«Κύριε καταφυγή» τῆς ἀργῆς δοξολογίας πλ. β΄ τοῦ Γ. Ραιδεστηνοῦ

[ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΚΟΥΓΙΑΣ]

1. Τί εννοείτε όταν λέτε ότι πάμε πρώτα στον Κε; 2. Η μαρτυρία του γ' ήχου από πότε ενεργεί; 3. Πώς ανεβαίνουμε από τον Γα στον Κε;

1. "Ο ποιητής εννοεί", ότι ο αρχικός φθόγγος ΚΕ του πλ. του β', είναι σταθερός (ως προς το ύψος του), "πάμε, λοιπόν στον αρχικό ΚΕ - από το ΓΑ - με το μυαλό μας, αρχικά και με τη φωνή μας στη συνέχεια "για να το εκτελέσουμε"! 2. "Ανεβαίνουμε στον αρχικό - σταθερό φθόγγο ΚΕ", που πριν στο (1), περιέγραψα τον τρόπο και τότε θέτουμε τη διατονική φθορά του ΓΑ. 3. Εάν ανέβουμε 26 ηχομόρια (από το φθόγγο ΓΑ, που μείναμε), θα ξεπεράσουμε το μουσικό ύψος του αρχικού φθόγγου ΚΕ! Ανεβαίνουμε από το ΓΑ, συμπερασματικά, 16 ηχομόρια για να βρούμε τον αρχικό ΚΕ!

 

[Deacon]

1. "Ο ποιητής εννοεί", ότι ο αρχικός φθόγγος ΚΕ του πλ. του β', είναι σταθερός (ως προς το ύψος του), "πάμε, λοιπόν στον αρχικό ΚΕ - από το ΓΑ - με το μυαλό μας, αρχικά και με τη φωνή μας στη συνέχεια "για να το εκτελέσουμε"! 2. "Ανεβαίνουμε στον αρχικό - σταθερό φθόγγο ΚΕ", που πριν στο (1), περιέγραψα τον τρόπο και τότε θέτουμε τη διατονική φθορά του ΓΑ. 3. Εάν ανέβουμε 26 ηχομόρια (από το φθόγγο ΓΑ, που μείναμε), θα ξεπεράσουμε το μουσικό ύψος του αρχικού φθόγγου ΚΕ! Ανεβαίνουμε από το ΓΑ, συμπερασματικά, 16 ηχομόρια για να βρούμε τον αρχικό ΚΕ!

Προφανώς έτσι βγαίνει το μέλος και καταλήγει χωρίς άνοδο της βάσης. Είστε σίγουρος, όμως, ότι αυτό είχε στο μυαλό του ο Ραιδεστηνος; Και λέτε ότι από τον Γα θα ανέβουμε 16 μορια για να βρούμε τον Κε. Άρα λέτε ότι το Γα μετά το καταφυγή βρίσκεται 26 μόρια πάνω από τον Πα;
Δεν έχω δυστυχώς το θεωρητικό του Ραιδεστηνού, φαίνεται όμως ότι πίστευε (από αυτά που γράφει στον Πρόλογο της Μ. Εβδομάδος του), ότι οι κύριοι έχουν ίδια διαστήματα με τους πλαγίους τους, αν και επιφυλάσσεται να αναπτύξει τα του β΄ και πλ β' στο θεωρητικό. Πιστεύω ότι εκεί βρίσκεται η απάντηση. Αν κάποιος το έχει και μπορεί να ανεβάσει το κομμάτι που αναφέρεται στους β' και πλ β' θα έδινε μια λύση.
Είναι ένα θέμα επίσης από πού θεωρεί ότι ξεκινάει η εφαρμογή κάθε φθοράς. Από τον φθόγγο που τίθεται ή από τον προηγούμενο; Εδώ είναι ένα θέμα. Αν θεωρεί ότι ξεκινάει από τον φθόγγο που τίθεται τότε δεν δικαιούμαστε να ανεβάζουμε το μέλος αυθαίρετα "στον αρχικό Κε με το μυαλό μας και με την φωνή μας". Αν έχει ισχύ και από τον προηγούμενο φθόγγο τότε αλλάζει το πράγμα.

