Γιώργος Μ.
Γιώργος Μπάτζιος
Με αφορμή τα μεγαλυνάρια των Χριστουγέννων, σκέφτηκα να παραθέσω ένα τμήμα από συζήτηση που είχε γίνει με άλλη αφορμή, αλλά σκέφτηκα ότι είναι επίκαιρη, καθώς πλησιάζει η εορτή των Χριστουγέννων.
Ποιο είναι το ακριβές ρήμα στη φράση "σπαργάνοις εἰλημένον";
Η σκέψη που μπορεί να έλθει στο νου κάποιου είναι το ρήμα ἐλίσσω «τυλίγω» (ιωνικός τύπος: εἰλίσσω ) και δεν είναι καθόλου άστοχη, αν σκεφτεί κανείς ότι σε πολλά χωρία η λέξη σπάργανον συνδυάζεται με τη λέξη ἐλίσσομαι, π.χ.: σπαργάνοις εἰλίσσεται, καὶ ἐν φάτνῃ τίθεται, βρέφος ὁρώμενος, ὁ προαιώνιος Θεός (προεόρτιος κανών Χριστουγέννων).
Αλλά στην περίπτωση αυτή η μετοχή του Παθ. Παρακειμένου θα ήταν εἰλιγμένος. Αν πάλι η μετοχή ήταν από το εἴλημμαι (παθητικός παρακείμενος του ρ. λαμβάνω), τὀτε δεν βγαίνει νόημα (λαμβάνομαι σπαργάνοις;;;). Γι΄ αυτό η γραφή εἰλημμένος, (με δύο μ), που απαντά σε κάποια κείμενα παροδηγεί, δεν παραπέμπει στο σωστό ρήμα.
Πιστεύω ότι το ρήμα που ψάχνουμε είναι το αρχαίο και μετέπειτα σπανιότατο εἰλέω (κ. εἴλω κ. εἴλλω) που σημαίνει «κυλώ, περιστρέφω» (έχει πολλές σημασίες για την ακρίβεια, που όλες όμως συνδέονται με την έννοια του περιστρέφω).
Αυτό το ρήμα συνδέεται με σημαντικές λέξεις: από εκεί είναι ο ειλ-εός (διοτι αναφέρεται σε συστροφή του εντέρου) και κυρίως από εκεί είναι το ειλητάριο (επειδή περιτυλίγεται). Άλλα ομόρριζά του είναι οι λέξεις ἕλ-ιξ, -ικος, ἔλυ-τρο(ν), (ε)ἴλ-ιγγος, ὅλ-μος, ίλη ίσως και το οὖλ-ο(ν). Από εκεί πιθανόν είναι και το ειλικρινής (εἰλι + κρίνω), αν υποτεθεί ότι πρόκειται για μεταφορική χρήση τής λέξης από την εικόνα της περιστροφικής κίνησης του κοσκινίσματος τού αλεύρου (υπόθεση που ενισχύεται από την αρχική σημ. «καθαρός, αμιγής» τού επιθ. εἰλικρινής). (βλ. Ετυμολογικό Λεξικό Μπαμπινιώτη, λ. ειλεός, ειλικρινής).
ΥΓ Θα δεχόμουν ευχαρίστως την ένσταση, αν την έχει κάποιος, ότι πιθανόν να έχει γίνει σύμφυρση του ἐλίσσω και του εἰλέω. Δεν το έχω ψάξει αυτό.
Ποιο είναι το ακριβές ρήμα στη φράση "σπαργάνοις εἰλημένον";
Η σκέψη που μπορεί να έλθει στο νου κάποιου είναι το ρήμα ἐλίσσω «τυλίγω» (ιωνικός τύπος: εἰλίσσω ) και δεν είναι καθόλου άστοχη, αν σκεφτεί κανείς ότι σε πολλά χωρία η λέξη σπάργανον συνδυάζεται με τη λέξη ἐλίσσομαι, π.χ.: σπαργάνοις εἰλίσσεται, καὶ ἐν φάτνῃ τίθεται, βρέφος ὁρώμενος, ὁ προαιώνιος Θεός (προεόρτιος κανών Χριστουγέννων).
Αλλά στην περίπτωση αυτή η μετοχή του Παθ. Παρακειμένου θα ήταν εἰλιγμένος. Αν πάλι η μετοχή ήταν από το εἴλημμαι (παθητικός παρακείμενος του ρ. λαμβάνω), τὀτε δεν βγαίνει νόημα (λαμβάνομαι σπαργάνοις;;;). Γι΄ αυτό η γραφή εἰλημμένος, (με δύο μ), που απαντά σε κάποια κείμενα παροδηγεί, δεν παραπέμπει στο σωστό ρήμα.
Πιστεύω ότι το ρήμα που ψάχνουμε είναι το αρχαίο και μετέπειτα σπανιότατο εἰλέω (κ. εἴλω κ. εἴλλω) που σημαίνει «κυλώ, περιστρέφω» (έχει πολλές σημασίες για την ακρίβεια, που όλες όμως συνδέονται με την έννοια του περιστρέφω).
Αυτό το ρήμα συνδέεται με σημαντικές λέξεις: από εκεί είναι ο ειλ-εός (διοτι αναφέρεται σε συστροφή του εντέρου) και κυρίως από εκεί είναι το ειλητάριο (επειδή περιτυλίγεται). Άλλα ομόρριζά του είναι οι λέξεις ἕλ-ιξ, -ικος, ἔλυ-τρο(ν), (ε)ἴλ-ιγγος, ὅλ-μος, ίλη ίσως και το οὖλ-ο(ν). Από εκεί πιθανόν είναι και το ειλικρινής (εἰλι + κρίνω), αν υποτεθεί ότι πρόκειται για μεταφορική χρήση τής λέξης από την εικόνα της περιστροφικής κίνησης του κοσκινίσματος τού αλεύρου (υπόθεση που ενισχύεται από την αρχική σημ. «καθαρός, αμιγής» τού επιθ. εἰλικρινής). (βλ. Ετυμολογικό Λεξικό Μπαμπινιώτη, λ. ειλεός, ειλικρινής).
ΥΓ Θα δεχόμουν ευχαρίστως την ένσταση, αν την έχει κάποιος, ότι πιθανόν να έχει γίνει σύμφυρση του ἐλίσσω και του εἰλέω. Δεν το έχω ψάξει αυτό.