Μέγα και ακανθώδες το ζήτημα του ρυθμού.
Μέγα, γιατί σχετίζεται άμεσα με την έννοια του χρόνου, που ακόμη και στις μέρες μας αποτελεί ένα από τα λιγότερο εξηγημένα μυστήρια του σύμπαντος.
Το βέβαιον είναι ότι η κίνηση γεννά το χρόνο και ο χρόνος φανερώνεται με την κίνηση.
Μουσικός ρυθμός είναι η μορφοποίηση της ροής του χρόνου σε όμοια αναγνωρίσιμα κυκλικά σχήματα, που ονομάζουμε ρυθμικά πόδια.
Τα εν λόγω σχήματα γίνονται αντιληπτά οπτικά μεν από αντίστοιχες με αυτά χορευτικές κινήσεις, ακουστικά δε από φθόγγους που παράγουν οι φωνές των τραγουδιστών, όσο και οι ηχοποιητικοί χειρισμοί των εκτελεστών πάνω στα όργανά τους την "τακτή" χρονική στιγμή.
Τα κρουστά μουσικά όργανα, ειδικά τα μεμβρανόφωνα, είναι εκείνα που κατ' εξοχήν φανερώνουν τη μορφή του μουσικού ρυθμού και κανονίζουν χρονικά τόσο τις κινήσεις των χορευτών, όσο και την εκτέλεση των λοιπών μουσικών οργάνων.
Ένα ρυθμικό πόδι έχει δύο φάσεις που διέπονται από τη δύναμη της βαρύτητας: τη θέση και την άρση.
Θέση είναι η στιγμή που το πόδι του χορευτή πατά στο έδαφος, παραδίνοντας το βάρος του σώματος στη δύναμη της έλξης, και άρση η στιγμή της αιώρησης (που αντιμάχεται το βαρυτικό πεδίο).
Ο χορευτικός ρυθμός, που εξάλλου είναι και ο αρχαιότερος, έχει δύο βασικές διακρίνουσες: Το "σχήμα" και την "περιοδικότητα".
Ως σχήμα ας νοηθεί ένας συγκεκριμένος αριθμός χορευτικών βημάτων ειδικής μορφής και διάρκειας, που συμπληρώνουν μικρούς και απλούς ή μεγαλύτερους και πιο σύνθετους κύκλους.
Ως περιοδικότητα ας νοηθεί η κανονική επανάληψη-ανακύκλωση του πιο πάνω "σχήματος" σε μέτρα, κώλα και περιόδους.
Ο άνθρωπος με το χορό προσπάθησε ίσως να εκλογικεύσει και να κατανοήσει το πολυσχιδές και πολυσύνθετο των ρυθμών του σύμπαντος και της φύσης που τον περιβάλλει.
Πέραν όμως του αρχαιότερου και απλούστερου χορευτικού ρυθμού, ο οποίος στο λόγο αντικατοπτρίζεται στην έμμετρη ποίηση (στηρίζοντας την απομνημόνευση μακροσκελών επών), διαπιστώνουμε και την ύπαρξη διαρκώς μεταβαλλόμενων ρυθμών, που ούτε το σχήμα τους είναι ευδιάκριτο, ούτε ο κύκλος τους έχει κάποιο μέγεθος που να εμπίπτει στο αντιληπτικό μας πεδίο, ώστε να είναι μετρήσιμο.
Ας παρατηρήσουμε το κελάηδημα ενός ωδικού πτηνού. Μολονότι υπάρχουν σημεία που εμφανίζουν κάποια περιοδικότητα, το σύνολο είναι μάλλον απροσδιόριστο.
Εδώ εμπίπτει και ο ελεύθερος (μή έμμετρος) ανθρώπινος λόγος.
Έχοντας υπ' όψη όλα τα πιο πάνω, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ενώ στη χορευτική μουσική το ποιητικό κείμενο του μέλους υποτάσσεται στο μέτρο και στο ρυθμό, στην Ψαλτική είναι το κείμενο που προεξάρχοντας υποτάσσει το ρυθμό, δημιουργώντας τόσους και τόσο διαφορετικούς μεταξύ τους ρυθμούς, που οποιαδήποτε προσπάθεια καταγραφής τους να καθίσταται μάταιη.
Συνεπώς θα ήταν τουλάχιστον παρακινδυνευμένο επιστημονικά να "εγκλωβίσουμε" τη ρυθμική ελευθερία των ψαλτικών ποιητικών κειμένων σε μέτρα και ρυθμικούς πόδες, έχοντας κατά νου ότι η "κανονικότητά" τους έγκειται στην ουσία και όχι στην οιαδήποτε μορφή τους.
ΑΚ