 

[ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΚΟΥΓΙΑΣ]

Προφανώς έτσι βγαίνει το μέλος και καταλήγει χωρίς άνοδο της βάσης. 1. Είστε σίγουρος, όμως, ότι αυτό είχε στο μυαλό του ο Ραιδεστηνος; Και λέτε ότι από τον Γα θα ανέβουμε 16 μορια για να βρούμε τον Κε. Άρα λέτε ότι το Γα μετά το καταφυγή βρίσκεται 26 μόρια πάνω από τον Πα;
.................................................................Εδώ είναι ένα θέμα. 2. Αν θεωρεί ότι ξεκινάει από τον φθόγγο που τίθεται τότε δεν δικαιούμαστε να ανεβάζουμε το μέλος αυθαίρετα "στον αρχικό Κε με το μυαλό μας και με την φωνή μας". Αν έχει ισχύ και από τον προηγούμενο φθόγγο τότε αλλάζει το πράγμα.

Με την παραδοχή ότι ο αρχικός φθόγγος ΚΕ του πλ. του β', είναι σταθερός (ως προς το ύψος του) ή με άλλα λόγια, "να μη χάσουμε την αρχική βάση", που ξεκινήσαμε, δύο περιπτώσεις υπάρχουν για να εντοπίσουμε τη σωστή θέση του:
1. ο φθόγγος ΓΑ "μετά το καταφυγή βρίσκεται 26 μόρια πάνω από τον Πα" (γιατί εκεί ξεκίνησε το πεντάχορδο σύστημα με τη χρωματική φθορά του ΠΑ εις τον ΓΑ) και εφαρμόζω τα παραπάνω, που περιέγραψα, (έστω και αυθαίρετα) ή
2. ο φθόγγος ΓΑ θα πρέπει να είναι 16 ηχομόρια από τον ΠΑ. Με άλλα λόγια, να εφαρμόσουμε το πεντάχορδο σύστημα, με τη χρωματική φθορά του ΠΑ εις τον ΓΑ, 10 ηχομόρια πιο χαμηλά!
Όμως, στην περίπτωση αυτή, ξεκινώ να διαβάζω παραλλαγή, πιο χαμηλά από εκεί, που κατέληξα (ΓΑ πλ. του β') ! (Αυτό δεν είναι αυθαίρετη ενέργεια;

 

[Deacon]

Κάποιος φίλος μοιράστηκε μαζί μου το Θεωρητικό του Ραιδεστηνού (τον ευχαριστώ θερμά), από την γρήγορη μελέτη του οποίου δεν προκύπτει κάτι σαφές για το συγκεκριμένο σημείο. Αυτό που είναι σημαντικό είναι ότι πάρα πολλές φορές ο Ραιδεστηνός αναφέρει ότι ο β' ήχος πορεύεται κατά όμοια διφωνία με απόλυτο τρόπο. Στο τέλος παρατίθενται και πίνακες με κλίμακες και διαστήματα και δίνονται δύο κλίμακες όμοιας διφωνίας, μια με διαδοχή ελαχίστου (6 μόρια) και μείζονος τόνου (12 μόρια) και μια με διαδοχή ελαχίστου (6 μόρια) και υπερμείζονος (15 μόρια) σε διαπασών κλίμακα 66 μορίων. Την όμοια διφωνία δεν την ονομάζει σύστημα, αλλά "όδευση" και εν γνώση του η μια υπολείπεται σε μόρια ενώ η 2η περισσεύει συγκρίνοντας με τα δεδομένα 4χορδα των 27 μορίων και 5χορδο 39 μορίων.

Είναι προφανές ότι η στάση του μέλους στο καταφυγή στο Γα δεν γίνεται με σκληρά διαστήματα. Εξάλλου, κατά την γνώμη μου και με βάση την μελέτη και της παλαιάς θεωρίας θεωρώ ότι το σκληρό και το μαλακό χρώμα εναλλάσσονται μέσα στους ήχους β' και πλ β' ανάλογα με το αν πορεύονται κατά διφωνία ή δείχνοντας το 4χορδο. Δεν υπάρχει κανένας διαχωρισμός στο παλαιό σύστημα.

