«Ο δομέστικος απ'έξω...»

Dimitri

Δημήτρης Κουμπαρούλης, Administrator
Staff member
Σε πολλά Βυζαντινά μουσικά κείμενα παρατηρούνται σημειώσεις του τύπου:

<<Ο δομέστικος απ'έξω το τέλος "έπαρσις των χειρών μου">> (Γ. Στάθη, Αναγραμματισμοί, σελ.31)

<<Ο δομέστικος απ'έξω, ήχος α', Δούλοι Κύριον - εσωτέρα φωνή από χορού Αινείτε">> (Γ. Στάθη, Αναγραμματισμοί, σελ.104)

Γνωρίζει κανείς τί ακριβώς σημαίνει το "απ'έξω" και το "εσωτέρα φωνή";

Σημαίνει "μία οκτάβα πάνω (ψηλή βάση)" και "μία οκτάβα κάτω (χαμηλότερη βάση)";

Κάτι σαν το "Κέλευσον" που ακόμα και σήμερα το λέμε συνήθως στην επταφωνία και μετά αρχίζει το μέλος από την κανονική βάση; Αλλά τότε έψαλλαν ολόκληρα μέλη στην επταφωνία; Δεν γνωρίζω. Μπορεί κανείς να διευκρινήσει μήπως;
 

Dimitri

Δημήτρης Κουμπαρούλης, Administrator
Staff member
Ακόμα ένα σχετικό από χειρόγραφο του Χουρμουζίου ΜΠΤ 703 στην αρχή των στίχων του "Μακάριος Ανήρ". Λέει

" ο ιερεύς την μεγάλην συναπτήν και μετά την εκφώνησιν, άρχεται ο δομέστικος του αριστερού χορού εις τον έξω διπλασμόν. οι δέ λοιποί εις τον έσω. αρχαίον μέλος."

Άρα μάλλον πρόκειται για ευνούχο ή εξαιρετικά υψίφωνο δομέστικο που συμψάλλει με κανονικό χορό. Και το απ'έξω σημαίνει "μία επταφωνία πάνω".

Άλλη εξήγηση;
 
Ο Επίσκοπος Κατάνης Ιάκωβος Πηλίλης γράφει μεταξύ άλλων: "Ο τίτλος δομέστικος δίδεται, ομοίως, και εις τους αναγνώσταςυπό του Πατριάρχου, οι οποίοι καλούνται Πατριαρχικοί δομέστικοι, κατ΄ αντίθεσιν με τους ιεροψάλτας, οι οποίοι καλούνται εκκλησιαστικοί δομέστικοι". Άρα, μήπως πρόκειται περί αναγνωστών ή κανοναρχών;
 

Dimitri

Δημήτρης Κουμπαρούλης, Administrator
Staff member
... μήπως πρόκειται περί αναγνωστών ή κανοναρχών;

Δεν νομίζω. Τα μουσικά κείμενα προφανώς αναφέρονται σε ψάλτες δομεστίκους της Βυζαντινής εποχής. Π.χ. καλοφωνικοί στίχοι ολόκληροι αναφέρονται οτι ψάλλονται από τον (ένα) δομέστικο του δεξιού ή αριστερού χορού. Δεν μπορεί να αναφέρεται σε αναγνώστη/κανονάρχο.
 

