«σπαργάνοις εἰλη<μ>μένον»

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
Με αφορμή τα μεγαλυνάρια των Χριστουγέννων, σκέφτηκα να παραθέσω ένα τμήμα από συζήτηση που είχε γίνει με άλλη αφορμή, αλλά σκέφτηκα ότι είναι επίκαιρη, καθώς πλησιάζει η εορτή των Χριστουγέννων.

Ποιο είναι το ακριβές ρήμα στη φράση "σπαργάνοις εἰλημένον";

Η σκέψη που μπορεί να έλθει στο νου κάποιου είναι το ρήμα ἐλίσσω «τυλίγω» (ιωνικός τύπος: εἰλίσσω ) και δεν είναι καθόλου άστοχη, αν σκεφτεί κανείς ότι σε πολλά χωρία η λέξη σπάργανον συνδυάζεται με τη λέξη ἐλίσσομαι, π.χ.: σπαργάνοις εἰλίσσεται, καὶ ἐν φάτνῃ τίθεται, βρέφος ὁρώμενος, ὁ προαιώνιος Θεός (προεόρτιος κανών Χριστουγέννων).

Αλλά στην περίπτωση αυτή η μετοχή του Παθ. Παρακειμένου θα ήταν εἰλιγμένος. Αν πάλι η μετοχή ήταν από το εἴλημμαι (παθητικός παρακείμενος του ρ. λαμβάνω), τὀτε δεν βγαίνει νόημα (λαμβάνομαι σπαργάνοις;;;). Γι΄ αυτό η γραφή εἰλημμένος, (με δύο μ), που απαντά σε κάποια κείμενα παροδηγεί, δεν παραπέμπει στο σωστό ρήμα.

Πιστεύω ότι το ρήμα που ψάχνουμε είναι το αρχαίο και μετέπειτα σπανιότατο εἰλέω (κ. εἴλω κ. εἴλλω) που σημαίνει «κυλώ, περιστρέφω» (έχει πολλές σημασίες για την ακρίβεια, που όλες όμως συνδέονται με την έννοια του περιστρέφω).

Αυτό το ρήμα συνδέεται με σημαντικές λέξεις: από εκεί είναι ο ειλ-εός (διοτι αναφέρεται σε συστροφή του εντέρου) και κυρίως από εκεί είναι το ειλητάριο (επειδή περιτυλίγεται). Άλλα ομόρριζά του είναι οι λέξεις ἕλ-ιξ, -ικος, ἔλυ-τρο(ν), (ε)ἴλ-ιγγος, ὅλ-μος, ίλη ίσως και το οὖλ-ο(ν). Από εκεί πιθανόν είναι και το ειλικρινής (εἰλι + κρίνω), αν υποτεθεί ότι πρόκειται για μεταφορική χρήση τής λέξης από την εικόνα της περιστροφικής κίνησης του κοσκινίσματος τού αλεύρου (υπόθεση που ενισχύεται από την αρχική σημ. «καθαρός, αμιγής» τού επιθ. εἰλικρινής). (βλ. Ετυμολογικό Λεξικό Μπαμπινιώτη, λ. ειλεός, ειλικρινής).

ΥΓ Θα δεχόμουν ευχαρίστως την ένσταση, αν την έχει κάποιος, ότι πιθανόν να έχει γίνει σύμφυρση του ἐλίσσω και του εἰλέω. Δεν το έχω ψάξει αυτό.
 

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος

[...]
ΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΘΑΝΑΤΟΣ

Επειδή στην υμνολογία η λέξη εἰλέω (> εἰλημένος) χρησιμοποιείται για τύλιγμα σώματος με ενδύματα, έχει άλλο ένα ιδιαίτερο γνώρισμα: συνδέει νοηματικά τη γέννηση με τον θάνατο, αφού αυτές είναι οι κύριες περιστάσεις όπου ένα σώμα τυλίγεται με ένδυμα από τρίτους (σε αντίθεση με την αυτοένδυση του ενήλικου). Έτσι:

  • τυλίγουμε ένα βρέφος με σπάργανα
Σήμερον οἱ Ποιμένες, βλέπουσι τὸν Σωτῆρα, σπαργάνοις εἰλημένον, καὶ κείμενον ἐν Φάτνῃ. (Μεγαλυνάρια, Ιαμβ. Κανόνος, ΚΕ Δεκεμβρίου)

  • τυλίγουμε και ένα νεκρό σώμα με σάβανα:
Προσκυνήσωμεν, καὶ προσκομίσωμεν τά μύρα ὡς δῶρα τῷ μὴ ἐν σπαργάνοις, ἀλλ' ἐν σινδόνι ἐνειλημένῳ (Οίκος Κυριακής του Πάσχα)

Και δεν μπορώ εδώ να μη μνημονεύσω το υμνογραφικό χωρίο όπου οι δύο αυτές μορφές τυλίγματος ενώνονται σε μία: τη φράση "εντάφια σπάργανα", θαυμάσιο συνδυασμό ποιητικής τόλμης και θεολογικού βάθους.
Για το πρώτο (ποιητική τόλμη) αρκεί να αναλογιστούμε εκτός από τη διαχρονικότητα του μοτίβου (θάνατος=γέννηση) το πόσο "μοντέρνος" στάθηκε ο μεγαλύτερος ίσως ποιητής του 20ουαιώνα, Τ.Σ. Έλιοτ, ο οποίος έβαλε ως φράση που διατρέχει σαν μότο τα «4 κουαρτέτα» το: "In my beginning is my end"(εις την αρχήν μου είναι το τέλος μου), όπως και αλλού μιλώντας για το ταξίδι των μάγων: «Κάναμε τόσον δρόμο για γέννα ή θάνατο; / [...] / Ήταν η γέννηση τούτη, σκληρή, πικρή αγωνία σαν θάνατος. Σαν τον δικό μας θάνατο») -όπου όμως η φορά του ζεύγους είναι αντίστροφη.
Για το δεύτερο (θεολογικό βάθος) αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι τα εντάφια σπάργανα, ως «εντάφια» τυλίγουν κάτι που πέθανε, αλλά ως «σπάργανα» κάτι που μόλις γεννήθηκε και θα ζήσει - εννοώντας έτσι ότι αυτός ο τάφος είναι πηγή της ζωής.

Με αυτή τη σκέψη σας χαιρετώ εν όψει της «αργίας» του Πάσχα. Είθε αυτά τα σπάργανα να ζωοποιήσουν και τη δική μας καρδιά.

Για τη σχέση των γενέθλιων σπαργάνων του Χριστού με τα «εντάφια σπάργανα», που συζητούσαμε στο παραπάνω, βρήκα ένα θαυμάσιο κείμενο του θεολόγου Θανάση Παπαθανασίου και σας συνιστώ, όταν βρείτε χρόνο, να το διαβάσετε.

http://www.monastiria.gr/arthografi...0Sg5ng4jGHGJZklJwU8HiR6rZfbfxp-6Rc5kxm_i-QmxA


1545387488570.png
 
Top