Συνεπώς, η πρώτη μαρτυρία Γα δεν είναι ψηλά (σκληρό χρώμα) αλλά εκεί που θα ήταν αν λέγαμε β' ήχο εκ του Πα. Τώρα, ανεβαίνοντας από το "εγεννήθης ημίν" στο "εν γενεά", δηλαδή από το Γα (ως Πα) στο Κε (ως Γα) έχουμε το ίδιο πρόβλημα και προφανώς πάλι με μαλακό χρώμα θα ανεβούμε. Αν όμως τα δύο χρωματικά τρίχορδα Πα-Γα που ανεβήκαμε μέχρι τώρα (το πρώτο από το Πα μέχρι το Γα και το δεύτερο από το εφθαρμένο Γα μέχρι το Κε) δεν είναι ιδίου μεγέθους (ίσα μεταξύ τους) αφενός και δεν δίνουν αθροιζόμενα μέγεθος πλήρους 5χόρδου (42 μόρια κατά την νέα θεωρία) αφετέρου, τότε το Κε στο "εν γενεά" βγαίνει υποχρεωτικά ψηλότερα.

Αν μάλιστα πάρουμε αυστηρά τα διαστήματα που δίνει ο Ραιδεστηνός στο σκληρό χρώμα και κάνουμε το Γα ψηλά, ήτοι 6 - 15 και 6 -15 για την δεύτερη ανάβαση, βγαίνουμε 3 μόρια παραπάνω από το Κε του κανονικού 5χορδου που είναι Πα-Κε=39.

Για μένα, η λύση βρίσκεται στην όμοια διφωνία. Αν ανεβούμε το πρώτο Πα-Γα με ακριβώς το μισό του μεγέθους του 5χόρδου, και το δεύτερο Πα-Γα, δηλαδή το Γα-Κε με το άλλο μισό τότε δεν υπάρχει πρόβλημα.

 

[tzo]

Το δεύτερο μισό του 19ου αι. είναι μία εποχή εντόνων ζυμώσεων, οι οποίες τελικά οδηγούν στην οριστική ( ; ) διαμόρφωση της θεωρίας της εκκλησιαστικής μουσικής. Πρέπει επομένως να δούμε και τα πλαίσια μέσα στα οποία δραστηριοποιούνται οι μουσικοί της εποχής εκείνης. Υπάρχει ακόμη ρευστότητα ή καλύτερα διαφορετική προσέγγιση ως προς τα διαστήματα και την χρήση των φθορών. Εντός του "εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Μουσικού Συλλόγου" (υπό την προεδρία του Ραιδεστηνού) υπήρχε ειδική επιτροπή που ασχολούνταν με θέματα θεωρητικά και προσπαθούσε να δώσει κατάλληλες απαντήσεις. Από τα σπουδαιότερα μέλη αυτής της επιτροπής το Οικουμενικό Πατριαρχείο συγκρότησε την γνωστή σε όλους μας επιτροπή.
Συμπεράσματα που προκύπτουν από το θεωρητικό του Ραιδεστηνού:
Δεν έχουν ακόμη παγιωθεί τα διαστήματα 6-20-4, ο ίδιος μιλά για διαστήματα χρωματικού τετραχόρδου (6-15-6) σε κλίμακα 66 μορίων με πλήρες τετράχορδο 27 μορίων και πεντάχορδο 39. (Θεωρητικό, σελ. 45 κ.ε.).
Η "όδευση" της διφωνίας είναι φανερό ότι προβληματίζει τον Ραιδεστηνό, για τον λόγο αυτό νομίζω ψάχνει να βρει τρόπο να συμβιβάσει την διφωνία με τον τροχό και το οκτάχορδο.
Με την φθορά του Γα επάνω στον Κε (εν γενεά και γενεά) εισάγει διατονικό τετράχορδο (12-9-6) διότι η συγκεκριμένη φθορά αποτελεί "το άκρο του τετραχόρδου επί το οξύ". (Θεωρητικό, σελ. 41 κ.ε.).
Η απόσταση του Κε με τον Πα είναι 39 μόρια (πλήρες 5χορδο 42 μορίων σήμερα). Αυτό είναι φανερό στην θεωρία που αναπτύσσει για την παραγωγή των πλαγίων ήχων από τους κυρίους τους (ο.π. σ. 80).
Μου φαίνεται απίθανο να είναι επιθυμία του μελουργού να παραλλαγίσουμε την φθορά του β΄ ήχου ως Δι (στο ελέησόν με). Βεβαίως με την όμοια διφωνία δεν αλλάζει κάτι, όμως ο Ραιδεστηνός πολλές φορές τονίζει ότι η φθορά του β΄ήχου επί του Κε παραλλαγίζεται ως Δι και "πολλάκις δε αύτη η φθορά τίθεται και επί του φθόγγου Γα και τη δυνάμει αυτής παραλλαγίζεται ως Βου" (ο.π. σελ. 90-91).
Δύσκολος στίχος , ίσως είναι υπερβολικό το θεωρητικό "ξεψάχνισμα". Πρακτικά, μέσω της εναλλαγής των τετραχόρδων, το μέλος σε οδηγεί εκεί που πρέπει.