emmanouil

Σιάφης Εμμανουήλ
Ακούστε το τέλος του κρατήματος των "Μαϊστόρων". Στον έξω διπλασμό.. σχετικό ίσως με αυτό το θέμα αλλά δεν είμαι σίγουρος.
Καλησπέρα αγαπητέ Δημήτρη!Το θέμα αυτό συζητούσαμε πρίν από περίπου ένα μήνα με τον δέξιο μου, που είναι και μέλος του forum(Αετόπουλος Αντώνης) και απορούσαμε πως θα μπορούσε κάποιος να ψάλλει στην επταφωνία θέση του Άγια(μιλάμε να βρεθείς τουλάχιστον για τρεις σημερινές μουσικές γραμμές στους άνω ΒΟΥ-ΓΑ-ΔΙ κ.τ.λ.).Για τα σημερινά ψαλτικά δεδομένα ακούγεται αστείο, αλλά για το μεσαίωνα ήταν κάτι πολύ φυσιολογικό.Στην Αγία Σοφία μέχρι και το δωδέκατο αιώνα ο δομέστικος του χορού ήταν καστράτος ή κόντρα τενόρος.Στη Δύση μέχρι και τον δέκατο έβδομο αιώνα τέτοιες φωνές αντρών μεσουρανούν και στις εκκλησίες και στην προκλασσική όπερα(βλέπε έργα A.Vivaldi).Αυτό μάλιστα στη Ανατολή,αλλά κυρίως στη Δύση συνέβαινε με ευνουχισμό των αγοριών στην αρχή της εφηβείας, με αποτέλεσμα η φωνή να παραμένει παιδική. Αυτές οι κατηγορίες φωνών δεν έχουν όγκο, αλλά πολύ μαλακό χρώμα, άνεση στις υψηλές περιοχές από άνω ΝΗ μέχρι κόντρα ΒΟΥ και φοβερή ευλυγισία.Στην εποχή μας σπανίζουν εξαιρετικά αυτές οι φωνές αντρών γιατί με την εφηβεία η φωνή ωριμάζει και βαθαίνει και φυσικά αυτές οι φωνές δεν αρέσουν πλέον ούτε και σε αυτή την Όπερα!! πόσο μάλλον στην ψαλτική!!Στο βίντεο που έχεις ως δείγμα η χορωδία των Μαιστόρων της οποίας είμαι μέλος ερμηνεύει το πρώτο μέρος από ένα κράτημα του Ιωάννου Πρωτοψάλτου σε ήχο πρώτο.Ο κ.Χαλδαιάκης θέλησε να κάνει ένα πείραμα βάζωντάς με να κάνω αυτό που γράφουν τα παλαιά χειρόγραφα.Πρέπει να τονίσω, ότι είμαι δραματικός τενόρος(όχι απαραίτητα η ιδανική φωνή, όπως εκθέσαμε πιο πάνω) και σπουδάζω κλασσικό τραγούδι με τον Ονούφριο και τη Αγγελική Σώχου και για μένα δεν ήταν κάτι αφύσικο, αλλά για τη σημερινη ψαλτική πράξη είναι κάτι περίεργο έως... αστείο.Συμπερασματικά θα ήθελα να πω, ότι για να το γράφουν τα χειρόγραφα σίγουρα δεν είναι ψέμα, αλλά διάφεραν οι συνθήκες, που άδονταν τα μέλη.Και κάτι τελευταίο μιλάμε συνήθως για μέλη, που ψάλλονταν από τους εξαιρετικά γυμνασμένους και καταρτισμένους χορούς της Αγίας Σοφίας(πληρώνονταν αδρά από το βασιλικό ταμείο)....άλλες εποχές
 
Last edited:

Dimitri

Δημήτρης Κουμπαρούλης, Administrator
Staff member
...απορούσαμε πως θα μπορούσε κάποιος να ψάλλει στην επταφωνία θέση του Άγια(μιλάμε να βρεθείς τουλάχιστον για τρεις σημερινές μουσικές γραμμές στους άνω ΒΟΥ-ΓΑ-ΔΙ κ.τ.λ.).Για τα σημερινά ψαλτικά δεδομένα ακούγεται αστείο, αλλά για το μεσαίωνα ήταν κάτι πολύ φυσιολογικό...

