grecque, Paris 1999, σ. 195, θεωρεῖ ὅτι ἔχει δωρικὴ καταγωγή. Στὸ πλαίσιο αὐτὸ οἱ R. Garnier, B. Sago, A shared substrate between Greek and Italic, Indogermanische Forschungen 122 (1) 2017, σ. 52 ἀποδεικνύουν πειστικὰ τὴν ἰνδοευρωπαϊκὴ προέλευση τῆς λέξης.

Προκύπτει ἀπὸ τὴν ΠΙΕ *bʰordʰ-ó- < ΠΙΕ *bʰor(H).dʰh1-ó- «bored, carved» τρυπημένο, σκαλισμένο. Ἡ βασικὴ ρίζα εἶναι η ΠΙΕ *bʰerH- «to bore», ἐργάζομαι τὸ ξύλο μὲ τρυπάνι.
Στὰ ἀγγλικὰ «bore», γερμανικὰ «bohren», λατινικὰ «forō». 'Επίσης στὰ ἀγγλικὰ καὶ γαλλικὰ «burin» τρυπάνι. Στὰ ἰταλικὰ «burino» ἀπὸ τὴν λογγοβαρδικὴ λέξη «*boro».

Οὐσιαστικὰ δὲν φαίνεται νὰ ἔχει σχέση μὲ τὸ ζωγραφισμένο ξύλο ἀλλὰ μὲ τὸ κατεργασμένο ξύλο, ἀπὸ ὅπου κατασκεύαζαν τὰ ξύλινα ἀγάλματα, τὰ ξόανα. Γιὰ τὴ σχέση μὲ τὸ βρετανικὸς ἔχω ἐπίσης ἀμφιβολία.

Δεν κατάλαβα σε τι διαφωνείς. Εγώ δεν μίλησα για μη ΙΕ προέλευση της λέξης "βρέτας" (άλλωστε πώς θα συνδεόταν με τους Κέλτες), αλλά ότι μάλλον δεν συνδέεται με τη λέξη "βροτός".
Η δε συσχέτιση με τους Βρετανούς (σε επίπεδο ομορρίζων όχι προέλευσης) έχει προταθεί από διάφορους ετυμολόγους και ασφαλώς είναι μια εικασία (αλλά με επιστημονικά δεδομένα εικασία).

Κατά τ' άλλα, όπως δείχνει ο τίτλος που έβαλα στο θέμα, ο λόγος της ανάρτησης προφανώς δεν ειναι η σχέση με τους Βρετανούς, αλλά ο στίχος του Δαμασκηνού (απλώς δεν το έκοψα, επειδή έτσι ήταν στην ανάρτηση).
 

domesticus

Lupus non curat numerum ovium
Δεν κατάλαβα σε τι διαφωνείς. Εγώ δεν μίλησα για μη ΙΕ προέλευση της λέξης "βρέτας" (άλλωστε πώς θα συνδεόταν με τους Κέλτες), αλλά ότι μάλλον δεν συνδέεται με τη λέξη "βροτός".
Η δε συσχέτιση με τους Βρετανούς (σε επίπεδο ομορρίζων όχι προέλευσης) έχει προταθεί από διάφορους ετυμολόγους και ασφαλώς είναι μια εικασία (αλλά με επιστημονικά δεδομένα εικασία).

Κατά τ' άλλα, όπως δείχνει ο τίτλος που έβαλα στο θέμα, ο λόγος της ανάρτησης προφανώς δεν ειναι η σχέση με τους Βρετανούς, αλλά ο στίχος του Δαμασκηνού (απλώς δεν το έκοψα, επειδή έτσι ήταν στην ανάρτηση).

Δὲν διαφώνησα μὲ τὰ θεολογικὰ σχόλια ἀλλὰ μὲ τὴν ἑρμηνεία τῆς λέξης καὶ τὸν πιθανό συσχετισμὸ μὲ τοὺς Βρετανούς.
Ἔγραψες
Έχει λοιπόν υποτεθεί ότι το κελτικό *Pritan είναι συγγενές προς το αρχ. “βρέτας” και σήμαινε πιθανόν «τους ζωγραφισμένους», από τη συνήθεια των αρχαίων Bρετανών (όπως και πολλών αρχαίων λαών) να στολίζουν το σώμα τους με χρώματα και εικόνες. Κάτι δηλαδή σαν το σημερινό τατουάζ.
Δεν σημαίνει ότι το “βρέτας” έδωσε το “Βρετανός” (διότι οι Έλληνες το όνομα το άκουσαν, δεν το επινόησαν), αλλά το “βρέτας” είναι ομόρριζο με την κελτική λέξη που οδήγησε στο “Βρετανός” (έναν τύπο *Pritan) –ίσως μάλιστα να επηρέασε τη μετατροπή του π σε β.
Ἀναφέρω διαφορετικὴ ἄποψη ποὺ δὲν σχετίζεται μὲ τὸ ζωγραφισμένο σῶμα ἀλλὰ μὲ τὸ σκαλισμένο ξύλο τῶν ὁμοιωμάτων τῶν θεῶν καὶ προέρχεται ἀπὸ ἄλλη ΠΙΕ ρίζα ἀπὸ αὐτὴ ποὺ ἀνέφερες.
 
Top