 

[Deacon]

Μου φαίνεται απίθανο να είναι επιθυμία του μελουργού να παραλλαγίσουμε την φθορά του β΄ ήχου ως Δι (στο ελέησόν με). Βεβαίως με την όμοια διφωνία δεν αλλάζει κάτι, όμως ο Ραιδεστηνός πολλές φορές τονίζει ότι η φθορά του β΄ήχου επί του Κε παραλλαγίζεται ως Δι και "πολλάκις δε αύτη η φθορά τίθεται και επί του φθόγγου Γα και τη δυνάμει αυτής παραλλαγίζεται ως Βου" (ο.π. σελ. 90-91).
Δύσκολος στίχος , ίσως είναι υπερβολικό το θεωρητικό "ξεψάχνισμα". Πρακτικά, μέσω της εναλλαγής των τετραχόρδων, το μέλος σε οδηγεί εκεί που πρέπει.

Σωστή η παρατήρησή σας. Από το "ελέησόν με" και μετά παραλλαγίζουμε με βάση το Βου (στην οξύτητα του Γα) ως μέσο β', διότι απλούστατα η θέση που ακολουθεί έχει ως βάση β' το Δι (Κε εδώ). Ο π. Πανάρετος λέει λανθασμένα και την παραλλαγή και το μέλος. Παραλλαγίζει με Δι στο Γα, ενώ η θέση "ίασαι την ψυχήν μου" είναι κλασσική θέση κυρίου β' με βάση το Δι. Ο π. Πανάρετος λέει το Δι ως Ζω. Ασφαλώς η όμοια διφωνία λύνει το πρόβλημα, αλλά το θέμα είναι να έχει κανείς στο νού του που είναι η βάση του β' ήχου και πού η μεσότητα. Και να μπορεί να ξεχωρίζει φυσικά αν μια θέση είναι του κυρίου ή του μέσου β' ήχου.

 

[Hristakis]

Συγχωρέστε με που θα το πω, αλλά αν πιστεύουμε ακόμα για το χρώμα διαστήματα 6-20-4 δεν θα βγάλουμε ποτέ άκρη!

 

[Deacon]

Συγχωρέστε με που θα το πω, αλλά αν πιστεύουμε ακόμα για το χρώμα διαστήματα 6-20-4 δεν θα βγάλουμε ποτέ άκρη!

Χωρίς να μπορώ να το τεκμηριώσω με μετρήσεις, πιστεύω ότι και το 6-18-6 σπάνια ακούγεται, αν ακούγεται κιόλας. Τόσο σκληρό χρώμα μόνο εν αναβάσει μπορεί να γίνει σε σπάνιες περιπτώσεις. Οι περισσότεροι ψάλτες, τουλάχιστον όπως τους ακούει το δικό μου αυτί, λένε στην πράξη πολύ μαλακότερα το χρώμα από ό,τι περιγράφουν οι διάφορες θεωρίες. Και φυσικά, εν καταβάσει το χρώμα πάντα μαλακώνει (αυτό το είχαν παρατηρήσει και οι παλαιοί θεωρητικοί όπως ο Γαβριήλ Ιερομόναχος) ασχέτως αν λες ακόμα και πλ β' νενανώ.