Εμμανουήλ, σε ευχαριστώ για τις πληροφορίες! Το σχόλιο σχετικά με την επταφωνία και αντιφωνία του Άγια μου θύμισε ένα κράτημα του Αρσενίου (του Μικρού αν θυμάμαι καλά) που σε πολύ μεγάλο μέρος (μία σελίδα και πάνω αν θυμάμαι καλά) κινείται στο πάνω ΔΙ και μετά για "χαλάρωση" (;) πέφτει στο κάτω ΔΙ :rolleyes: Σχετικά με τη μελώδηση σε ψηλές φωνητικές περιοχές έχουμε και το παράδειγμα των μεγάλων εκτελεστών των αμανέδων των αρχών του 20ου αι (που δεν ήταν ευνούχοι) αλλά και των χοτζάδων της γείτονος μέχρι τις μέρες μας (χωρίς να είναι ευνούχοι πάλι). Ίσως το γεγονός οτι έπρεπε χωρίς μικρόφωνα να ακουστούν μέσα σε μεγάλους χώρους ή στην ύπαιθρο οδήγησε σε αυτή την πρακτική (πέρα από τον εντυπωσιασμό των ακροατών από την υψιφωνία).
 

Dimitri

Δημήτρης Κουμπαρούλης, Administrator
Staff member
Από τη διαθέσιμη εισήγηση της κ. Σπυράκου [pdf] πάνω στο θέμα αυτό από το 1ο Συνέδριο του ASBMH με τίτλο «Η Ηχοχρωματική Ποικιλία στην Βυζαντινή Χορωδιακή Πράξη» μεταφέρω εδώ κάποια σχετικά (για τα υπομνήματα βλ. στην εισήγηση) με το συζητούμενο θέμα.

«Η χρήση μιας διευρυμένης έκτασης, εκατέρωθεν της επικρατήσασας
δις διαπασών, διαφαίνεται μέσα από την πραγματεία του Ψευδο‑
Δαμασκηνού, η οποία, καταγράφεται μεν τον ΙΔ΄ αιώνα αλλά απηχεί
πρακτικές τουλάχιστον των δύο προηγουμένων αιώνων139. Στην μέθοδο που
επιγράφεται «Ἀρχὴ τῆς διπλοφωνίας» διασώζονται όροι που φανερώνουν
ουσιαστικά ότι το μέλος με το ισοκράτημά του μπορούσε να κατανεμηθεί σε
έκταση τεσσάρων διαπασών: «Εἰ δὲ θέλῃς, λέγεις ἶσον, εἰ δὲ τετραπλάσῃς,
λέγεις εἰκοσιοκτώ· εἰ δὲ εἴπῃς τριπλασμόν, λέγεις εἰκοσιμίαν· ἂν δὲ ψάλλῃς
ἶσον μέλος, ἤτοι ὅσα τύχωσι καὶ ἀναῤῥοήσεις διπλασιασμόν, λέγεις ἑπτὰ
φωνάς· εἰ δὲ ὑποῤῥέοντα τὸ μέλος εἴπῃς, πάλιν λέγεις ἑπτά»140.

Στην μουσική εκτέλεση η εφαρμογή της προαναφερθείσας θεωρίας

είναι συνήθης στις υστεροβυζαντινές Παπαδικές και Ανθολογίες όπου
διασώζονται με μεγάλη συχνότητα οι όροι ἔσω και ἔξω διπλασμός141.
Επιπλέον, το ισοκράτημα σε δύο διαπασών κάτω από το ίσον του ήχου
υπονοείται στο τυπικό Ιεροσολύμων του 1122, όταν για την ψαλμώδηση του
στιχηρού Φοβερὸν τὸ ἐμπεσεῖν σε τρίτο ήχο, ορίζεται ότι «ὀφείλομεν κρατεῖν
ἀπὸ ἐκ βάθους»142.

Ειδικότερα δε για τον ακριβή τρόπο που γινόταν η κατανομή των

ψαλλόντων στις διάφορες διαπασών, η πραγματεία του Ψευδο –
Δαμασκηνού είναι για μία ακόμη φορά διαφωτιστική: «Ἅμα δὲ ἄρξεσαι τὴν
διπλοφωνίαν, λέγεις ἶσον· εἶτα διπλασμὸν ἑπτὰ φωνὰς καὶ γίνονται ὀκτώ»143.
Η εφαρμογή της θεωρίας αυτής, ή ευστοχότερα, η εκτέλεση που οδηγεί στην
προαναφερθείσα κωδικοποίηση, απαντάται με μεγάλη συχνότητα σε
ευάριθμες υστεροβυζαντινές Παπαδικές και Ανθολογίες, αλλά θα
χρησιμοποιηθεί εδώ μία ενδεικτική περίπτωση στην οποία ο κωδικογράφος
υπήρξε αναλυτικότατος. Πρόκειται για την α΄ στάση από τον Πολυέλεο
Κουκουμά που διασώζει ο κώδικας Βατοπαιδίου 1281 του ΙΕ΄ αιώνα (φ. 145r).
Μόλις ο δομέστικος ψάλλει απήχημα σε άνω Κε, διότι ορίζεται ότι οφείλει να
ψάλλει «ἀπʹ ἔξω», τον ακολουθούν «οἱ σὺν αὐτῷ», οι ψάλτες δηλαδή που ο
Γαβριήλ Ιερομόναχος ονομάζει «βοηθούς»144, για να ψάλλουν όλοι μαζί στον
άνω Κε το Δοῦλοι Κύριον, ἀλληλούια. Σε πιο αναλυτική γραφή δε, από τον
κώδικα Σινά 1312 του β΄ ημίσεως του ΙΕ΄ αιώνα (φ. 7r), «ὁ δομέστικος τοῦ
πρώτου χοροῦ, ἀπʹ ἔξω εἰς διπλασμόν». Ή όπως χαρακτηριστικότερα
γενικεύει ο σιναϊτικός κώδικας 1293 του β΄ ημίσεως του ΙΕ αιώνα (φφ. 237r‑v),
«ὁ δομέστικος λέγει πάντας τὰς ἀρχὰς ἔξω», αναφερόμενος στην ενοριακή
μεταχείριση του Ψαλτηρίου. Ακολούθως, ο πρώτος στίχος της στάσης
ψάλλεται από όλο το χορό του Δομεστίκου στην βάση του πρώτου ήχου Κε,
διότι σύμφωνα με το βατοπαιδινό χειρόγραφο «ἐσωτέρᾳ φωνῇ ὅλοι ὀμοῦ».

Προκύπτει αναπόφευκτα το ερώτημα για το ποιοι από τους ψάλλοντες

ήσαν εκείνοι που μπορούσαν να ανταποκριθούν σε μέλη τα οποία κινούνταν
ουσιαστικά στην φωνητική έκταση της soprano, τη στιγμή που ήδη από τα
πρώιμα στάδια ήταν απαγορευμένη η συμμετοχή των γυναικών στην
ψαλμωδία145. Άλλωστε αποτελεί κοινό τόπο το ότι οι ψάλλοντες τις Αγίας
Σοφίας ήταν κατώτεροι κληρικοί στο βαθμό του Αναγνώστη και του Ψάλτη.
Πιο συγκεκριμένα, με βάση την Γ΄ Ιουστινιάνειο Νεαρά είχε καθορισθεί να
υπηρετούν στην Αγία Σοφία και τους εξαρτώμενους από αυτήν ναούς, 150
Αναγνώστες και 25 Ψάλτες146. Ωστόσο, τόσο οι μαρτυρίες των Λειτουργικών
Τυπικών όσο και οι εικονογραφικές και ιστορικές πηγές δίνουν
ολοκληρωμένη απάντηση: ήταν ένα σύνολο Παιδιών, Μοναζουσών και
Ευνούχων που για πολλούς αιώνες μετείχαν στις ακολουθίες του Κοσμικού
Τυπικού, πλουτίζοντας την έκταση και το ηχόχρωμα των ψαλλομένων.»

Σχετικά θέματα

Νέα έκδοση του ΙΒΜ: Οι Χοροί Ψαλτών κατά την Βυζαντινή Παράδοση
Ευνούχοι ψάλτες κατά τη Βυζαντινή περίοδο
Γυναίκα και Ψαλτική
Συμμετοχή παιδιών σε ψαλτικούς χορούς
 
Last edited:
Top